InfoHub Logo

Bizde, sahnada tarıhı jáne fólklorlyq taqyrypqa jazylǵan shyǵarmalardaǵy qazaq áıelderiniń beınesin kórgende «Oı, bul ol kezdegi áıelderge tán emes» degen kúńkil óz aramyzdan shyqsa, jalpy shyǵys, ásirese, musylman shyǵysynan habardar ózge kórermender burynǵy qazaq áıelderiniń boıynan arap, farsy, túrik ádebıetterinde ǵasyrlar boıy qalyptasyp kóńilge uıalaǵan, kóz úırengen Láıliniń, Zýhranyń, Shirinniń úlgilerin izdeıdi. Alǵashqy kúńkil ózimizdi-ózimiz tereń bilmegendikten týsa, ekinshisi syrtqy kózge durys sıaqty. Óıtkeni din ataýly ultyna qaramaı óziniń qatal erejesimen «din qaryndastyq» degen uǵym senimge baǵyndyrady, sondyqtan ózge kórermender kóbinese osy turǵydan qaraıdy. Al endi osy ólshem burynǵy qazaq qaýymyndaǵy áıelderdiń atqaratyn azamattyq ornyna saı kele me? Álbette, kelmeıdi. Nege deısiz ǵoı, osyǵan oraı mynadaı pikir aıtqym keledi.

Óz basym kúni búginge deıin sanamyzǵa sińip, qalyp alyp ketken «Qazaq áıelderi buryn qor tirliktiń qurbany bolyp kelgen, áleýmet ómirine aralasa almaǵan» degen pikirge túgeldeı qosyla bermeımin. Ras, ıslam dini Orta Azıaǵa taraǵaly otyryqshy elderdi tez baýrap alǵanmen, bar tirligi mal sharýashylyǵy men kóshpeli ómirge baılanysty qazaq halqynyń áleýmettik ortasyna dendep, ózi oılaǵandaı yqpalyn tıgize alǵan joq. O bastan ártúrli nanym, senimderdiń (shamanızm, býddızm sıaqty dinderdiń) elementteri bolǵan elde ıslam dini keń sheńberin jaıa almady. Negizgi bir dindi ustamaǵan halyqtyń áıelderindegi minez-qulyqtyń qalyptasýy da ózgeshe bolǵanyn ańǵaramyz. Oǵan bizdiń ádebı muralarymyzdaǵy áıelder obrazynyń erekshe turatyndyǵy aıǵaq. Eger biz musylman shyǵys ádebıetterinde muń-zardyń, qor tirliktiń qurbany bolǵan áıelderdi kezdestirsek, qazaqtyń revolúsıaǵa deıingi aýyz ádebıeti men ishinara jazba ádebıetterinde áıelderdiń ári aqylshy, ári opaly jar, erdiń eń senimdi serigi ekendigin dáleldeıtin tamasha obrazdarǵa tap bolamyz.

Eski ádebı nusqaýlardyń qaısy birinde bolmasyn áıel obrazy unamdy, súıkimdi, tartymdy sýretteledi. Ańyz-ertegilerden bastap, tarıhı jyrlarǵa deıin qazaq áıelderiniń orny erekshe. Halyqtyń áıgili shesheni Jırensheniń jary aqyl-parasaty jaǵynan qysylǵanda jol tabatyn Qarashashtyń beınesi ǵajap úlgi emes pe? Baǵy zamannan halyq ishinde keń taraǵan «Jaqsy erkek jaman áıeldi qatarǵa qosa almaıdy, al jaqsy áıel jaman erdiń basyn elge teńeıdi» degen máteldiń túpki negizine zer salsaq, qazaq qaýymynda áıel atqaratyn roldiń qanshalyqty mándi, mańyzdy ekenin kóremiz.

Qazaqtar dúnıege kelgen qyz balany erekshe baǵalaǵan. Ol eń aldymenen óris keńeıter urpaqtyń uıtqysy sanalsa, keı jaǵdaıda jastaıynan erkeshora atanyp, ul ornyna baǵalaǵan. Mysaly, «Qyz Jibek» poemasyndaǵy Syrlybaı hannyń qyzy Jibektiń aqyl-parasaty aınalasyndaǵy óz aǵalarynan da áldeqaıda bıik kórinedi. Qazaq áıelderi eshýaqytta ıslam erejesine bas ıip, beti-júzin jasyryp kórgen emes. Ol ózin ermen teń sanap, el namysyn qorǵaýda árdaıym kózge túsip otyrady. Qazaq qyzdary sánniń de, saltanattyń da, tabıǵattyń bar boıaýlarynyń sulýlyǵyn sezine ósip, án-kúı, jyrlardyń bas keıipkeri, keıde sonyń ıesi — avtory bolyp keledi. Kerek kezinde qol bastaǵan qyzdardyń da beınesi aýyz .ádebıetinde barshylyq. Rý tartysynyń qıan-keski kezeńinde bir rýdyń týyn ustap, sózin sóılegen bı qyzdardyń beınesi — osy kúnge deıin jetken kóp ádebı muralardyń negizgi ózegi. Bekejan Tólegendi óltirip kelgende: «Atadan týǵan alty aǵa, tirimisiń qaıdasyń?» — dep uran tastaǵan Jibek óz mahabbatynyń namysyn qorǵaýǵa shaqyrady. Tólegenmen ázil-qaqtyǵys ústinde oınaqy minez, ór qımyl tanytatyn Jibek óz bas bostandyǵy úshin, sezim azattyǵyn qorǵaı biler qýat ıesi ekendigin baıqatady. Bir kórgennen ǵashyq bolǵan Tólegen Qyz Jibekti ashyndyrý maqsatymen:

Qyz Jibek mingen kúımesin,
Kúımege taǵyp túımesin
Qaıdan bildiń, Jibek-aý,
İzdep kelgen Tólegen
Mal berip seni almasyn.
Aq qoınyńa enbesin,
Aq tósine minbesin, —
degende Jibektiń jalma-jan:
Jaqsy aıtasyń, Tólegen,
Sizdeı-sizdeı ár jerden
Neshe jigit kelmegen?
Bári de aıtqan «Jibek-aý,
Seni almasam» — demegen!
Kóbisi kelmeı shenime
İńkárda bolyp jónegen.
Kelseń kel, shyndap qasyma,
Sháı mamyǵym basyńa
Jatpas pa edim qasyńa.
Alýa sheker beremin
İsheti-ǵun asyńa.
Kelseń kelgiń, Tólegen,
Qurmetiń mundaı minekı.
Kelmeseń arman kete ber,
Bar dambalyń basyna, —

degen jaýabynda qyz mineziniń ótkir óktemdigimen qatar, jigit jigerin synǵa salýdyń syry jatqan joq pa? Mundaı ashyq aqıqat áńgime betpe-bet qaqtyǵysý qaı Láıliniń, qaı Shirinniń, qaı Zýhranyń óńi bylaı tursyn túsine kirip edi. Mundaı minezder Shekspır áıelderiniń ásirese «Asaýǵa tusaýdaǵy» Katarınaǵa tán qylyqtar emes pe? Tólegen men Jibektiń osy kezdesý sátinde erke nazǵa aralas qanshalyq erlik, tákapparlyq, asqaqtyq jatyr deseńizshi.

Osyndaı beınelerdiń biri «Qobylandy» jyryndaǵy Qurtqa. Ol Qobylandyǵa aqylshy bolýmen birge, «Tútikpenen sý iship, túndikpenen kún kóretin» er qanaty Taıbýryldy baptaǵan at ıesi bolyp tanylady. Qurtqa ári kóregen, aldyn boljap, megzep otyrady. Sondyqtan da halyq, «alyp anadan týady» degendi beker aıtpasa kerek. Asylynda, áıelge degen iltıpat, oǵan degen zor qurmet qazaq qaýymynda kúltke aınalǵan.

Búgin túsken kelinshektiń betin asharda ol kelgen bosaǵanyń barlyq qadir-qasıetin baıandaı otyryp, aǵaıyn, jekjattyń, týys-qaryndastardyń, ata-eneniń minez -qulqyndaǵy minder de betashar kezinde aıtylady. Jańa kelgen kelinnen eshteńe jasyrmaıdy. Óıtkeni, ol bul úıdiń budan bylaıǵy dastarhan ıesiniń biri ata-anany syılaı otyryp, ári tárbıeshi, ári qamqor, ári erdiń ózimen teń serigi sanalady. Betashar ústinde oǵan kóptegen úlgi tutar jaqsy qylyq-minezderdi táptishtep, esine sala otyra boıdy aýlaq ustaıtyn rabaısyz qylyqtardy da shenep, mineıdi. Qysqasy, betashar jyrynyń ózinde tálim-tárbıeniń, ádep-órkenniń bar erejesi eskerilip, qazaq qaýymynda áıeldiń alatyn orny erekshe kórinedi. Mundaǵy qozǵalatyn másele jańa túsken kelinniń alǵash derbes tirlikke alǵan sabaǵy sıaqty bolyp kórinedi. Jańa kelinshektiń kelýi bir úıdiń ǵana emes, bir aýyldyń ǵana emes, búkil eldiń japsarlas jatqan eki rýdyń ortaq qýanyshyna aınalady. Otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn degen sóz áıel baqytyna degen halyqtyń qýanysh mahabbatyn anyqtaıdy. Arǵy-bergi qazaq qaýymynyń tarıhynda kelin túsirip, qyz uzatýdan artyq toı dýman bolǵan emes. Kyz balanyń óz bosaǵasyndaǵy orny uzatylǵannan keıin de baǵasyn joımaıdy. Jaqsy qyz tárbıelegen ana árdaıym ardaqty. «Anasyn kór de qyzyn al, aıaǵyn kór de asyn ish» degen maqal qyz tárbıesiniń, ana muratynyń qanshalyqty joǵary baǵalanatyndyǵyn dáleldeıdi.

Qazaq jyrlarynda óz mahabbaty úshin eshnárseden taıynbaıtyn, ádilet úshin basyn tigetin aqyl ıesi, ór minez qyzdar beınesi kóp kezdesedi dedik. Solardyń «Er Tarǵyndaǵy» Aqjúnis óziniń sońynan qýyp kelgen áıgili batyr Qart Qojaqty aqyl-parasatymen toqtatady, «Eı, Qart Qojaq, Qart Qojaq, atyńnyń basyn tart, Qojaq», — dep bastalatyn óktem sózder osy batyrdyń balalyq shaǵynan bastap ómir jolyn baıandap, erlik-seriligin joǵary baǵalaı otyryp, qazir qartaıyp qalǵandyǵyn, ózine teń emestigin dáleldeıdi. Sóıte tura óziniń asqan arýlyǵyn, tek qana Tarǵyndaı erge laıyq ekendigin jasyrmaıdy.

Buqar barsań qolań bar,
Qolańdy kór de shashym kór.
Zerger barsań. qasynda
Altynnan soqqan túıme bar,
Túımeni kór de basym kór.
Nemram barsań piste bar,
Pisteni kór de murnym kór.
Ár shaharǵa qarasań,
Qurýly turǵan kúzgi bar.
Kúzgini kór de kózim kór.
Samarqan barsań mendel bar
Mendeldi kór de tisim kór.
Ustalar barsań qasynda
Tartýly jatqan symdar bar,
Symdy kór de qolym kór.
Toǵaıǵa barsań toǵaıda
Domalanǵan qoıan bar.
Qoıandy kór de jonym kór,
Qara jerge qar jaýar,
Qardy kór de etim kór.
Qar ústine qan tamar,
Qandy ker de betim kór! —

degen sózderde qanshalyq sulýlyq syry jatyr. Mundaǵy teńeý, boıaý, sýretter arý júzin kóz aldyńyzǵa elestetedi. Óz boıynyń osynsha sulýlyǵyn baıandaı bilgen qyzdyń ór minezine záredeı kúmán keltirýge bolmaıdy. Bul — qandaı kúresten de taıynbas, óz maqsat-muratyna jetýge qurban bolýǵa daıar qyzdyń qylyǵynan týǵan ǵajaıyp kórinis. Qyz balanyń qazaqtyń áleýmettik ómirindegi taǵy bir erekshe ornyn tanytatyn «sózdiń túbin shyn bekiter, sýdyń túbin shym bekiter, daýdyń túbin qyz bekiter» degen ǵajaıyp maqal bar. Ǵasyrlar boıy kóshpeli ómir keshken qazaqtyń ulttyq tiliniń, jaqsy ádet-ǵurpynyń, mádenıetiniń qalyptasýynda tamasha bir syr bar sıaqty. Óıtkeni, bizdiń tilimizde ózgeshe jatqan dıalektilik aıyrma shamaly. Menińshe, Arqadan qyz alǵan Syrdyń eli sol qyz arqyly kelgen ádet-ǵuryp dástúrlerin, tildi ózine sińirse, Arqaǵa qyz bergen Syrdyń eli arqyly bul eldiń de keıbir til ereksheligi sonda baryp sińisedi. Osylaı qyz alyp, qyz berýdiń arqasynda qazaq tiliniń bir-birimen jymdasyp, uǵymdasyp qalyptasýyna jaǵdaı týǵan ba dep te oılaımyn. Óıtkeni, jeke sózder bolmasa, osy kúngi batys qazaqtary men shyǵys qazaqtarynyń ádebı tilinde aıyrma joqtyń qasy. Bul saparda áıel qaýymynyń atqarǵan róli myqty bolsa kerek. Ulttyq tilimizdi «ana tili» deıtinimiz de sodan emes pe.

Bizdiń ádebıetimizdiń qyrǵyzdy, qaraqalpaqty bylaı qoıǵanda, kóp halyqtardyń aıyrmasy mol salasy — aıtys. Onyń ishinde qyz ben jigit aıtysy. Bul aıtystarda qyz da, jigit te eki rýdyń nemese eki eldiń týyn ustaı sóıleıdi. El namysy men er namysy bulardyń qolynda. Asqan aqyldylyq, aqyndyq, sheber-sheshendik, kósem-kórgendik osy aıtys ústinde tanylady. Eki jaqtyń, batyr baǵlany da, sán-saltanaty da keń sóz bolady. Kóp jaǵdaıda qyzdyń jeńilýi jasynan aıttyryp qoıǵan kúıeýiniń minine baryp soǵady. Bul sátte qyz óz el-jurtyna aryzyn aıtyp toqtaıdy. Keı aıtystarda jeńilgen jigitine jar bolyp ketken qyzdar az emes. Munyń ózi — qazaq, qaýymyndaǵy áıel bostandyǵynyń erekshe bir kórinisi. Álgi barar jeri nashar bolǵan qyzdar zar — muńyn aǵaıyn-týǵanyna aıtady. Kenshimbaı men Aısulýdyń, Birjan men Saranyń aıtysy osy tóńirekte.

Qazaq qoǵamyndaǵy ánshi áıelder, kúıshi áıelder, erekshe qurmet, syı-sıapattyń ıesi. Qaı jerde onyń-toı bolsa, sonyń sán-saltanatyn, ári ajaryn keltiredi. On saýsaǵynan óneri tamǵan qazaq áıelderi — bizdiń baı qol ónerimizdiń de negizgi avtory. Kilemnen bastap, túndikke deıin, basqur men shıden bastap bosaǵanyń baýyna deıingi ǵajaıyp órnek-oıýlar — qazaq áıelderiniń ǵasyrlar boıy qalyptasqan ushan-teńiz óneriniń negizgi belgileri. Qazaq áıelderi úıdiń ıesi jolaýshy ketkende tek qana otbasynyń ıesi emes, búkil aýyldyń basshysy, kózi bolyp qala beredi. At basyn tirep kelgen qonaq ta úı ıesin joqtamaıdy. Bilgip, kósem áıelder bar jabdyǵymen qonaǵyn qabyldap, jol-joralǵysynan jyǵylmaı, barynsha rıza etip attandyrady. Islam dinindegi elderdiń áıelderinde mundaı eriktilik qazaqtan basqa ulttarda kezdese bermeıdi. Bir eldi aýzyna qaratqan báıbisheler, erdiń qunyn eki aýyz sózben bitirgen suńǵyla sheshen qyzdar, jaýdyń jigerin qum etken, jeligin júndeı tútken adýyn asqaq batyl áıelder qanshama deseńizshi!

Dala ómirindegi erkindik, tabıǵatpen tikeleı ómir keshken qazaq qaýymynyń qyzdarynyń minezi de erekshe qalyptasqan. Endi bir saparda olar bir jaǵynan shabandoz, keıde mergen bolyp keledi. «Eńlik — Kebek» hıkaıasyndaǵy Eńlik qyzdyń mergendigi talaıdy tań qaldyrady. Mundaı mysaldar ádebıetimizde jıi kezdesedi. Batyr qyzdyń, tapqyr, aqyldy qyzdyń, aqyn qyzdyń, zerger-sheber qyzdyń, bı, kóregen qyzdyń neshetúrli úlgisi qazaq ádebıetinde óte mol. Osy úzilmeı kele jatqan úrdis mıras joldar keıin jazba ádebıette de myqty kórindi. Ásirese «Abaı joly» romanyndaǵy arý aqyldy qyz-kelinshekter men baısaldy, bı báıbishelerdiń tobyna kezdeskende, sonaý ǵasyrlar boıy urpaqtan-urpaqqa úlgi bolyp kele jatqan áıelder qaýymy eske túsedi. Eshbir jaýdan beti qaıtpaǵan, osy joly súriner jerine kelip otyrǵan Arqanyń adýyn, aǵa sýltany Qunanbaıdy da ólimnen kúshti uıattan qutqaratyn. Sara apańnyń bir aýyz sózi. Jyl ótkizip Bójeıdiń asyna kelgen Qunanbaıǵa Bójeı qyzdary min aıtyp, aıyp taǵa bastaǵanda:

Myna da qarlar ne deıdi?
Jaqsydan jaman kóbeıdi.
Eskiniń asyl kózi edi —
Urlap ta kómdiń Bójeıdi, —

dep qarsy shabýylǵa shyqqan Sara apań Qunanbaıdy osy bir qıyn kezeńnen alyp qalady. Ómiri áıel qaýymyna jyly ushyramaǵan Qunanbaı: «Baqsań Sara apańdy baqsaıshy» den rızalyǵyn bildiredi. Sábıttiń Sulýshashy men Botakózi, Ǵabıttiń qyz-kelinshekteri — sol aıtýly arýlardyń shóbereleri, jaqsy urpaqtary.

Qazaq áıelderiniń boıyndaǵy ǵasyrlar boıy qalyptasqan ár minez, óktem qaırattyń bir kórinisi — keshegi Otan soǵysynyń kezinde erge tán erlik tanytqan Álıa men Mánshúktiń qımyly. Búkil Sovetter Odaǵyndaǵy musylman halyqtardyń ishinde maıdan qaharmany atalǵan eki áıeldiń ekeýiniń de qazaq qyzy bolýy kezdeısoq emes. Osynyń ózi sonaý baǵy zamannan ańyz, aýyz ádebıetinde qalyptasqan tirlik, ómir ereksheligi týǵyzǵan erkindik, azattyq, erlik úlgilerindegi qazaq áıelderiniń dástúrli beınesiniń jalǵasy dep bilemin.

«Qazaq áıelderi qor tirliktiń qurbany ǵana boldy» degen sózge qosylmaıtyn sebebim osy. Sondyqtan qazaq áıelderiniń fólklorlyq tarıhı taqyryptaǵy beınesin jasaýda búkil halyqtyń áleýmettik tirligine baılanysty, ulttyq minezge, psıhologıaǵa syıymdy, nanymdy boıaýlar izdeý kerek. Jalpy musylman shyǵysyna tán úlgige júgirý, júginý sóz joq sahnalyq jalǵandyqqa ákep soǵady.

Biz úlgi alar ónegeli apalarymyz ben analarymyz kóp bolǵan. Olar zaman tarlyǵyna, qoǵam qapastyǵyna qaramastan óz namysyn qorǵap, ádeptilik pen aqyldylyqtyń kezinde úlgisin kórsetti. Bizdiń búgingi qyz-kelinshekterimiz sol analardyń asyl qasıetterin qalaı qabyldap otyr? Oktábr revolúsıasy alyp bergen jappaı teńdikti qalaı túsinip júrmiz? Menińshe osyndaı ortaǵa salar ózekti áńgime kóp sıaqty. Bul saladaǵy ashyq áńgimeniń áleýmettik ómirimizge tek qana paıdaly bolary sózsiz.

1971

---