InfoHub Logo

Adamnyń adamgershilik qasıetterine baılanysty túrli talaptardyń bolatynyn oıshyl óziniń qyryq tórtinshi qara sózinde bylaı dep anyqtaı túsedi:

«Talaptyń ishinde adam balasy kóbinese basyna kádir izdep, sol talapta bolady. Bireýi mal qýyp jatyr. Sarańdyqpen, aramdyqpen, áıteýir mal tapsam, «Mal tapqan erdiń jazyǵy joq» deıtuǵyn. «Maldynyń beti jaryq» deıtuǵyn maqalǵa senip, halyqtyń túrine qaraı, ıt te bolsa, maldyny sóge almaıdy dep, bul mal hám paıda, hám qasıet bolady boıyma deıdi. Munysy ras, qazaqtyń óz qulqyna qaraǵanda, biraq adamdyqqa, aqylǵa qaraǵanda, qazaq túgil, kóńil jıirkendire tuǵyn is.

Osyǵan oraı, bireý qajeke atanamyn, bireý batyreke atanamyn, bireýler bilgish, qý, sum atanamyn dep sol harekette júr». Oıshyl adamnyń keregine qaraı osyndaı ár túrli jaqsy-jaman ómir talaby bolatynyn kórsetedi. Biraq osylardyń qaısysy bolsa da ýaqyt ótken saıyn ózgerip jatatyndyqtan, ózgermeıtin negizgi maqsat bola almaıdy. Álbette, bulardyń barlyǵy da adam ómiri úshin óte qajetti ekeni belgili. Degenmen de, osylardyń barlyǵyn biriktiretin jáne olardan joǵary turǵan, ómirdiń máńgilik baǵytyn anyqtaıtyn, turaqty bolyp tabylatyn negizgi bir maqsat bolý kerek.

Áıtpese, adam balasynyń ishetin tamaq, jatatyn oryn, ózinen keıin urpaq qaldyrý tárizdi tek qana tánin qanaǵattandyratyn tirshiliktiń bir sáttik qamymen ǵana ómir súretin haıýandardan ne aıyrmashylyǵy bar? Al Abaı adam men haıýannyń arasynda úlken aıyrmashylyq baryn óziniń jetinshi, jıyrma jetinshi, otyz segizinshi qara sózderinde táptishtep túsindirip ketken edi ǵoı. Bul týraly «Biraq bulardyń maldardan aıyrmashylyǵy – ózderiniń qasıetteri men tabıǵatyn ózgertýge múmkindikteriniń barlyǵynda» dep uly Rýmı da aıtyp ketken. Ol aıyrmashylyq adamdy ómirdiń túpki maqsatyn izdeýge ıtermeleıdi.

Adam ómiriniń túpki maqsatyn túsinip-sezinýdiń qıyn bolatyny onyń búkil bolmys maqsatymen baılanystylyǵynda bolýy kerek. Sondyqtan ol, bir jaǵynan, kúrdeli bolsa, ekinshi jaǵynan, árkimge ashyla bermeıtin qupıa bolyp keledi. Ol árkimniń jetilý dárejesine baılanysty bolatyn qalaý-nıetine baılanysty. Abaı taza nıetpen izdenip talpynǵan adamǵa ol qupıanyń ashylatynyn bildiredi.

Ómir maqsatynyń tereń syry Abaı tárizdi uly ǵulamalardyń qaldyrǵan muralarynan tabylady eken. Másele sony durys túsinip, qabyldaı bilýde. Abaı da «Sáýleń bolsa keýdeńde, myna sózge kóńil ból» dep aıtqan sózderiniń mańyzdylyǵyn árkim túsinsin degendeı, júrekke jetkize qadap aıtyp ketken. Abaı qarapaıym adam bolmaǵandyqtan, onyń sózderi jeńil oımen aıtylmaıdy. Onyń árbir sózi qorǵasyndaı salmaqty jáne tereń maǵynaly. Sondyqtan oǵan tolyq senip, onyń sózderin bar yqylasymyzben qabyldaý abzal bolmaq.

Endi Abaı kórsetken adam ómiriniń maqsatyna keleıik. Danyshpan ol maqsatty bylaı dep bildiredi:

Meken bergen, halyq qylǵan ol lámákan[i]

Túp ıesin kóksemeı bola ma eken?

Jáne oǵan qaıtpaqsyń, ony oılamaı,

Ózge maqsat aqylǵa tola ma eken?

(«Laı sýǵa maı bitpes qoı ótkenge», 1895j.)

Abaı Túp Ieni sıpattaı kelip bizdiń Ony kókseýimiz, ıaǵnı Oǵan talpynýymyz kerek ekenin aıtyp, onyń sebebin túsindiredi. Al ol kókseýimiz, ıaǵnı Oǵan degen qushtarlyǵymyz tek «Túp Iege», ıaǵnı Qudaıǵa qaıtqanda ǵana oryndalady. Sóıtip oıshyl adam ómiriniń negizgi maqsatyn kórsetedi. Ol maqsat – Túp Iege (Qudaıǵa) qaıtý. Aqyn sonymen birge bunyń nege negizgi maqsat ekenin bildiredi. Sebebi Túp Ie – «meken bergen, halyq qylǵan», ıaǵnı adam ómirine qajettiniń barlyǵyn bergen Jarylqaýshy. Fánı ómirdegiler – ol Túp Ieni esterinen shyǵaryp adamqandar. Sondyqtan ózderin qanaǵattandyrýǵa ǵana ómirin arnap, Jaratýshyny umytyp burys jolda júr. Másele osyny túsinip durys jolǵa túsýde. «Adasqannyń aldy – jón, arty – soqpaq» dedi Abaı. Eger adam adasqanyn bilse, ol durys jol izdep, adasýdan shyǵýǵa umtylady. Al eger bilmese, onda sol bilmegen qalpy adasyp júre beredi. Sondyqtan árkim bul ómirde adasqanyn bilip, odan shyǵýǵa umtylýǵa tıisti. Ol úshin aldyndaǵy negizgi maqsatty anyqtaı bilýi kerek. Ony oıshyl «Túp Iege qaıtý» dep anyqtap berip otyr. «Ózge maqsat aqylǵa qona ma eken?» dep basqa maqsatty izdeý aqylsyzdyq bolatynyn bildiredi. Abaı adam ómiriniń maqsatyn osylaı dep ashady.

Sonymen birge Jaratýshy barlyq jaratqandaryna meken berse de Ózi mekensiz (lámákan). Ol bizdiń meken tárizdi mekenge muqtaj emes, Onyki basqasha ekenin bildirip Abaı Túp Ieniń bizden aıyrmashylyǵyn kórsetedi.

«Halyq qylǵan» degen sózdi otbasy, rý, ult, memleket, taǵy sol sıaqty adamdardy qoǵamdastyratyn birlik, uıym túrleri dep túsinetin bolsaq, onda árbir qoǵamnyń, sonymen birge búkil bolmystyń mindeti túpki maqsatqa, ıaǵnı árkimniń Túp Iege qaıtýyna barynsha múmkindik jasaý ekenin kóremiz.

(jalǵasy bar)

ázirlegen

Begimhan KERİMHANULY

M.Áýezov atyndaǵy JOBB mektebiniń qazaq tili men ádebıeti muǵalimi

Pavlodar qalasy

Qazaqstan Jýrnalıser Odaǵynyń múshesi

---