InfoHub Logo

Álbette, deni saý, salaýatty ómir keship, bul ómirdiń raqatyn tabý úshin árkim eń áýeli ómirdiń túpki maqsatyn, ıaǵnı ne úshin ómir súretinin, anyqtap alýy kerek. Adamnyń barlyq is-áreketiniń sıpaty, ıaǵnı onyń kóretin qaıǵysy da, raqaty da osyǵan kóp baılanysty bolady. Abaıdyń rýhanı murasy adam ómiriniń osy negizgi maqsatyn kórsetip qana qoımaıdy, sonymen birge sol maqsatqa jetý jolyn, ol jolmen adaspaı júrý úshin búkil bolmys negizderin, ıaǵnı Jaratýshy, jan ıeleri, qorshaǵan tabıǵat, durys is-áreket jóninde bilim beredi.

Sonymen adam ómiriniń negizgi maqsaty ne? Bul – árkimniń aldynda turǵan negizgi suraq. Bul suraqqa jaýapty uly adamdardan bastap qarapaıym adamdarǵa deıin bári izdeıdi. Shákárim Qudaıberdiulynyń áıgili bes suraǵynyń ishinde de «Adamǵa tirshiliktiń eń keregi ne úshin?» degen suraq bar. Ol óziniń «Úsh anyq» shyǵarmasynda adam ómiriniń túpki maqsatyn bilý qajet ekenin aıta kelip, búkil adamzat tirshiliginiń nátıjesi de osy suraq jaýabyn durys tabýǵa baılanysty ekenin bildiredi. Árıne, buny túsinýdiń ózi qıyn da emes. Qandaı is bolsa da adam balasy áýeli ol istiń ne úshin keregi baryn bilýi kerek emes pe? Onda búkil ómirdiń ne úshin keregi baryn bilýdiń mańyzy da eshqandaı kúmán týdyrmasa kerek. Bul – jetilý jolyndaǵy birinshi qadam. Adamǵa ómirdiń ne úshin keregi baryn bilgen soń, endi ony iske asyrý mindeti turady. Bul – ekinshi qadam. Birinshi qadam – rýhanı bilim alý, al ekinshi qadam – ol bilimdi iske asyrý. Birinshi qadam bolmasa, ekinshi qadamnyń bolmaıtyny da belgili. Sol sıaqty, ómir negizgi maqsatqa baǵyttalmasa, búkil tirshiliktiń máni joıylady. Bul – durys joldan burys jolǵa aýysyp, tirshiliktiń shyrǵalańyna túsip, ómirdi bosqa ótkizý degen sóz. Bul – búkil adamzat qasiretiniń basty sebebi.

«Eı, beıbaq! Sen bul jolmen Mekkege eshqashan da jete almaısyń, sebebi bul jol Túrkistanǵa aparady», - dep syqaqtap aıtylatyn sopylardyń qanatty sózi bar. Sol sıaqty, alǵa durys maqsat qoımasa adam adasyp, onyń barlyq is-áreketi paıdasyz, ómiri mánsiz bolady. Osylardyń barlyǵy qarapaıym túsinikter bolsa da, is júzinde Shákárim atamyz qoıǵan ómirdiń negizgi suraǵyna barshaǵa ortaq turaqty jaýap tabý qıyn. Onyń da sebebi bar. Ol ómirdegi negizgi maqsatty taýyp, basqa qosalqy maqsattardy sol negizgi maqsatqa baǵyndyrýdyń qıyndyǵynda jatyr. Iaǵnı ómirde negizgi maqsat jáne qosalqy maqsattar bar. Durys ómir súrý úshin qosalqy maqsattardy negizgi maqsatqa baǵyndyra bilý kerek.

Ómirdi túsinip-seziný deńgeıi adamnyń jetilýine baılanysty ár túrli bolady. Olar – sezim músheleri, aqyl-es, sana hám joǵary jetilgender úshin rýh arqyly seziný deńgeıleri. Sondyqtan árkimniń aqyl-esine jáne oǵan áser etetin syrtqy sebepter – qorshaǵan orta, saıasat jáne sol sıaqty qoǵam ómiriniń basqadaı jaǵdaılaryna baılanysty adamdardyń túrli maqsattary bolatyny belgili. Bul týraly Abaıdyń «Árkimniń maqsaty óz kereginde» deıtini bar emes pe?! Oıshyl ómir bazarynda árkimniń maqsaty ár túrli ekenin bylaı dep bildiredi:

Bazarǵa, qarap tursam, árkim barar,

İzdegeni ne bolsa, sol tabylar.

Bireý astyq alady, bireý – marjan,

Árkimge birdeı nárse bermes bazar.

Árkimniń ózi izdegen nársesi bar,

Somalap aqshasyna sonan alar.

Bireý uqpas bul sózdi, bireý uǵar.

Baǵasyn paıym qylmaı ań-tań qalar.

Sózdi uǵar osy kúnde kisi bar ma?

Demeımin jalpaq jurtqa birdeı jaǵar.

Jazǵan soń jerde qalmas tesik monshaq,

Bireýden bireý alyp, elge tarar.

Bir kisi emes jazǵanym, jalpaq jurt qoı,

Shamdanbaı-aq, shyraqtar, uqsań jarar.

«It marjandy ne qylsyn» degen sóz bar,

Sáýlesi bar jigitter bir oılanar.

(«Bazarǵa, qarap tursam, árkim barar», 1886)

Oıshyldyń osy óleńinen kóp nárseni uǵýǵa bolady. Birinshiden, bul ómir árkimniń óz keregin izdegen bazar tárizdi, sol ómir bazarynda árkim óziniń keregin izdeıdi. Bireý qaryn qamyn oılap astyq alsa, bireý odan da joǵary maqsat izdep marjan alady. Ómir bazary árkimge birdeı nárse bermeıdi – árkimniń ózi izdegen nársesi bar. Ony óziniń qabiletine, ıaǵnı qaltasyndaǵy aqshasyna, baılanysty alady. Satyp alýshy qaltasyndaǵy aqshasy jetpeı masqara bolatyny tárizdi, ómir bazarynda da óziniń jetilý dárejesi saı kelmese adam kózdegen maqsatyna jete almaı zardap shegýi múmkin. Osylaı árkimniń ózi jetken dárejeni bilýiniń mańyzyn túsinemiz. Árıne, bul sózder jalpaq jurtqa birdeı jaǵýy múmkin emes, sondyqtan Abaıdyń tereń oılaryn durys túsinbeı, oǵan qarsy qarýlasqan adamdar da bolǵan. Ondaı kórinisterdi búgingi kúnderde de jıi kóremiz. Sebebi, tereń sózdi uǵar kisi árqashan da az. Aqyn osyny boljap aıtyp otyr. Sonymen birge, oıshyl óleńin bireýden bireý alyp elge tarap, jerde qalmasyna úmit artady. Biz de bul jazǵandardy árkim durys túsinip qabyl almasa da, jalpy jurtqa paıdasy bolar degen úmittemiz. Bul týraly aqyn bir kisi emes, jalpaq jurtqa jazylǵandyqtan, keıbireýlerge bul sóz unamasa da, shamdanbaı-aq, durys uǵýdy surap, óleń sońynda sózin sáýlesi bar jigitterge arnaıdy. Danyshpan ómir maqsatynyń qıly-qıly tereń syrlaryn osylaı túsindirip beredi.

(jalǵasy bar)

ázirlegen

Begimhan KERİMHANULY

M.Áýezov atyndaǵy JOBB mektebiniń qazaq tili men ádebıeti muǵalimi

Pavlodar qalasy

Qazaqstan Jýrnalıser Odaǵynyń múshesi

---