InfoHub Logo

Bul, álemge aty áıgili, óz sózimen aıtqanda, «Muhańnyń rýhanı perzenti» Shyńǵys Aıtmatovtyń sońǵy aıdyn ishinde besinshi ret habarlasýy. Óz merekesi bolardaı qýanyshy qoınyna syımaı júrgen. Shyńǵys bar sharýasyn jıyp qoıǵan sıaqty. Osy qarsańyndaǵy sheteldik saparyn da Muhańnyń seksen jyldyq merekesine baılanysty keıinge qaldyrypty. Bar istiń basy-qasynda men júrgendeı telefonmen habarlasqan saıyn táptishtep surap jatady. Bul joly:

— Ay, batyr-ekesi, Muhańnyń toıy osy aıdyń jıyrma segizinde bolady — demediń be, búgin hat aldym, jıyrma úshinde eken ǵoı. Nemene, meni kelmesin degen oıyń bar ma, — dep ázil aralas daýdan bastady.

— Men de keshe bildim, búgin telefon soqqaly otyr edim, qansha adam kelesińder, — dedim.

— Saýal bolǵanyńa, Muhań merekesi tek qazaqtardyń merekesi dep saǵan kim aıtty. Búkil Manastyń áýleti kóterilip barsaq ta erkimiz, shúkir qazaq, aǵaıynnyń jeri de, dastarhany da keń. Sanaýly barý qonaqqa ǵana jarasady. Biz baýyr emespiz be?

Men jeńildim.

...Búginde kúzdiń sýyq surǵylt qabatyna shyraıyn bermeı ashyq ajarymen Almaty kúni shyqqaly qashan. Sergek tartqan uıqynyń tóleýin kitap oqýmen toltyrý meniń ǵana saltym emes shyǵar. Buryn jýrnaldaǵy nusqasymen tanys bolsam da ádebıetimizdiń búgingi aqsaqalynyń biri Ábdilda Tájibaevtyń «Jyldar, oılar» kitabyn qarap otyrmyn. Mundaǵy, aldaǵy aǵalary, turǵylastary jáıli estelikterde Muhańa mol oryn berilgen. Shákirttiń ustazǵa degen izgi iltıfatynyń, dostyqtan azamattyq mahabbatqa aınalǵan úlgisin kórip qýanam. Taǵy da Muhańnyń únin estigendeı eligip, júrekke uıalaǵan qımyl kelbeti kóz aldyma kelip sózin tyńdap otyrǵandaı kúıge túsem.

Aqyn miner arǵymaqtyń aıyl-tartpasyn berik bekitip betine jan qaratpaı júrgen Ábdilda jıyrma bes jasynda ózinen attaı múshel jasy úlken aǵasy, Muhańmen tuńǵysh ret dıdarlasypty. Sol kúnnen bastap álgi adýyn aqynymyz «shákirttik» halge túsipti. Buǵan deıingi aǵattyqtaryn ańǵarypty. Muhańnyń silteýimen izdený, oqý sapary bastalypty. Aǵanyń arqasynda syrttaı jarasymy óz aldyna, ishteı ıgiligi mol oılar túıipti. «Sen qyrdyń, sen shyrqadyń» dep arqadan qaǵýdan góri aǵanyń aqyly, aıtqan syny kóp bolypty. Saqalymen emes, jemisti jyldarynyń sapasymen jetpiske quryq kóterip kele jatqan qordaly aqyn Ábdilda osylaı aǵynan jarylyp, aqtaryla syr shertipti. Keıde ózi otyrǵan bezben basyn tym tómenshiktetip jiberse de, estelik jazýshylarymyzdyń kópshiliginde bola bermeıtin aq peıil, ádil qazylyq minez tanytypty. Buǵan qýanbasqa ne shara!

Shyndap kelgende ádebıet ataýlynyń ulttyq uǵymynan, móldek maqtanynan shyǵyp álde qashan búkil adamzattyq rýhanı qazynanyń menshigine aınalyp ketken Muhtar Áýezov tvorchestvosy, onyń azamattyq kelbeti sýretkerlik syry jáıli osy kezge deıin qansha jazylǵanmen keleshek urpaqqa úlgi-nusqa bolatyny aıtylmaǵan sóz, ashylmaǵan aqıqat, jumbaq jáıitter kóp sıaqty. Sebebi sodan ba Muhań shyǵarmalaryn oqyǵan saıyn jańa bir tyń oılardyń kómbesine kezdesip otyrasyń. Sol oılardyń bir júıesimen ketkende, Muhań, maǵan óziniń jazýshylyq jolynda ónerge den qoıǵandardyń báriniń basynan ótetin «balańdyq», «shákirttik» kezeńdi keshpegen tárizdi bolady da turady.

Álbette, ádebıet alqasyna Muhtar Áýezov á degennen-aq ulylyqtyń tájin kıip shyqty degen ushqary pikirden aýlaqpyn. Ol táj qashan, qaı shyǵarmamen kelgeni barshaǵa belgili. Men munda oqýdaǵy «shákirttik» pen ónerdegi «shákirttiktiń» arasyna ádeıi shek qoıyp aıtyp otyrmyn. Oqýdaǵy shákirttik deseńiz ol shákirttiń semınarıany bitirýine áli eki jyl bar. Sol kezde jıyrmaǵa endi bettegen Muhań áıgili «Eńlik—Kebekti» jazady. Shyǵarmanyń kompozısıalyq úılesimi, dramalyq arhıtektonıkasy, naızaǵaıdaı shabysqan dıalog qudireti, tartys tóńiregindegi keıipkerlerdiń minez-qulqyndaǵy daralyq pen shek-shekara bári kelip Shekspır qazynalarynyń deńgeıinde týady.

Muhańnan keıingi osy janrmen aınalysqan úlken-kishimiz kúni búginge deıin arǵy-bergi taqyrypty sharlaǵanda, álgi aıtqan qasıetteri saıma-saı dramalyq shyǵarma jazdyq pa? Óz basym oılana otyryp, joq degendi moıyndaýǵa májbúrmin. Biz bylaı qalaıyq, al endi dál sol kezde qazaq topyraǵynda Muhań alar úlgi túgili osy janrdan belgi joq edi ǵoı. Sonda bul ne keremet!..

Kóp jumbaqtyń biri, sóz tórkinin túpteı kelgende kóz jetetin aınymas bir shyndyq — Muhańnyń daryn zerdesin tabıǵat o basta jomart pishken eken. Sátine saı kelgende Abaıdyń nazy men sheri, ashýy men yzasy tebindegen kıeli óńirde balalyq shaǵy ótedi. Keıýana ájeniń áldıine jalǵas ertegi ańyz, kári qulaq ata jadyndaǵy hıssa-hıkaıalarmen úndes álippesi Abaı óleńderinen bastalyp qara tanyp, medrese kóredi. Arap, parsy, túrki ádebıetteriniń tamasha úlgilerin tys-tyrnaqtaı jıyp saqtap kelgen Áýez atanyń móldek múlki qara sandyq tola kitapqa qol salady.

Onyń ústine álemdik tarıhtyń ózgerý — ósý prosesinde ne alasysy, ne beresisi bolmaı talaı bedeý ǵasyrlardy basynan keshken sal bókse saharanyń elinde, onyń bir-birimen jat úıirdeı tebisken sodyr-soıqan minezi men dańǵaza tirligine kúnde kýá bolyp, zerdeli jas erte eseıedi, beıýaq túleıdi.

Semeıdegi bes jyldyq orys mektebi, odan keıingi semınarıa qabyrǵasyndaǵy jyldarda Evropa, orys ádebıetiniń baı qazynasyn ashady. Arǵy-bergi tarıh, saıasat, sosıologıa, fılosofıa, geografıa, ekonomıka, jaratylys taný, búkil qoǵamı, ǵylymdar júıelerimen túbegeıli shuǵyldanady. Ombydan keıingi qory mol Semeıdegi, bir kezderi Abaı atasy sýsyndaǵan kitaphana, jigit Muhtardyń jıi otyratyn mekenine aınalady, Bar zeıin -jigerimen qulshyna umtylyp, qulaı izdene, oqı-toqı júrgen osy shaqtarynda bir-birimenen astarlas-tamyrlas ǵylym salalary túıise kele bolashaq jazýshynyń zerdesine aqaýsyz daryp, qapysyz qalanyp, berik; negiz tabady. Sana sáýlesi nurlana, parasat parqyn tanıdy. Bilim men talant tabysady. Qıalǵa qanat, talapqa topshy bitedi. Ushqynynyń jalyny, darynnyń daýylymen sharpysady. Ótken-ketken tarıhtaǵy shy-naıy sýretkerlerdiń bári óz zamanynyń saq sarapshysy, ózine deıingi men bolashaqtyń aralyq altyn kópiri bolǵandyǵyna Muhtardyń kózi anyq jetedi. Túbi baǵdary sol bolsa shyn óner ókili arqalar júktiń salmaǵyn da sezedi.

Endigi gáp, neden bastaý kerek? Sóz joq Muhań týasy aqyn adam, ol bar shyǵarmasynyń rýhynan seziledi. Olaı bolsa nege óleńmen sherý tartpady eken, álde Abaı atasynyń aqyndyq arýaǵynan ımendi me, ony kim bilsin. Biraq ol kezde de «Abaı turǵanda óleńde nem bar» dep qorǵalap júrgen, «mártter» az bolatyn. Al endi, mekeni bar menshikti teatr bylaı tursyn, tym bolmasa kóshpeli trýppasy joq halyqqa drama jazyp nesi bar edi. Bul «jar basyndaǵy jantaqty jannan keshken nar jeıdiniń» kebi bolmasyn. Sál oılanaıyqshy.

Menimshe, kóregen sýretker osy dramany jazarda eki túrli maqsat kózdegen.

Birinshi: saýaty joq bolǵanmen saýyǵy basylmaıtyn el salty bar. «Aý jardan» bastap altybaqanǵa deıin, án-kúıden bastap uzaq hıssa jyrlardy qulaq qaqpaı uıyp tyńdaý el úrdisi. Bul halyq bar qasıetti basyna tepkenmen, án men sózdi qashanda qatty qadirleıtin. Qazir óleń ataýlyny ileýde bir qara tanıtyny bolmasa, jalpylama oqıtyn hali joq. Ol kezde uly Abaıdyń ózi de bar qazaqqa máshhúr bola qoımaǵan. Aıt pen toıǵa, saýyq-saıranǵa o bastan qumar halyqtyń tobymen basy qosylyp, qyzyqtaıtyny múmkin osy bolar. Bul, kórgeni az, kóńili shól eldi ónerdiń sony túrimen oıǵa tartýdyń, kókirek kózin ashýdyń bir tóte joly bolar degen maqsat.

Birinshi maqsat — degenine jetti. Muhań halyq psıhologıasynyń tamyryn dál tanypty. Buǵan «Eńlik — Kebek» 1917 jyly maıda Abaı aýylynda alǵash ret qanattas tigilgen qos kıiz úıde qoıylyp, onda júzden asa kórermen bolǵanyn aıtsaq ta jetkilikti. Oǵan qosymsha, Muhtar Áýezov dramatýrgıasyn alǵash arnaıy zerttegen jas ǵalym R. Nurǵalıevtiń jazýynsha, sol kúni elý tıynnan bılet satylyp, jınalǵan elý tórt som elý tıyn, avtordyń tuńǵysh qalamaqysy, Quljadaǵy asharshylyqqa ushyraǵan qazaqtarǵa jiberilipti degen derek jáne bar.

Ekinshi: saıası sergek, dúnıe júzilik tarıhı qubylystan habary mol Muhań, 1905 jylǵy orys revolúsıasynyń aqybetinen, qazaq-qazaq bolǵaly tuńǵysh tuıaq serpigen, on altynshy jyl oqıǵasynan, keshegi Fevral revolúsıasynan keıingi ahýaldan, Reseıde, áıteýir bir áleýmettik sheshimin tappaı tolastap toqtamas dúbirli dúrbeleń jaıdyń qazaq, qaýymyn da qaǵajý qaldyrmaıtynyn bildi.

Sýy kepken saıdyń bórge tasyndaı basy birikpeı jatqan bul halyqqa, san ǵasyr qoǵamdyq damýyndaǵy quıań qımylynan boı jazyp, eldigin eskerip, eńse kóterip tutas ulttyq sıpat alar kún týsa, eń aldymen beziner qylyǵy qaısy, qarǵys aıtar kesepaty ne degen cayal turdy.

Áleýmettik turǵysy áljýaz, qoǵamdyq sanasy sábılik dárejedegi halyqtyń zamandar boıy qanyna, jik-biligine sary sýdaı sińgen rýlyq taıtalastan asqan beıbaqtyǵy bolyp pa? Batyry da osy rý namysynyń qurbany, arýy da osy rý namysynyń qurbany. El boldym dep eń myqtaǵanda júzge baryp tireledi, onda da pálen júzdiń aqyny, túgen júzdiń batyry dep esire eleýrep birin-biri shabaqtap-tamaqtap, aqyry esebin taýyp irgesin ashyp alady. Halyqtyq qam, ulttyq uıytqy oılaý arǵy-bergi qulqyn quly handardyń, sodyr sultandardyń, kók ezý bılerdiń, dańǵoı batyrlardyń túsine kirip te shyqqan emes. «Júlde alsań júzińmen, ý ishseń rýyńmen» degen betpaq maqaldy sahranyń saıqy-mazaq saıasatynyń týy etip ustap, shaıan quıryq, sıyr búırektenip otyrǵan elde ne bereke bar. Sondyqtan avtor osy qarsańda, taǵdyry saqaldy bıde, tapqany soıyldy baıda, saıası tusaýy kesilmeı, shash etekten sergeldeń sor qamaǵan halyqtyń muń-zaryn, kóksegen muratyn arqalana sóıleýdi ózine azamattyq borysh, sýretkerlik paryz tutty. Búgin ózi tarıhqa aınalyp otyrǵan Muhtar Áýezov tarıhtyń tabaldyryǵyn da osylaı attaýdy ózine laıyq, jón kórdi.

Joǵaryda aıtylǵan oılardy uǵyndyrý talabynda jazýshy uzaqqa siltemeıdi, beriden kelte qaıyrmaıdy. Sol óńirdiń ózine qulaq sińdi óleń-jyr, áńgime-syrǵa aınalyp ketken «Eńlik — Kebektiń» jan túrshigerlik qandy oqıǵasyn alady. Endi el qamyn, er taǵdyryn oılandy degen dýaly aýyzdardyń sol kezdegi áleýmettik álpetin taný úshin shyǵarmanyń bıler sahnasyndaǵy kórinisine sál ǵana zer salaıyqshy.

E s p e m b e t (yzǵarlanyp). Ýaı, tobyqtynyń balasy, mataı-tobyqty bolyp turǵan kúnińde atystyń, shabystyń, arazdyqqa syltaý taba almaı, túımedeıdi túıedeı qylyp bul isiń alty alashqa áıgili bolǵan. Tobyqty, shaıalyǵyńdy qyldyń ba, bilegi jýandyǵyńdy qyldyń ba? Alaly jylqy, aqtyly qoıyn josyltyp aldyń. Ata qonysynan irgesin aýdardyń. El-jurtty shubyrttyń. Aırandaı aptap, kúbideı pisip júrgenińde aı der áje, qoı der qoja bolǵan joq. Endi mine sharpýyńdy mataıdan asyryp, naımanǵa tıgizip otyrsyń. Jetip otyrǵan jesirimdi bir tentegiń at saýyryna salyp áketip otyr. Aǵaıyn, uzynda óshti, qysqada kekti emessiń. Bitim surap kisi salsam baqaıyńnan keltirmeısiń, myna naımanda alynbaı júrgen kegiń, tımeı júrgen eseń bolsa onyńdy aıt. Áıtpese men tobyqtynyń końsysy emespin, mynaýyńa kesigińdi aıt. (Kóbeı qamshysyn tastaıdy).

J o m a r t. Sóıle, Kebeı.

K ó b e ı. Espembet, sóziń shyn. Uzyndyda óshti, qysqada kekti aǵaıyn emespin. Naımannyń eldigine istep otyrǵan jaýlyǵym bolsa arýaq qudaıǵa tobyqty shet bolatyny shyn. Mataı men tobyqtynyń bıligine bul eldiń qaısysy sebep boldy? Men ony qazbaımyn, daýdyń qarasyn kóbeıtemin dep qulyndaǵy saqaý, qunandaǵy tiseýdi osy sózdiń ústine ákelip úıgeniń laıyqsyz. Mataı qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn el bolyp otyrǵanda bul sóziń sıady. Tentektik ylǵı tobyqtydan shyǵady dersiń, biraq sol mataı men qalǵan naıman nege jaýlasady? Búgingi naımanmen shıelenistirip otyrǵan syltaýdy alsam, ol el tarazysyn ańdamaǵan albyrt jastardyń shalalyǵy. Ras, tentek bolsa tobyqtynyń tentegi, ıesiz demeımin, aǵaıyn jolymen bitiseıik, bılikti maǵan bergeniń shyn bolsa men aıtaıyn. Jalǵyz-aq túbir sózdi túıindi sóz qylǵanymyzdyń laıyǵy joq.

J o m a r t. Sóıle, Espembet.

E s p e m b e t. Kóbeı, men bılikti saǵan aıtqyzsam, óz oıdaǵymnan asyryp túsiredi dep aıtqyzam. Eger esi-dertiń meniń daýymdy jasytpaq bolsań, jaıdaqtap, jadaǵaılatpaq bolsań men bılikti aıtqyzbaımyn. (Qatty.)

Men tushshy etime ashshy taıaq tıdi dep otyrmyn. Sholaq baıtaldyń quıryǵyndaı tobyqty, óktemdigiń asty deımin. Tasqyn sýdaı kemerińnen asyp otyrsyń sen. (Kóbeıge sóz beredi).

K ó b e ı. Espembet, kedergi neden boldy dep otyrsyń, men saǵan bul daýyń oraısyz dep otyrǵam joq. Eki eldiń sózin ekeýmiz ustap kezdesken soń dáneker bolatyn jaǵyn qarastyraıyq deıim. Bolmasa qoı asyǵyn qolyńa al, qolaıyńa jaqsa saqa qoı. Jaqpasa bıligińdi óziń aıt. Saptaıaqqa as quıyp, sabynan qaraýyl qaraıtyn bolsań men bılik aıtpaımyn. Taǵy aıtarym, tobyqtynyń azdy-kóptigin sarapqa salar jer — bul emes. Kóp bolǵanda kimniń basy kimniń qanjyǵasynda júredi? Tobyqtynyń naımanǵa istegen erlik -óktemin kórgenim joq, keris nege kerek (tym-tyrys).

E s p e m b e t. Olaı bolsa seniń qyrmyzydaı taldap shyǵarǵan sózińe men ere almadym. Meniń bıligime tobyqty balasy toqtaıtyn bolsań óz tentegiń ana — Kebek, qyz atamnyń arýaǵyna qastyq qylǵan meniń tentegim, ekeýin shyǵaryp ber bylaı. Moınyna arqan taqqyzyp óz qolymnan óltiremin (tym-tyrys), qazir etem osyny. Ákel, ustat qolyma...

...Kónbeıtin bolsań aram alys alashpyn. Orazanyń túbine maqsym jeter, azǵan eldiń túbine taqsyr jeter. (Qatty.) Tobyqty, seni aıalaǵanym jetken. Budan artyq menen bitim izdeme! Bul aıtqanyma kónbeıtin bolsań, ekinshi sózim — taǵy bir berer tańdaýym — týra turysatyn jerińdi aıt, meniń qolym jasanyp daıyn otyr. Tobyqtynyń jyǵasy jyǵylmaıdy eken ǵoı bul... Kórdim, kúttim, al mine jaýabymdy qazir ber (tym-tyrys).

Jaýap belgili, sózinde turlaý, tabanynda budyry joq bıler yrǵasy kelip ıek artpaǵa tireldi. Endigi talqy tobyqty bıleriniń ózderinde qaldy. Asyryp aıtam, batyryp aıtam degen Qaramendeniń arǵy-bergini oraǵyta oıqastap tartqan til kermesi Espembetke darymaı qalǵan. Zaman azdy, zań tozdy dep shań boratqanmen onan da eshteńe shyǵar emes. Endigi sóz tizgini Qeńgirbaıda, Keńgirbaı kesimi belgili. Bir-birine úrpıisip. doń aıbat shegip basylǵan bıler qylyǵy buǵan málim. Ejelden boı úırengen Ánet babanyń salǵan joly jatyr. Arýaqqa shek keltirmeımin dep Keńgirbaı eski ádisine basty. Arasha túser janashyr aǵaıyn taban astynda jatqa aınaldy, Baýyr degenderi betin teriske buryp aldy. «Bezbúırek» Espembettiń degeni boldy, qaýymdas, bilektes el bol dep eńiregen aqylgóı danyshpan abyz bolsa:

Bereke joq, baılaý joq,
Erim, qaıtyp kún kórer.
Bárińniń de náriń joq,
Elim qaıtyp kún kórer, —

dep túńile tolǵaýmen qaldy. Basqasy til bezep, sóz saptaýynan bitim tappaı ajalǵa adamyn shyǵaryp bere saldy. Báriniń qurbandyq etkeni qyrshyn Eńlik pen Kebek. Ádelettep bet jýǵan, kúder úzgen, tas úńgir máńgi mekenine aınalǵan Abyzdyń:

Áreke degen kók aýrý,
Seni tıar talqy joq.
İshti jegen jeginiń,
Jerge kirer qalpy joq.
Barar betiń batpaq sor,
Kún túzerer tarpy joq, —

degen qobyz saryny men qosa órilgen sarnaý góı-góıi saı súıegińdi syrqyratady...

Baqsaq «Bezbúırek» jalǵyz Espembet emes eken. Ekelese kelgende eńse tanyta almaıtyn bezbúırekter de tabyldy. Namysyń da, erligiń de ánsheıin árkimniń bas baqqan kún kórisiniń aıla-sharǵysy eken. Sondyqtan da Kebektiń Espembetke «Eı, sotqar baı, ulyp-ulyp tabysypsyńdar ǵoı bórideı, tabysarda soıǵan kókqasqań, eldiń uly-qyzy biz boldyq qoı! Kók bóri demeı ne deıin, qan sorpamdy ishpeseń kóńilderiń kónshimes. Laǵnet bolsyn senderge. Biraq seni qarǵasam da qarǵamaımyn sorly elimdi. Er qadirin biler sol el, elden shyqqan ne biler! Sonda meniń qanymdy qarǵys etip basar seniń mańdaıyńa! Má, bilgenińdi isteı ber» — degen sózderi sol zamannyń el-er taǵdyryn sheshetin bı bilgirlerine aıtylǵan halyq úkimindeı estiledi. El kináli emesin, el etegin basyp, eńsesin kótertpeı otyrǵan myna qorqaý shubar top kináli ekenin Kebek biledi. Biraq amaly qansha. Aıqasa túsken qos arys bul dúnıeden sapar keshti. «Tas baýyrlar» aıdalaǵa tastap ketken sábı jetimek Japal qoıshynyń qolynda shyryldap qala berdi. Kóz jasymmen saqalymdy tóseı arashaǵa túsip aman alyp qalam degen Abyz qan-qazanyń ústinen shyqqanda «Ata!.. Atamyn men ańyraǵan! Men ata, sen nemere! Baýyryńdaǵy sharanasy keppesten shyryldap qalǵan shóbere! Baýyrym órt, únim zar! Baýyrym órt, betim jas... Ata, nemere, shóberemiz — úsh zarlyq! El olar emes, el bizbiz, ulym, jan balam! Qara tastaı qatal kúnder ishinde týar, keler bizdeı tolqyn-tolqyn ata, bala, nemere.., alyp ketsin, jazyqsyzdar attaryn saqtaı ótsin... Aqtaı ótsin arystarym armanyn...» Jadyńda tut jasyma!.. Jadyńda tut «jasyma» de, es kirgende (balany nusqap) baýyryńa... Búgin men ósıet etkendeı, ósıet et sen oǵan, shaǵyń jetip ólerde! Jadyńda tut «jasyma» desin arǵylarǵa, urpaqqa, jadyńda tut jasyma, ulym, elim, shermendem!..» deıdi óksik aralas ósıetpen keler qaýymǵa úmit artqan ázız aqyl ıesi qarıa.

Osylaısha oı tolǵaǵan kemeńger jazýshy arǵy zamannyń minezge aınalyp ketken qazaq dalasyndaǵy rý men rý, júz ben júz arasyndaǵy qarym-qatynastyń bas minin ashyna áshkerelep, jańa dáýirge bet burar urpaqtyń búıreginde osy kesel buǵyp qalmasyn murat tutady, bul kesepattan adal, ada bolýdyń jolyn kózdeıdi.

Endi, Muhań, tragedıanyń búkil bolmysyndaǵy aıtylǵan oı-syrlaryn bekite túsý maqsatymen «Eńlik — Kebek» Abaı aýylynda qoıylǵannan keıin kóp uzamaı «Sary-Arqa» gazetinde jarıalanǵan «Adamdyq negizi — Áıel» degen maqalasynda bylaı deıdi: «Barsha dúnıedegi paıda maqtan áýel basyma bolsa, nemese týysqanyma, eń bolmasa atalasyma bolsa dep neǵurlym ózine qaraı tartyp talap qylý, bul bir ǵana tirshilik qamyn kózdegen haıýanı salahıat dep aıtylady. Ekinshi, menen jaqsylyq tarap, adam balasyna álim kelgenshe paıdamdy tıgizsem degen jol. Bul ınsanıat ıaǵnı adamdyq joly». Kórdińiz be, shyǵarmanyń ıdeıalyq kógen basy da, kóksegen múddesi de barshaǵa ortaq adamgershilikti ańsaǵan osy oılardan órbıdi eken.

Mine, sodan beri 60 jyl. Tuńǵysh ulttyq teatr Abaı aýylyndaǵy kórinisten toǵyz jyl ótken soń shymyldyǵyn osy «Eńlik — Kebekpen» Qyzylorda qalasynda ashty. Qanshama artıser býynyn bylaı qoıǵanda ulttyq dramatýrgıamyz osy shyǵarmamen birge ósip, úlgi tuta talaı synnan ótti. Kúni búginge deıin «Eńlik — Kebekti» sahnadan tamsana kórip, tańdaı qaǵyp shyǵýdan tanbaımyz. Soǵan qarap, keıde, Muhańnyń ulylyǵynyń alǵash nyshany osy shyǵarmanyń ústinde de qylań berdi me dep oılaımyn.

Muhańnyń drama janryndaǵy mol murasyn zertteý, taratyp taldaý ádebı ǵylym salasynda endi ǵana qolǵa alynyp keledi. Óz basym prozasynda bolsyn, dramalarynda bolsyn, oı óresi óz aldyna, til jaǵyna kelgende, sózdiń hımıasyn, qýatyn, árqıly atomdyq salmaǵyn Muhańdaı bilgen kisi ázir bizdiń ádebıette bar dep oılamaımyn. Men úshin Muhań shyǵarmalary derbes jatqan til akademıasy. Mysal kerek bolsa kez kelgen betin ashyp qaraı berýińizge bolady.

Álem ádebıeti men óner tarıhyndaǵy bilimdarlyǵy sol jıyrmasynshy jyldardaǵy áńgime povesteriniń músin bitimindegi jazýshylyq mádenıettiń ózinen-aq baıqalsa, jalpy qoǵamdyq ǵylymdardyń bar salasynan tereńdigi pýblısısıkalyq maqalalarynan, zertteý eńbekterinen men mundalap turatyny bar.

Muhańnyń ádebı qyraǵylyǵy da ǵajap edi. Ómiriniń ásirese keıingi jıyrma jylynda Odaq ári barsa álem kóleminde Áýezov aralaspaǵan ádebı máseleler kemde-kem. Dúnıe júzilik ádebı prosestiń damýyna kóz sala otyryp, Sovettik ult ádebıetterine qatań nazar aýdaratyn. Onyń kórnekti ókilderinen Áýezov baıandamalarynda, zertteý maqalalarynda ádil de oryndy baǵasyn almaǵany shamaly. Arǵy-bergi orys ádebıetiniń tabystaryn tarazylaǵanda da, dramatýrgıa teorıasy men aýdarma teorıalarynyń alqaly aıtystarynda da Áýezov pikiri ótimdi jatatyn.

Muhańdaǵy bir ǵalamat qasıet, talant tegin aınytpaı tanýynda edi. Osy kúngi ádebıettiń iri tulǵalary Shyńǵys Aıtmatovty da, Rasýl Ǵamzatovty da alǵash «ashqan» Muhtar Áýezov. Al óz ádebıetimizge kelgende de saqtyǵy Qunanbaıdaı — kirpik qaqpaı baǵyp otyratyn. Jiligi tatyr dúnıe kórse erteńine jarıalaı, aıta, jaza júretin. Men ádebıet pen ónerdiń sál ǵana tabysynyń ózine Muhańdaı qýanatyn, jyly sózge Muhańdaı jomart adamdy kórmeı kelem. Osydan biraz ýaqyt buryn ózimizdiń talantty jas jazýshylardyń biri Saıyn Muratbekov:

— Sizder qandaı baqyttysyzdar. Muhańdy kórdińizder, sózin tyńdadyńyzdar, — dedi kúrsinip. Bul kúrsinis Muhańnyń álgi qasıetterin ańsap arman etýden týǵan edi.

Ie, baýyrym, durys aıtasyń, Muhańdaı uly adamnyń bizdiń ádebıettiń basynda turǵany bárimizge ortaq baqyt, halyq baqyty. Bizdi dúnıe júzi Áýezovtyń ádebıeti deıdi. Bul árqaısymyzǵa jaýapkershilik artatyn uǵym, «Ádebıetimizdi Áýezov kótergen bıikten tómendetip almaıyq» deımin men, T, Ahtanovtyń budan on jyl buryn qaýip oılap aıtqan sózin qaıtalap. Osy sóz esime túskende mereke kúni saryýaıymǵa salynǵym kelmeıdi, biraq mereke de mindet artady bárimizge. Sony oılaǵanda keıde júk aýyrlap, jer baýyrlap kele jatqan joqpyz ba dep te qalam. Tek beti aýlaq áıteýir. Talantty jas qaýym kele jatyr — kóńilge sony medet tutam.

Mine, búgin san ǵasyrlar óresinde izi kómeski, úni álsiz halqymyzdy álemge tanytyp kórkem shejiresin jasap bergen Muhtar Omarhanuly Áýezovti maqtan ete otyryp, osyndaı ónerpazdan búkil sharapat meıirimin aıamaı, mápelep, atalyq qamqorlyqpen ósirgen Uly Lenındik partıamyzǵa, ortaq Otanymyzǵa bárimiz de boryshker ekenimizdi taǵy da eske alǵym kelip edi.

Sentábr, 1977

---