InfoHub Logo

Adam balasynyń búkil tarıhyndaǵy ádebı muralarǵa zer salsaq qaıbir halyq bolmasyn ańyz-ertegilerinen bastap, adamgershilik parasatty, ádilet-adaldyqty, tárbıe men tálimdi tý etip ustap, úlgi etip usynady. Sonymen birge zulymdyqty, bıparasattyqty, jalǵandyqty, jaýyzdyqty árdaıym áshkerelep adam qaýymyn saqtandyrýǵa tyrysady. Ótken men búgingini salystyryp otyrsaq, ádebıet pen ónerdegi adamgershilik taqyryby kosmos keńistigindeı sheksiz bolý kerek. Basqany bylaı qoıǵanda adam sanasynyń sábılik dáýiriniń ózinde adamgershilik bolmysty ańsaý, murat tutý bar. Sonaý baǵy zamannan soqyr senimge bas ıe otyryp, parasat adaldyqty qosalqy ýaǵyzdaıdy. Baqsaq, eshbir halyq óziniń rýhanı ádebı muralarynda zulymdyqqa, meıirimsizdikke keshirim etken emes. Kerisinshe, ony áshkereleı otyryp, óziniń ul-qyzdarynyń bıik qasıetterin jeksuryn qylyqtarǵa qarsy qoıady. Adam qoǵamy óse kele moral, adamgershilik qasıetterde taptyq boıaý tabady. Aıta beretin munyń belgisi jańǵyrý dáýirinde asa aıqyn belgi berdi. Ezýshi men ezilýshi taptyń sonaý qul ıelenýshilik dáýirinen kele jatqan jigi ashyla tústi. Búginge deıin, eki júıede alysýmen keledi. Ol gýmanızm men antıgýmanızm arasyndaǵy tartys bolsa kerek.

Sosıalısik qoǵamnyń adamǵa qoıar talaby da, onyń moraldyq, qadir-qasıeti de ózgeshe. Otanǵa, mekenge degen mahabbat sovettik patrıotızm, semá, ata-anaǵa degen borysh, komýnıstik qoǵam úshin kúres árbir sovet adamynyń moraldyq kelbetin tanytady. Oktábr revolúsıasy jeńgennen keıingi kúnnen bastap, eńbekke degen erkindik «kim eńbek etpese, sol — iship-jemeıdi», «árkimniń qabiletine qarap, árkimniń eńbegine qarap» degen qaǵıda da sosıalısik qoǵamnyń negizgi prınsıpteriniń biri. Búkil adam balasynyń tarıhynda bizde ǵana memleket qudireti halyqtyń qolyna kóshti, halyq óz taǵdyryn ózi sheshetin dárejege jetti. Ústem tap joıyldy, jumysshy-sharýa ókimeti búkil memlekettik másele men halyqaralyq máselelerge aralasty. Búkil ult pen ulttyń arasyndaǵy ǵasyrlar boıy qaıshylyqta kelgen ádet-ǵuryptar joıyla bastady. Ult pen ulttyń arasyndaǵy dostyq, beriktik jyldan-jylǵa nyǵaıa tústi. Muny biz sovet halqynyń tarıhynyń ár kezeńinen baıqap otyrmyz. Azamat soǵysy, ıntervensıa jyldary óz aldyna, keshegi Uly Otan soǵysy, surapyl qan maıdan sovet halqynyń moraldyq eseıgendigin bir dáleldese, uly Lenındik ult saıasatynyń zor jeńisiniń aıǵaǵy boldy. Buǵan bizdiń kóp ultty sovet halqynyń ul-qyzdarynyń qan maıdandanǵy erlik-qaharmandyǵy kýá. Bul saparda qazaq halqynyń úlesi az bolǵan joq. Adamgershilik sıpaty, kóbine osyndaı syn saǵattarda kórinedi

Aýyzsha da, keıbir resmı dokýmentterde de buryn otbasy, oshaq qasynan uzaı almaǵan qazaq áıelderiniń Uly Oktábr revolúsıasynan keıin tek qana beıbit eńbekte ǵylym óneriniń san salasynda ǵana emes, maıdan tórindegi erligine de álem tańdanatyndaı boldy. Búkil sovettik shyǵystan shyqqan Sovetter Odaǵynyń Batyrlary Mánshúk pen Álıa — qazaq qyzdary edi. Olar ata-anasynyń uıasynan temir qanattanyp ósip, alǵashqy aqyldy adamgershiliktiń tuńǵysh uryǵyn óz semásynda kórdi. Keıin mektep tabaldyryǵyn attady, pıonerler qatarynda, odan Lenındik komsomolda tárbıelendi. Jańa zamannyń jańa urpaǵy halyq basyna tóngen qaýipti kúnderi qarý alyp maıdanǵa tústi. Oǵan «Otan» degen uǵym, tar sheńberdiń ulttyq uǵymnan aýlaq búkil Sovettik degen uǵymǵa aýysqan. Sondyqtan olar uly orys halqynyń topyraǵyn óz topyraǵyndaı kórip, árbir úıin óz úıindeı qorǵady. Álgi aıtqan halyqtar dostyǵy men sovettik patrıotızmniń, ushtasa birlik tapqan jeri bolsa kerek. Mundaı mysaldar, aıta berse kóp kezdesedi.

Qazirgi beıbit zamanda bizdiń azǵantaı ǵana alpys jyldyq ómirimizde ata-analardan jastarǵa úırener kóp úlgi baı mura bar. Búkil sovet ádebıeti sıaqty qazaq ádebıeti de sovet dáýirindegi tarıhı kezeńderdi, revolúsıa jyldaryn qaǵys qaldyrǵan emes Búgingi kún taqyryby da ádebıetimizdiń ár janrynda órnek taýyp keledi. Ádebıet pen ónerdi bylaı qoıǵanda, adamgershilik sıpaty árbir kisiniń eńbekke degen kózqarasynan, joldas-joraǵa degen qarym-qatynasynan, óziniń ósken ortasyna syıymdy juǵymdylyǵynan baıqalady.

Molshylyq degen ne? Ol eń aldymenen adamnyń rýhanı baılyǵyna baılanysty bolsa, sol baılyq, qaı múddeniń, qaı boryshtyń óteýine qyzmet isteıdi, gáp sonda. Men biletin eki kisi bar: ekeýiniń bilimi shamalas, ásirese bireýi sonaý baǵy zamannyń kitaptarynan bastap, búgingi kıbernetıkadaǵy kúrdeli qıapattardy biledi. Ol bireýge aqyl aıtqanda ázir aldyna tiri jan salyp kórgen joq. Al, qyzmet babynda birde-bir jerde jaqsy atanǵan emes. Onyń qulqynnyń quly ekendigin keıbireýler jaqsy biledi. Bul saparda álgi kisiniń jurtqa aıtqan aqyly men óziniń, ómirdegi tirshiligi qarama-qaıshy kelip otyrady. Ekinshi biri: bilim jaǵynan odan asyp túspese kem emes, biraq qaı qyzmette bolmasyn janyn salyp júrgeni, ol tóńiregindegi adamdardyń árqaısynyń qýanyshyna da, sátsizdigine de ortaq. Kim bolsa, ol bolsyn sonyń bir janashyr jaqynyndaı ústine túsip júrgeni. Sondyqtan ony syılaıdy, qadirleıdi. Óıtkeni onyń bar tirliginde qoǵamdyq múddemen qosa adamǵa degen uly meıirim jatyr. Adamgershiliktiń túp qazyǵynyń biri, sol meıirbandyq. Alǵashqy kisi eger ózine kók tıyndyq paıdasy bolsa, qandaı jalǵandyqqa da barady. Jalǵandyqtyń ar jaǵynda zulymdyqtyń jotasy jatyr. Bir ǵajaby osy pıǵylyn jaba toqýǵa sheberligi de jetedi. Qarapaıym kózge «pálenshekeń ǵajap adam» degen baǵanyń ıesi. Bir baıqaıtynym sonda tynysh uıqy da, deni saý kúlki de joq, óıtkeni aramzanyń aqyly qýlyq, onymen uzaqqa barmaıtynyn ózi de sezetin bolar. Osydan kelip onyń oqyǵan, toqyǵanyna kúmán týady. Bilimdi kóriný úshin, ár dúnıeniń basyn shalǵany bolmasa, estigenin ustap qalatyn ereksheliginen basqa baıandy bilim joq ekendigi kórinip-aq tur.

Dál osy kisi meniń zamandasym, meniń tuńǵysh shyǵarmalarymnan bastap kúni búginge deıin ózim «óltire» almaı kele jatqan keıipkerimniń biri. Mundaı ekzemplárdyń ómirde sırek, men úshin jalǵyz ekenine qýanamyn. Sońynan qalmaı júrgen maqsatym da osyndaı qylyqtan jastardy saqtandyrý. «Bir qaryn maıdy qıdyń qıqymy shiritedi» degen sóz bar emes pe, ony kórgende osy sóz esime túsedi. Al endi Abaı aıtqan:

Ósek, ótirik, maqtanshaq,
Erinshek, beker mal shashpaq.
Bes dushpanyń bilseńiz.
Talap, eńbek, tereń oı
Qanaǵat, rahym oılap qoı,
Bes asyl zat kónseńizdiń, —

alǵashqy beseýi álgi kiside basym jatqandyǵyna kózim jetkesin aıtyp otyrmyn. Asyly — adamgershilik ataýlynyń san qıly qasıetteri tek bilimge, kóp oqyǵanǵa baılanysty emes eken. Ol — týasy tárbıe, bir ushy — ósken orta men astasyp jatady.

Álbette, adamgershilik uǵymnyń ózi, túpteı kelgende qoǵamdyq formasıalyq qubylys qoı. Sondyqtan da moraldyq normany quraıtyn, ar, uıat, namys, jaýapkershilik, borysh, meıirbandyq, ádildik sıaqty uǵymdardy, sosıalısik qoǵamnyń múddesi, talaby turǵysynan túsinemiz. Osydan kelip búkil adam balasyna ortaq, KPSS Programmasynda jazylǵan, bolashaq komýnıstik qoǵamnyń morali kelip týyndaıdy. Keleshek kilti erteń qolyna keletin, búgingi jas urpaqty tárbıeleýde árbir jas býynnyń óteıtin boryshy kóp. Jaqsy dástúr — úırener úlgi mol, tek keıbir jat qylyq, jalǵan minez jaǵympaz pıǵyldardan jastardy aýlaq ustaýdyń boryshy bar. Qorqaýlyq-qomaǵaılyqtyń da anda-sanda ómirde qylań beretinin umytpaý kerek. Bizdiń sosıalısik ıdeologıa, komýnıstik tárbıe eń aldymen osylarmen kúresedi. Ádebıet pen ónerdiń de kúreseri osy, óıtkeni búkil álemge úlgi bolyp otyrǵan sovet halqynyń, jeke sovet azamatynyń tarıhı mısıasy úlken.

Sondyqtan da bizdiń erteńgi keler urpaǵymyzdyń júgi búgingiden jeńil bolmaıdy, osynyń qamyn oılaǵanda búkil adamgershilik qasıetti bolashaq úshin, erteńgi urpaq úshin ýaǵyzdaý basty mindettiń biri. Qoǵam ósken saıyn, damyǵan saıyn adamgershilik uǵymy keńeıe túspek, ár urpaq ata dástúrin, jaqsy qasıetterin boıyna sińire otyryp, óz úlesin, óz parasat túısigin tanytady, úles qosady. Sonymen jaqsylyq pen adamgershilik bir-birimen jalǵasyp, damı bermek, tálimdi tárbıe de osylaı jalǵasa bermek.

1977

---