InfoHub Logo

Alash qaıratkerleriniń saıası kózqarasyn barynsha aıqyn kórsete bildi. Alash azamattary «Aıqap» jýrnalyn 1911 jyly shyǵarǵan kezde barlyǵy birdeı jumyla kirisip, ultqa paıdaly ispen shuǵyldanyp, jurttyń oı-sanasyn oıatýdy kózdedi. Alaıda ýaqyt óte kele pikir qaıshylyqtary paıda boldy. Oǵan sebep, sol kezdegi saıası jaǵdaı bolatyn. Alash qaıratkerleriniń biri – batystyq baǵytty, biri – shyǵystyq baǵytty ustandy ıaǵnı Reseıdiń qol astynda bolyp ta, óz avtonomıamyzdy jarıalap, orys tilin meńgerý arqyly da memlekettigimizdi saqtaýǵa bolady dep sheshti. Naqtyraq aıtsaq, óner, mádenıet, ǵylymnyń bári orys tili arqyly keledi dep oılady. Ekinshi jaq Reseıdiń qol astynda bolý, onyń bodany bolý degen sóz. Qazaq óz memleketin qurý úshin mindetti túrde azattyǵyn alýy kerek jáne túbi túrki tildes elderdiń dostastyyǵy mańyzdy dep bildi. Árıne, bul eki pikir de sol kezeń úshin mańyzdy bolatyn. Eger Reseıden bólingip shyǵatyndaı bolsa, oǵan qarsy turar qaýqar joq. Tipti qazaq óz qaýipsizdigin saqtaıtyn  ishki áskerin de jasaqtamaǵan edi. Al orys bıliginiń jeteginde kete berse, ulttyq erkindiginen aıyrylyp qalaýy múmkin. «Aıqap» aınalysyna jınalǵan Alash qaıratkerleriniń osyndaı pikir qaıshylyǵyna baılanysty 1913 jyly A.Baıtursynuly, M.Dýlatuly, Á.Bókeıhan bastaǵan top Orynbor qalasynan «Qazaq» gazetin shyǵarady.

Eki basylym arasynda birneshe máselege baılanysty aıtys boldy. Birinshi –jer máselesi. Jer bólýdegi ádiletsizdik jáne otyryqshy bolýǵa úndeýge baılanysty eki basylym birneshe ret jaýaptasyp otyrdy. «Qazaq» gazeti jerge qatysty máselede qazaq eginin de salsyn, malyn da baqsyn, qazaqtyń menshigine tıisti jerdi tek qazaq qana paıdalansyn dep óz oılaryn batyl bildirdi.

Eki basylymdy aıtystyrǵan ekinshi bir másele – 1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalys. Qazaqtan soldat ala ma, almaı ma, bergen durys pa, bermegen durys pa degen saýaldar sol kezdegi Alash arystarynyń árqaısysyn mazalaǵany shyndyq. «Qazaq» gazeti bul másele boıynsha halyqty barynsha sabyrǵa shaqyrýmen boldy. Keıinnen A.Baıtursynuly bastaǵan Alash qaıratkerleri qazaqtan soldat alǵan kúnde olardyń jaǵdaıyn jasaý qajettigin aıtyp, birneshe ret patshaǵa hat joldady. Sondaı-aq arnaıy ókilder jiberip, soldatqa alynǵan qazaqtardyń jaǵdaıyn baqylap otyrý, olardyń keregin qamtamasyz etýge tyrysty. Bul týraly gazet betine birneshe ret maqala da jarıalandy.
Prof. B.Kenjebaev «Aıqap» jýrnalynyń betinde shyqqan materıaldardy taqyryp, mazmun jaǵynan bylaısha bólgen: saıası-áleýmettik maqalalar; ádebı shyǵarmalar, ádebıet máseleleri; qazaq arasyndaǵy oqý-aǵartý isiniń jaı-kúıi, mańyzdy máseleler; ana tili, álippe, emle máselesi; qazaq áıelderinń jaıy, bostandyq, teńdik máselesi; dárigerlik, agrotehnıkalyq keńester, ǵylym tabystary; ishki-syrtqy habarlar; kitap syndary; tilshi hattary, jaýap hattar;

M.Dýlatov jer máselesine qatysty eki jaqty pikirdiń ekeýine de qosyldy.

Jýrnaldyń kóp kóńil bólgen máselesi- ádet-ǵuryp, salt-dástúr. Qazaq tirshiligindegi ádet-ǵuryptyń kemshilik, keri ketken jaqtaryn synaı otyryp, eldi jaqsylyqqa, ozyq oıǵa, bolashqqa shaqyrdy. Qazaq elin bilimge, ónerge shaqyrdy. Oqytý sapasyn jaqstarý men bilim berýdi belgili baǵdarlmaǵa súıene júrgizý kerektigin sóz etti.

«Aıqaptyń» tili 20-ǵasyrdyń basyndaǵy ulttyq pýblısıskamyzdyń úlgisi boldy. Jýrnal betinde jazýshy, jýrnalıser qazaqtyń jazba tilin qalyptastyryp, kóne, dinı, kirme sózderdentazartý úshin Abaı, Ybyraı bastaǵan jańa ádebı tildi qoldady.

M.Seralın 20-ǵasyrdaǵy qazaq aǵartýshylarynyń dástúrin jalǵastyra otyryp, mektep ashý, bala oqytý jónide naqyt usynystar aıtty. Onyń pýblısısıkalyq maqalalrynda qazaqtyń jaza ádebıeti men tili týraly kóptegen oı-pikrleri úzbeı jarıalanyp turdy.
1913-14 j «Aıqap» jýrnalynyń redaksıasynda hatshy bolyp istegen S.Toraıǵyrov kóp eńbek sińirdi. Onyń jýrnaldyń 1913 jylǵy 19-20,22-24 sandarynda basylǵan «Qazaq tilindegi óleń kitaptary jaıynan» degen syn maqalanyń orny erekshe.

«Aıqaptyń», «Óleń-jyr», «Feleton», «Habarshylarymyzdan», «Ashyq hat», «Basqarmadan jaýap» dep atalǵan turaqty aıdarlarynyń bolýy onyń jumysyndaǵy uqyptylykty, júıelilikti tanytady. Jýrnaldyń, bezendirý máselesine de jete kóńil bólgenin joǵarydaǵy aıdarlar boıynsha jarıalanǵan materıaldardan aıqyn ańǵarýǵa bolady.

«Aıqap» óz kezi úshin úzdik jýrnal boldy. Onyń ár sanyn jurt asyǵa kútti. Oǵan Qazaqstannyń barlyq oblysynan jáne Astrahan gýbernıasyna qosylǵan Bókeı ordalyqtary men Kavkaz okrýgine qaraıtyn Mańǵystaý, Atyraý, Oraldan úzbeı hat kelip turdy. Ásirese, Aqtóbeden, Qostanaıdan, Qyzyljardan, Torǵaıdan, Kókshetaýdan, Qarqaralydan, Seneıden, Aıakózdek, Qapaldan, Shıeliden, Qyzylordadan, Jambyldan, Shymkentten, Zaısannan maqala jıi jarıalandy.

Jýrnal betinde keıde «Odan-budan», «Ýaqıǵalar», «Musylmandar túsinýge tıisti máseleler» degen aıdarlar boıynsha da materıal jaryq kórdi. Keıin olardy almastyrǵan «Habarshylarymyzdan», «Habarlar» aıdarlary jýrnaldyń sońǵy kezine deıin turaqty shyǵyp turdy.
«Aıqaptyń» hatshysy bolyp 1911-1912 jyldary Ákiram Ǵalımov, 1913-1914 jyldary Sultanmahmut Toraıǵyrov istedi, Qyzmetker, tilshi, avtor bolyp Jıhansha Seıdalın, Spandıar Kóbeev, Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılın, Sábıt Dónentaev, Baqytjan Qarataev, Moldaǵalı Joldybaev, Bekmyrza Bekjanov, Nýrallın Aıtmýqanbetov, Esenǵalı Hasabolatov, t.b. «Aıqap» jáne onyn redaktory sol kezgi saıası-áleýmettik máseleniń eń bastysy — jer máselesi ekenin jaqsy túsingen.

---