InfoHub Logo

Logopedıa degenimiz - sóıleý tiliniń kemistikterin, onyń buzylý sebepterin, boldyrmaý joldaryn, sonymen birge osyndaı kemistikterdi ártúrli joldarmen túzetip joıýdyń tásilderin zertteıtin arnaıy pedagogıkalyq ǵylym.

Logopedıa páni sóıleý tiliniń buzylýy jáne sóıleý til kemistigi bar balalardy oqytý jáne tárbıeleý úrdisi bolyp tabylady.

Logopedıa jalpy jáne arnaıy psıhologıamen, psıhodıagnostıkamen tyǵyz baılanysty. Logoped balanyń psıhıkalyq damýynyń zańdylyǵyn jáne erte jastaǵy balany psıhologıalyq-pedagogıkalyq ádis-tásildermen tekserýdi paıdalana bilýi kerek. Osy tásilderdi qoldana otyryp, ár túrli til kemistikteriniń túrlerin, zıatty buzylystar, emosıonaldy jáne minez-qulyqtaǵy buzylystar saldarynan paıda bolǵan sóıleý tili kemistikterin ajyratýǵa bolady.

Psıhologıany bilý logopedke tek sóıleý tili buzylystaryn ǵana baıqap qoımaı, bárinen buryn balanyń ózin, onyń sóıleý tiliniń buzylystary men jalpy psıhıkasynyń damýynyń erekshelikterin baıqaýǵa múmkindik beredi. Bul bilim ártúrli jastaǵy balalarmen qarym-qatynasqa túsýge, olardyń sóıleý tilin, qabyldaýyn, esin, zeıinin, oı-órisin, jiger-erik aımaǵyn tekserýge arnalǵan durys tásilderin tańdaýǵa jáne tıimdi logopedıalyq jumys júrgizýge múmkindik týǵyzady.

Til kemistikteriniń sebebi syrtqy jáne ishki zıandy kúshteri,sebepteri (faktorlary) nemese ekeýiniń birdeı organızmge áser etýi dep túsinemiz.
Sóıleý tilin meńgerý ár balada ár túrli kezeńde jáne ár túrli ýaqytta ótedi. Bul ár túrli sebepterge baılanysty jeke údiris.Sóıleý tiliniń damýynyń kesheýildeniń sebepteri: júktiliktiń kezindegi jáne týǵan kezindegi patologıa,genetıkalyq sebepterdiń yqpaly,estý múshesiniń zaqymdanýy, balanyń psıhıkalyq damýyndaǵy jalpy artta qalýy, áleýmettik deprıvasıanyń sebepteri

Logopedıa ǵylymynda osy ýaqytqa deıin sheshilmeı kele jatqan máselelerdiń biri júıeli ǵylymı turǵydan til kemistikterin toptastyrý bolyp tabylady.Oǵan bóget bolatyn jaǵdaılar,óbirinshiden til kemistikteriniń koptegen túrleriniń kezdesýi jáne olardyń naǵyz kúıinde kezdespeı, kúrdeli túrde kezdesýi. Osynyń bári til kemistikterin ǵylym júzinde dáleldep toptastyrýdy qıyndatady. Bunyń qıyndyǵy sol, eger til kemistiginiń bir túri birneshe sebepterdiń saldarynan bolsa, til kemistiginiń birneshe túri paıda bolýy múmkin.Sonda til kemistikteri jeke túrde nemese basqa til kemistikterimen qısyndasyp, tirkesip kezdesýi múmkin.Soǵan baılanysty olar logopedıada ózindik belgilerine baılanysty belgili termındermen naqty belgilinedi. Sóıleý tiliniń buzylý túrleri mynadaı:

· Dıslalıa– estý qabileti men sóıleý músheleriniń ınvervasıasy durys saqtalǵanda kezdesetin tildik dybystardyń buzylyp aıtylýy. Sınonımderi: til múkistigi, til dybystaryn aıtý kemistigi, fonetıkalyq kemistik.

· Rınolalıa– sóıleý músheleriniń anatomıalyq–fýnksıonaldyq kemistikteriniń saldarynan daýys áýezdiligniń, tembriniń, dybystardyń aıtylýynyń buzylýy.Sınonımderi murynmen sóıleý.

· Dızartrıa– júıke tamyrlarynyń sóıleý músheleriniń jumysyn tolyq qamtamasyz ete almaýyna baılanysty sóıleý qabiletiniń buzylýy Dızartrıanyń aýyr túri anartrıa dep atalady .Ondaı jaǵdaıda adam dybys aıtý múmkinshiliginen aırylady.

· Tutyqpa- sóıleý músheleriniń bulshyq etteriniń tartylý saldarynan sóıleýdiń yrǵaqtyǵynyń, jyldamdyǵynyń buzylýy.Sınonımderi: logonevroz.

· Alalıa- bas mı qabyǵyndaǵy til aımaqtary (zonasynyń) jastaıynan zaqymdanýynyń áserinen balada sóıleý tiliniń jetilmeýi nemese múldem damymaýy.Sınonımi: mylqaý.

· Afazıa- bul sóıleý tiliniń tolyq nemese jartylaı joǵalýy, joıylýy.Mı qorabynyń jaraqattanýy, neıroınfeksıa, mıdaǵy isiktiń saldarynan adamnyń sóıleý qabiletinen aıyrylýy.

· Bradılalıa –sóıleý jyldamdyǵynyń qalyptan tys baıaýlaýy.Tahılalıa- sóıleý jyldamdyǵynyń qalyptan tys jyldam bolýy.

· Dısfonıa –daýys shyǵarý músheleriniń( kúshi, bıiktigi, tembri) qalyptan tys ózgerý sebepterinen daýystyń jartylaı buzylýy.Afonıa-daýystyń tolyqtaı joıylýy.

· Dısleksıa –oqý prosesiniń jartylaı buzylýy. Aleksıa oqý prosesiniń múldem qalyptaspaýy.

· Dısgrafıa –jazý prosesiniń jartylaı buzylýy.Agrafıa –jazý prosesiniń múldem qalyptaspaýy.

· Jalpy til kemistigi– estý qabileti men oı–órisi ádettegideı damyǵan balalardyń maǵynalyq jeke qatysty sóıleý tili quramynyń komponentteriniń buzylýynan bolatyn kúrdeli til kemistekteri.JTK úsh deńgeıi bar (1-2-3).

Jalpy sóıleý tiliniń damymaýy alalıa, afazıa, rınolalıa, dızartrıa sıaqty kúrdeli sóıleý patologıalardyń túrlerinde de baıqalady

.Balanyń sóıleý tiliniń buzylýyn anyqtap, zerttep otyryp onymen túzetý –tárbıe jumysy júrgizgen durys.Dál ýaqytynda qolaıly jaǵdaı jasaı otyryp balanyń tiliniń durys damýyna baǵyt bergen jón.

Balanyń tamasha sezimimniń damýyn tek qana dybys úndestigin aıtýdy paıdalana bilýimen shektestirip qoımaı, ony mánerli sóıleýge úıretip otyrǵan jón.Til kemistigi kóbinese mektep jasyna deıingi balalarda kezdesedi. Til kemistigin ýaqytynda joımasa, ol barǵan saıyn ulǵaıyp, nyǵaıady da balanyń durys sóıleýine kesirin tıgizedi.

Mektep jasyna deıingi kezeńde sóıleý tili óte –móte qarqyndy damıdy.Bala 2 jastan bastap enjar jáne belsendi sózdikterdi tez jınaıdy, dybystardy aıtýdy jáne gramatıkalyq qurylymdaǵy sóılemderde meńgeredi.
•    2 jasynda -300-400
•    3 jasynda -1000-1500
•    4 jasynda -1600-1800
•    5 jasynda-2000-2300
•    6 jasynda-3000-3500 deıin sózdik qory bolady.

Bala dúnıege kelisimen ony kóptegen dybystar qorshaıdy. Olar án – áýender, qustardyń dybysy, ıttiń úrýi, ydystyń saldyry, adamdardyń sóıleýi. Bala túrli dybystardy estise de eń bastysy sóıleý tili qarym-qatynas úshin qajet.

Sózderdi túsinip aıtýy úshin bala ıntonasıaǵa mán beredi. Eger balaǵa súısine qarap, jyly sózder aıtsaq, ol sózderge mán berip kúlimsireıdi. Eger aıǵaılap, qatty sóılesek bala qorqady, renjıdi. Birtindep bala sózderdi tyńdap, salystyryp, olardy qaıtalaýǵa tyrysady, sózderdiń dybystyq quramyna kóńil bóle bastaıdy, dybystardy qaıtalap, oınaıdy.

Keıbir kezeńderde bala úndemeıdi, durys sóılemeıdi. Bul jaǵdaıda ata-analar ártúrli kózqaraspen qaraıdy. Bala sábı kezden bastap ana tilinde erkin sóıleı bastaýǵa daǵdylanady. Al til múkistigi bar bala erkin sóıleı almaı, aınalamen qarym-qatynasta kóptegen qıynshylyqtarǵa kez keledi. Til múkistigin túzetý qazirgi tańda eń úlken másele bolyp otyr. Onyń paıda bolý sebepteri ártúrli. Eger til kemistigin ýaqytynda mektepke deıin túzemese, balanyń aınalamen qarym-qatynasy qıynǵa túsedi. Kóp jyldyq tájirıbe boıynsha mektepke deıingi til kemistigi bar balamen kúndelikti turaqty jumys jasalsa, sóıleý tiliniń jaqsaratyny dálildengen. Sondyqtan der kezinde logopedıalyq kómek kórsetý qajet.

Sóıleý tiliniń buzylýy tómendegideı sıpattalady:
1. óz betinshe paıda bolady, joǵalmaıdy, qaıta bekıdi.
2. sóıleýshiniń jas mólsherine sáıkes kelmeıdi.
3. balanyń odan ári damýyna jaǵymsyz áser tıgizedi.
4. til bilmeıtindik – dıalektızm til kemistigi bolyp sanalmaıdy.

Dybystardy durys, anyq aıtý úshin aldymen túrli daıyndyq jumystary, artıkýlásıalyq jattyǵýlar, aýa aǵymyn durys shyǵarý úshin arnaıy jattyǵýlar oryndalady. Dybysty durys aıtqyzǵannan keıin, dybystyń aıtylý artıkýlásıasy eske túsiriledi. Dybysty bekitý jumystary sózder, sóılemder, óleń joldary, maqal – mátelder , shaǵyn áńgimeler qoldaný arqyly júrgiziledi.

Júrgiziletin jumystar barysynda artıkýlásıalyq  jattyǵýlar arqyly balalardyń tilderiniń, erinderiniń qımyldary jetiledi, ana tiliniń barlyq dybystaryn durys aıtyp úırenedi. Sózdik qory tolyǵyp, baılanystyryp sóıleıdi. Sondyqtan joǵaryda aıtylǵan jumys túrlerin mektepke deıingi    4 – 7jas aralyǵyndaǵy balalarmen júıeli túrde júrgizip otyrǵan jaǵdaıda ǵana til múkistigin túzetýge bolady.
 
Joǵary sanatty logoped – Kaıýpova Marjankúl Boshaıqyzy

---