InfoHub Logo

(Kúlásh Baıseıitovany eske túsirý)

Týǵanda dúnıe esigin ashar óleń
Óleńmen jer qoınyna kirer deneń.

Abaı

Jaz. Tamasha jaz... Kóz qumaryn tarqatar gúl-báısheshek, jasyl jaýqazyn hosh ıisimen boıyńdy balqytady, raqatyna bóleıdi... Ózen boıynyń qońyr salqyn lebi, kókoraıly alqap ústin anda-sanda baıaý ǵana sıpap ótedi... Ásem kek torǵyn aspan... Kók táńirisi kún de meıirimdi sáýlesin tógip tur... Bul tabıǵattyń da jasanǵan, jas balaýsa shaǵy, baı shaǵy...

Qyryq qubylmaly bulbul úni osy bir saltanatty sándi kóriniske jandy reń beredi... Tabıǵat kórkin pash etedi. Jarysa esken san tústi gúl shoqtary bulbul únine múlgip álsiz sybdyrymen keı sát ózara syrlasyp bas ızeskendeı bolady... Kórikti gúldi alqaptyń syryn jyrǵa qosty erke bulbul... sharshaý-shaldyǵý degen oǵan jat. Tolas tartpas bulbul úni... Máńgi saıramaq ol ómirde... Sheksiz shabyt ıesi bulbuldyń aty bulbul ǵoı... Múlgip qapty bar tabıǵat... Ný orman, asaý teńiz, oınaqy ózen, qarly shyń qýana qaraıdy, qyzǵana tyńdaıdy bulbul ánin... Biz de ortaq syryńa, biz ortaq jyryńa deıdi tákappar tabıǵat jýasyp...

Bul Otan jazy... Otannyń gúl-báısheshegi, Otannyń kórikti alqaby.., Onda saıraǵan, syrly jyr shertken Otannyń aıaýly erke bulbuly Kúlásh edi... Kúláshtiń úni ǵoı bul... Tyńdaıyqshy taǵy bir... Syrlasaıyqshy súıikti bulbulmen... Qandyrshy qulaq quryshyn, deýshi edik bizder árdaıym...

Biraq óren talant, ór qaırat, ushqyr qıal ıesi Kúláshtiń ómiri óte qysqa boldy,,, Aıaýly jan aramyzdan erte ketti... Barsha halyqtyń syı-qurmetine bólenip aqtyq demi bitkenshe ósý-órleý, sharyqtaý qalpynan tanbaı ázız janǵa aınalǵan Kúlásh ómiri tarıh tarazysyna sırek túsetin uly tulǵalardyń ómiri... Kúlásh boıyndaǵy tabıǵı talantyn eń aldymen óz halqynyń rýhanı mádenıetiniń qaınar qazynasyna, mol murasyna sýǵardy... Ólmes ózegin, sarqylmas saǵasyn óner alyby sodan tapty... Jas Kúlásh halqynyń qasıetti óner týyn qolǵa ustap shynaıy sheberlik shyńyna tartty... Tabysqa toly osy bip asýy mol aýyr sapar dáıim kúngeıden kórinip, qýanta, sát saıyn mıýaly órisin tanytyp otyrdy...

Óz ómirinde adaldyq pen erliktiń, yntymaq pen eldiktiń jarshysy boldy Kúlásh... Otanyna yntyzarlyq pen qyzmet etýdiń kópke úlgi bolarlyq qýaty Kúláshtiń boıynan tabyldy... Zamanynyń júlde ıesi, júırigi atandy... Kúláshti da tuıyq dúnıeden tomaǵasyn sypyryp, baqyt aspanyna shyǵarǵan uly zamanymyzdyń ǵajaıyp kúshi edi...

Otanymyzdaǵy árbir jetistik aqyn jandy, bulbul úndi Kúláshqa shabyt berdi. Qıal qanatyn keń jaıyp uzaqqa, alysqa-alysqa shyrqady Kúlásh... Budan kóp jyl buryn ol «Zaman tipti qyzyqty, tamasha bolyp barady, kúnde jıyn, kúnde dýman jasaı bergim keledi»— dep jazdy. Jigeri jalyn atyp tabystan toıat tabý degendi bilmegen uly artıskanyń óner jolyndaǵy urany osy edi.

Zaman qyzyǵyna toımaı, tamasha dýman jasaýmen ótken Kúlashtyń qysqa ómiriniń óńirine kóz jibersek, jelisin áriden tartqan Kúlásh qolynan qaıta jańaryp qazynaǵa aınalǵan án-kúı shejiresine, kesek keıipterge tap bolamyz.

Árıne Kúláshtiń sábılik shaǵy kóz qýantarlyq kórinis emes. Buryn Vernyı atanǵan qazirgi Almaty qalasynyń bir shetindegi Jasan etikshiniń baspanasynda 1912 jyly Kúlásh dúnıege keldi... Kúlásh qulaǵyna alǵash shalynǵan ananyń áldıinde de, etik tigip yńyldap án salatyn ákeniń úninde de bir qaıǵyly saryn jatatyn-dy. Ol eńseni ezgen, turmys talqysynan týǵan aýyr beınet, azaby mol ómirdiń zarly úni edi. Jasan etikshiniń táp-táýir daýsy bolǵan... Ol yńyldap otyryp qazaqtyń eski jyrlaryn aıtqanda jas Kúlásh buryshta keıde keste tigip, keıde kese súrtip otyryp, múlgı tyńdaıtyn-dy... Onyń bala qıaly Syrlybaı hannyń aýylyn aralap úlde men búldege oranǵan sulý Jibekti, nóker qyzdarymen kózge elestetetin... Kósh boıyndaǵy birinen-biri ótken sulý qyzdar, olardyń jasaý-jıhazy Kúláshti alys dúnıege alyp ketetin. Qosoba túbindegi zulymdyqty oılaǵanda denesi túrshigip qorqynysh bıleıtin boıyn. Sonda da Jibek bolar ma edi degen arman elesi bala qıalyn qozǵap ketetin. Jaıdaq narǵa mingen Aıman — Sholpandy sábı júregi eljirep aıasa da, Aıman aqylyna tánti bolyp keıde yrzalyqpen kúrsinetin-di... Abaı ánderi men sóz marjanyn tizgen aqyn Sara da Kúlásh júregine jastaı uıalaǵan... Keıde Alataýdyń qarly shyńyna kóz tigip men nege suńqar emespin, shyǵar em qanat qaǵyp ushar basyna dep armandaıtyn... Jasyl jelek jamylǵan gúldi qoınaýda jıdek terip júrip bulbul únine qumartyp turýshy edi... Bul shaqtary ol tapqany tirshilik talshyǵyna jetpeı otyrǵan etikshiniń qyzy ekendigin de umytatyn-dy. Qıalyńdaǵyny qýanysh etken Kúláshtyń balalyq shaǵynyń kúńgirt kúnderi osylaı ótip jatty.

Uly dúbir bastaldy... Avroranyń aıbyndy úni estildi. Tuman serpildi... Qazaqstanda Sovet ókimeti ornap, jaıma-shýaq baqyt kúni týdy. Búldirshindeı qaraqat kóz qazaq, qyzy Almatydaǵy arnaýly úlgili mektepke oqýǵa tústi. Pıoner galstýgin taqty...

Uly dáýirdiń qýatty kúshi halyq boıyndaǵy bar qasıetti azattyq aıdynyna shyǵaryp jón siltedi, joba berdi... Sosıalısik mádenıettiń uly muhıtyna, ǵasyrlar túnegindegi rýhanı baılyǵynyń betin ashyp, erkindik alyp, eldigi jarasqan qazaq halqynyń jas mádenıetiniń alǵashqy toby sherý tartty...

Komýnıs partıasy men sovet úkimetiniń kóp qamqorlyǵynyń biri 1926 jyly ulttyq drama teatrynyń qurylýy edi. Óner ıeleriniń uıtqysy osynda boldy. Bul kezde Kúlásh muǵalimder daıarlaıtyn ınstıtýttyń shákirti edi. Túrli úıirmelerde daýys daryndylyǵymen kózge túsken Kúláshqa qazaq, teatrynyń negizin qalaýshylardyń biri Serke Qojamqulov kezdesip teatrǵa kelýge úgitteıdi. Alǵash ózinen artıs shyǵar -shyqpasyna senbeı úreılenip júrgen Kúlásh táýekelge bel baılap, 1929 jyly qazaqtyń drama teatryna keledi. Uzamaı kórnekti artıserdiń sanatyna enedi. Qazaq dramatýrgıasynyń ári tuńǵyshy, ári kúderli beli sanalatyn Muhtar Áýezovtyń «Eńlik — Kebek» tragedıasyndaǵy Eńliktiń sahnalyq obrazynyń alǵashqy avtorlarynyń biri — Kúlásh. Kúlásh drama teatrynda Pogodınniń «Meniń dosym» pesasyndaǵy Gaıdyń áıelin, Gogoldiń úılenýindegi Agafá Tıhonovnanyń obrazdaryn jasaýmen óziniń tamasha dramalyq artıska ekendigin tanytty. Bul salada ataqtylardyń qataryna qosylǵanmen, ony kóbinese án salý, mýzykalyq jaǵy ózine tarta berdi. Qazirgi Abaı atyndaǵy opera balet teatrynyń 1933 jyly alǵash qurylǵan mýzykalyq stýdıasy 1934 jyly 13 ıanvarda Muhtar Áýezovtyń «Aıman — Sholpanyń» qoıǵanda Aıman rolin oınaýǵa adam tabylmaı Kúláshke júkteıdi. Kúlásh artısik ómiriniń alǵashqy jyldarynda eshqandaı opera sahnasyn kórmegendigi málim. Biraq, ishki názik sezim dúnıesine baı, ápi daryndy daýys ıesi Kúlásh Aıman obrazyn tetiksiz tulǵa etip kórsetýmen opera ónerindegi úlken saparynyń sátti qadamyn bastady... Jasynda arman etken qyzdarynan alǵash kezdeskeni de Aıman boldy... «Aıman — Sholpan» tek Kúlásh ómirindegi belgili beles emes sonymen bipge jalpy qazaq opera óneri tarıhynyń birinshi betin ashqan, budan bylaıǵy damý izin salǵan tuńǵysh eńbek edi. Osydan bastap qazaq halqy ǵasyrlar órtinen aman alyp kele jatqan meńireý dáýirdiń muńdy úni men qıal seziminen týǵan rýhanı mádenıetiniń, kýási — buryn saharada aıtylǵan án men kúıin birinshi ret sahnada tyńdady. «Aıman-SHolpannyń» sátti shyǵýy opera teatryn qurýǵa bel býǵan tvorchestvolyq kollektıvtiń senimin bekitti.

1936 jylǵy qazaq óneriniń Moskvadaǵy onkúndiginde kórsetilgen «Qyz Jibek» pen «Jalbyr» operasy mádenıet tarıhymyzda erekshe orynǵa ıe. Halqymyzdyń aýyz ádebıetindegi eń baı tartymdy shyǵarmalardyń biri — «Qyz Jibek». Munda feodaldyq saltqa jas býynnyń narazylyǵy kórsetiledi. Kórnekti jazýshymyz Ǵabıt Músrepov «Qyz Jibektiń» mýzykaly dramasyn jazýǵa batyl qadamy basty. Mýzykaly drama jazý — dramatýrgıanyń asa qıyn salasy bola tursa da Ǵabıt Músrepov aldyna qoıǵan maqsatyn sheber sheshkendigine daý joq. Avtor ýaqıǵa jelisinde ár dáýirde ár taptyń salqyny tıgen uzaq sonar jyrdyń. súrleýinen, búgingi ómir turǵysynan keregin suryptap aldy da, óz eleginen ótkizdi. Qorytyndyda dáýir rýhyn saqtaı otyryp, qyzyqty ýaqıǵa, syrly kúıge qurylǵan tyń, derbes shyǵarma týdy.

Al «Jalbyr» bolsa poezıa, proza salasyndaǵy mol murasyn bylaı qoıǵanda onnan asa dramalyq shyǵarma qaldyrǵan qazaq halqynyń súıikti jazýshylarynyń biri Beıimbet Maılınniń eńbegi edi. Bul shyǵarma qazaq halqynyń ómirindegi úlken tarıhı kezeń 1916 jylǵy ýaqıǵalarǵa qurylǵan. Osynda Qadısha rolin oınaǵan Kúláshtiń ózine sóz bersek bul obrazdy taldap jatýdyń qajetsiz ekenin kóremiz. «Qadısha rolin qatty unatam» degen maqalasynda Kúlásh bylaı deıdi:

«Jalbyr 1916 jylǵy qazaq halqynyń, patshaǵa qarsy kóterilgen ereýilinen alynǵan ýaqıǵa. Bul «Qyz Jibek» zamanynan beri, oǵan qaraǵanda ózimizdiń dáýir sıaqty. Biz on altynshy jylǵy ýaqıǵany jaqsy bilemiz. Dál osy ýaqıǵaǵa aralaspaǵanmen, sondaǵy qatynasqan adamdardyń kóbiniń kózi tiri. Olardyń talaı erligin, talaı kezdesken tragedıasyn óz kózimizben kórip, óz qulaǵymyzben estigemiz. Sondyqtan Qadıshany oınaǵanda on altynshy jyldyń túrli sýretterin kóz aldyma elestetem. Sol jyldardaǵy Qadıshadaı qazaq qyzyn kórgenim de bar. Sondyqtan Qadısha rolin men shyn berile súıip oınaımyn».

Shynynda Qadıshalardyń tragedıasy — Uly Oktábr revolúsıasynan burynǵy, barlyq qazaq áıelderiniń basynda bolǵan tragedıa. Malǵa satylý, súıgenine bara almaı kúshtiden zorlyq kórý, basynda bostandyq bolmaý, áleýmet tirshiligine aralasa almaý qazaq áıelderiniń moınyndaǵy laǵnet qamyty tárizdi edi. Qazaqstanda Sovet ókimet ornamaǵan kúnde Kúlásh ta osy kúıge dýshar bolmasyna kimniń kúmáni bar. Árıne Qadısha Qyz Jibek emes. Ol kóz jasyna býlyǵyp, ajalǵa lajsyz moıyn usynbaıdy. Súıgenine bara almaǵan Qadısha alysa da biledi.

Súıe de biledi, ýádesinde tura alady, dushpanymen kúrese de alady. Qadıshanyń kóz jasy toryǵýdan týmaıdy, jiger-kekten týady. Ol jeke basynyń ǵana qamyn oılaıtyn, oı órisi tar toǵyshar tilektiń ıesi emes. Qadısha kóp basyndaǵy qaıǵyny tý ete sóıleıdi. Kúláshtiń oryndaýyndaǵy:

Ýa Jáke, sóziń artyq, tiliń maıda,
Mendeı bop jylaǵan qyz azǵantaı ma, —

(jaı qońyr ánmen) dep bastalatyn arıa óz dáýirindegi bar qazaq qyzynyń muń-múddesinen týǵandaı estiletindigi de sodan.

Biz Qyz Jibekke qaıta oralyp molyraq zer salǵandy oryndy kórdik. Óıtkeni Kúláshti Odaq kólemine áıgilegen de, Kúláshpen jıyrma úsh jyldan asa joldas bolǵan da — Qyz Jibek. Halyq sanasynda adal mahabbat pen baqytty bostandyq ańsaǵan qazaq áıeliniń aýyz ádebıetindegi úlgisi Qyz Jibekpen kezdeskende Kúlásh jıyrma bip jasta edi. Uly artıskanyń tyńdaýshy jurtshylyqty baýrap alǵandyǵy sonsha, Qyz Jibek dese Kúlásh, Kúlásh dese Qyz Jibek eriksiz eske túsedi. Bul ekeýi egiz qyzdaı bólinbeıtin, tutas týys uǵymǵa aınalyp ketken.

Mine, orkestr aspaptarynan kóńildi kúımen astarlasa názik tartylǵan muńdy saryn... Alystan kóringen qum jotalary... Bertinirekte aýyr qozǵalǵan kósh tizbegi... Bul jaılaýǵa bet alǵan sulý Jibek aýyly. Kósh ótti.

Jazdaı jaıdary jastar: jastar salǵan án men kúı... Biraq... Jibek jabyrqańqy, jan dúnıesinde mazasyzdyq, sátsizdik seziledi. Qurby-qurdastyń áni de, bıi de onsha áser etpeıdi. Muńdy Jibek óziniń qýanyshynan qasiret úni basym Gakkýine salady:

Jaı tanys syrlasyma, muńdasyma,
Kóz tanys zamananyń tulǵasyna.
Erki joq, esepte joq, esirkeý joq,
Netken kún arnap týǵan qyz basyna.
Az arman syrym málim muńdasyma,
Tilektes asyl janym syrlasyma
Nesi ersi, kimge qorlyq, sol da kóp pe
Erkimen ózi qonsa uıasyna.

Bul ańsaǵan tordaǵy totynyń muńy... Sol kezdegi árbir qazaq qyzynyń júrek syrynyń túkpirinde oryn tepken asyl aıaýly armany. Sonaý alys dúnıede armanyn azyq, kóz jazyn sýsyn etip, ómiri óksýmen ótken qazaq qyzynyń shynaıy mahabbaty týraly jyr, halyq sanasyndaǵy ǵasyrlar ótkelderinen ótip, óz tyńdaýshysyn tapqan «Qyz Jibek» operasy osylaı bastalady...

Bostandyq ańsap, mahabbat shólinde qurban bolǵan qazaq qyzynyń muńyn, arman-tilegin tereń uǵynǵan Kúláshtyń bizge tastap ketken ǵajaıyp eskertkishiniń, biri Qyz Jibek obrazy. Kúlásh jasaǵan Jibek beınesi shyn sheberdiń qolynan shyqqan, tereń tolǵanýmen torlanǵan, qıyn kesteleri bar, bederi berik, boıaýy bekigen jandy portret. Aq júzine alys ǵasyrdyń ájimi túsken Jibekti de máńgi jasartqan — Kúlásh. Kúlásh Jibegi qartaımaıtyn, jigeri jalyn atqan, romantıkalyq serpindi kúıge toly, asqaq oı parasattyń, abzal adamgershiliktiń Jibegi. Kúláshtyń oryndaýyndaǵy «Dúnıe-aı» áni óz muńynan anaý alys dúnıeden habar bergen qaıǵyly sımfonıadaı estiledi. Taý bulaǵyndaı móldir, kúmis syldyryndaı taza únine saı Kúláshtyń sahnadaǵy árbir qımyly ishteı tebirenýden týyp, asqaq sezimmen ushtasyp, oryndy, sándi kórinedi. Tólegenmen alǵash kezdesý jáne túsinde kórý kezeńderinde Kúlásh qulpyra túsip sheksiz shattyqta kórinse qaıǵy qushaǵyna engen sátterde kórýshi tyńdaýshysynan óz qaıǵysyna ortaq sezim týǵyzyp, zarly únmen qoshtasqandaı bolady. Kúláshty tyńdap otyrǵanyńyzda meńireý dáýirdiń ozbyr dástúri men órtine shalynyp, súıgenine jete almaı ketken júzdegen Jibek beınesi kóz aldyńyzdan ótedi. Kúláshta basqa opera sheberlerinen oqshaý kózge túsetin bir erekshelik, ondaǵy aıtylatyn arıanyń ishki syryna saı áreket, qımyl, kúıinish-súıinish sátteri ishteı qabysyp jatatyndyǵynda. Kúlásh tamasha ánimen tamsandyrsa, ómirge tán oıyny, qyzǵa tán qylyǵymen kórýshini ıgerip áketedi, Jibek-Kúlásh Tólegenmen birinshi kóriniste kezdesý sahnasynda bir úmit sáýlesin sezgendeı, arman kilti ashylǵandaı jaıdary keıipke enedi. Nazdy ázildiń ózi ári sypaıy, ári oınaqy aıtylady.

Ótkir de oryndy ázil uǵysqan júrektiń utymdy baılaýyna kelip tireledi. Mahabbat óz kesimin aıtty. Kúlásh albyrt júrektiń sheksiz qýanyshyna berile sol qolyn Tólegenge usyna beredi, oń qolyndaǵy oramalmen betin kólegeılep baıaý artyna burylady. Netken náziktikten týǵan ıba-iltıpat. Qandaı tamasha ádepti kórinis. Júrek buıyrsa da, júz jasyrý qandaı shynaıy sypaıylyqtan týyp otyr. Bul Jibekke ǵana tán sıpat.

Biraq aldamshy armannyń jemisi óńi bolmaı túsine aınalady. Ómirimde osyndaı bolsa eken degen qıalyndaǵy Tólegenmen Jibek túsinde kezdesedi. Shoshyp oıanǵan Jibek Tólegendi túsinde kórýdiń ózin úlken medet sanap, dostaryna qýana baıandaıdy. «Sol túsimdegini bıeniń bir saýymyndaı ónimde kórsemshi edi» degen tilekten týǵan aqyrǵy kómeski úmitti talshyq etedi. Bul sózderdi Kúlásh kúrsiný aralas qaıǵyly sarynda aıtady. «Aqboz at, aqboz at, Tólegen kele jatyr» degendi estigende kúńgirt qabaǵy jadyraı Kúlásh jaınań qaǵady. Qýanyshty kúlkimen, meırimdi ajarǵa qaıta enedi. Bul úziler úmittiń aldyndaǵy Jibektiń az qýanysh sáti ǵana. Tólegenniń ólgenin estigende Kúláshtiń kóz jasyna býlyǵa Bekejanǵa aıtqan qarǵysy halyq atynan aıtylǵan qatal úkimdeı estiledi.

Arman armanǵa ulasyp, óz ańǵarymen aǵyp kete barady, Zulmat dáýirdiń qurbany bolǵan Jibek tyńdaýshysymen aqyrǵy ret qoshtasady. Jaraly júrektiń zary óziniń bar qaıǵyly kúıimen estiledi. Úzilgen úmit, kesilgen tileý tuıyqqa tiregen Jibek ajal qushaǵyna eriksiz enedi...

Qazaqtyń ulttyq óneriniń 1936 jylǵy Moskvada ótken tuńǵysh onkúndigine baılanysty «Pravda» gazeti «Qyz Jibek» rolin oryndaǵan Kúlásh týraly aıta kelip, úlken talant ıesi sahnadaǵy qımyl-áreketi, áserli ánderi kórermendi sendirgendigi sonsha, tyńdaýshy halyq qazaq, tilin túsinbese de ýaqıǵanyń jelisine, túıindi kezeńderine túgeldeı túsinip otyr dese, sovet teatrynyń .ataqty rejısery Vladımır Ivanovıch Nemırovıch-Danchenko «Qyz Jibek» spektaklinen keıin Kúláshpen áńgimesinde de «Jibek óliminde eshqandaı operalyq mashyq joq. Ańshynyń oǵy tıgen tyshqandaı Jibek ólimi tabıǵı qarapaıym ólim» dep Kúláshtiń sahnalyq sheberliginiń ereksheligin atap kórsetedi.

Osy joly Kúlásh gúlge oranǵan Qazaqstannyń baǵynda saıraǵan baqytty bulbuly atandy. Sovet halqy, úkimet pen partıamyz Kúláshtiń talantyn joǵary baǵalady. Sovet teatrynyń eń tańdaýly qaıratkerleriniń birinshi tobyna «SSSR-dyń halyq artısi» degen qurmetti ataq berilgende áıgili sahna sheberleri Stanıslavskıı, Nemırovıch-Danchenko, Kachalov, Moskvın, Nejdapovalarmen qatar Kúláshtyń aty turdy. Óner salasyndaǵy eń joǵary ataqty shyǵys halyqtarynan birinshi ne bolǵan da sol kezde 24 jastaǵy Kúlásh. Opera sahnasynyń kórnekti qaıratkeri Valerıa Vladımırovna Barsova Kúlásh týraly bylaı deıdi: «Men de kóptegen joldastarym sıaqty Kúlásh Baıseıitovamen jaqynda qazaq óneriniń onkúndiginde tanystym. Shyndyǵyn aıtýym kerek, jas ánshi maǵan qatty áser etti... Men oǵan teń, oǵan par keletin ánshini ataı almas edim, qazaq ánshisiniń óte serpindi, kóterińki ári jeńil, aqaýsyz ashyq daýsy aıryqsha ózgelerdiń áýezine uqsamaıdy. Bul daýystyń kúmis tembry rasynda saırampaz qus áninen aınymaıdy. Kúlásh Baıseıitova qazaq bulbuly degen atty qaltqysyz, eshbir daýy joq laıyqty alǵan. Kúlásh Baıseıitova tek qazaq, óneri emes, búkil sovet óneriniń maqtanyshy. Baıseıitovany artıska dep sóz etsek, onyń súıkimdi sıpaty, nazdy qylyǵy kórýshilerge zor áser beretindigin aıtý kerek». Mine Kúlásh talanty Otannyń astana jurtshylyǵyna, óner ıelerine osylaı tanyldy. Moskvada Kúlásh orys teatrynyń aldyńǵy qatarly sahna qaıratkerlerimen júzbe-júz kezdesti. Akademıalyq Úlken teatrda sovet opera sheberliginiń oryndaýynda klasıkalyq shyǵarmalardy tyńdap, olardan ónege úırenip, tvorchestvolyq nár aldy.

Moskvadan úlken baǵa alyp, tvorchestvolyq jiger, shattyq kóńil kúıi men qıal kýaty qanattanyp qaıtqan Kúlásh kelisimen jańa obrazdar jasaýǵa shabyttana kiristi. Bul shaqta teatr kollektıvi «Er Tarǵyndy» qolǵa alǵan edi. 1937 jyly 15 ıanvarda «Er Tarǵynnyń» premerasy boldy. Burynǵy «Aıman — Sholpan», «Qyz Jibek», «Jalbyr» negizinde mýzykalyq drama edi. Munda ánmen qatar qara sóz basym bolatyn-dy. Al «Er Tarǵyn» basynan aıaǵyna deıin mýzykalyq kúıi úzdiksiz damyp otyratyn operalyq shartpen jazyldy. Bul shyǵarmadaǵy eń kúrdeli obraz Aqjúnis. Bul qazaq ádebıetindegi buryn bolmaǵan tuńǵysh keıipker ekendigin bir atasaq, ekinshiden Kúláshtyń artısik ómirindegi tyń ári minez-qulyq jaǵynan burynǵy jasaǵan keıipkerlerge qarama-qaıshy keletin jat dúnıe edi. Kúlásh aldynda úlken syn turdy. Kúlásh úshin erke ósken, eki júzdi, ózim degende kisi ólimin oıynshyqqa sanaıtyn meıirimsiz zulym, ári tákappar, ári sezimtal, aldaý-arbaýdyń ár túrin qıynnan qıystyratyn han qyzynyń beınesin berý ońaıǵa túsken joq. Buǵan deıin jaǵymdy obrazdarda oınap kelgen Kúlásh burynǵy sahnadaǵy keıpin, isin, áreketin logıkalyq turǵydan tutastaı ózgertýge týra keldi. Tamasha talant ıesi bul obrazdy da múltiksiz meńgerip shyqty. Mine sizderdiń kóz aldyńyzda Kúláshtiń Aqjúnisi... Bir sát ol júziktiń kózinen ótken sıqyrly sulý, totydaı taranǵan arý. Bir sát jan baýyrdan jalt berip, armanda qaldyratyn aılaly qyzyl túlki, bir sát arbap turǵan aqsur jylan, bir sát muńsyz múláıim, bir sát júregińdi syǵymdap, syryńdy urlaıtyn meıirimsiz jeztyrnaq. Bir sát lırıkaǵa toly synaptaı sýsymaly sezim ıesi.

Kúlásh zulymdyq rýhynda tárbıelengen hannyń arý qyzynyń almas júzindeı aınymaly minezin, seksen syrly saıqaldyń qylyqtaryn, sezimtal názik lırıkamen ushtasyp jatqan tákapparlyq pen meıirimsizdigin sahnaǵa tutana shyǵyp, túnere basylýly jaýyzdyqtyń jarq etken jalynynan jalt berip, jaıbaraqattyqqa salynýyn sahnalyq sheberliktiń san tústi boıaýmen órnektep shyqty. Mınýtynda myń qubylǵan minez, toqsan tolqyǵan tulǵa, sheksiz qımyl, buǵan Kúláshtiń merýertteı taza kúmis qońyraýly ásem áýenin qosyńyz. Ne degen tapqyrlyq, ne degen baı tabıǵat deseńizshi!...

Kóp oılanyp, tereń tolǵanýdan týǵan kesek beıne Kúláshtyń tabıǵı qazynasynyń taǵy bir syryn ashyp ketti.

1937 jyldyń kúzinde gastrólge shyqqan opera teatry Lenıngradta «Er Tarǵyndy» kórsetti. Lenıngradtyqtar operalyq postanovkasy men mýzykasyna úlken yrzalyq bildirdi. Ásirese Kúláshtiń daýsy men oıyn ereksheligin joǵary baǵalaı kelip Lenıngradtyń «Krasnaıa gazetasy»: «Ta, kotorýıý my vchera lısh slyshalı v rolı Kyz Jıbek — v rolı polojıtelnoı ı daje sentımentalnoı sozdaet segodná sovershenno protıvopolojnyı obraz hanskoı docherı, besposhadnoı ı lýkavoı, samolúbıvom ı hıtroı, kovarnoı, shagaıýsheı cherez vse ı vsá. Eto obraz potrásaıýshego vozdeıstvıa ı sıly.

Prekrasno vladeıa golosom, Baıseıtova pokazala sebá ı kak velıkolepnaıa, nepodrajaemaıa dramatıcheskaıa aktrısa, razvernýla v polnýıý merý svoı sverkaıýshıı mnogogrannyı talant...» dep jazdy.

Teatrdyń tvorchestvolyq ósýimen jeke oryndaýshylardyń da sheberligi arta tústi. Qazaq opera óneri az ýaqyttyń ishinde óz betin aıqyndap jedel damýyna orys sahnasynyń sheberleriniń birden-bir áseri boldy. 1935 jyly Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynyń orys trýppasy uıymdastyrylǵan bolatyn-dy. Qazaq trýppasyna qaraǵanda mundaǵy toptyń arnaýly mektepten ótken tvorchestvolyq jaǵynan da tájirıbesi mol edi. Olar salǵannan batys jáne orys kompozıtorlarynyń klasıkalyq shyǵarmalaryn kórsete bastady. Osynyń ózi qazaq artıseri úshin ózinshe mektep boldy.

Sonaý 1937 jyldyń Lenıngrad saparynda qazaqtyń opera óneri eseıip qalǵandyǵyn, syndy da, madaqtaýdy da kóteretindigin kórsetti. Ataqty orys jazýshysy Alekseı Tolstoı Lenıngradta qazaq operasynyń repertýaryn bastan-aıaq tyńdaǵannan keıin onyń sol kezdegi qalpynda da, keleshegine de bylaı baǵa beredi: «Peredo mnoı ı teatr, ı chto-to bolshee, chem teatr. Raskryvaıýtsá doverchıvo s blagodarnostú, s vostorgom, raskryvaetsá to, s chem my vosprınımaem podlınnoe, redkoe ıskýsstvo.

Dvıjenıa akterov, ıh pláskı, ıh mımıka — s neızásnımoı grasıeı kakoı-to vekovoı gordostı. Verısh, ne verısh. Neponátnyı ıh ıazyk stanovıtsá ponátnym. Zdes prısýtstvýet krasota, zdes sıla ı molodost ýbejdenıa, zdes to, chto goroda Evropa davno rastratılı ı rasterálı, o chem tak toskýıýt lýchshıe lúdı — ob etoı zolotoı, ıýnoı, kıpásheı krovı ıskýsstva. Nevolno dýmaesh: s kakoı sıloı, trýbnymı zvýkamı zvýchalo by eto kazahskoe ıskýsstvo, pokajı ego tam, na zapade, hotá by na toı je vsemırnoı vystavke v Parıje. Kakoı by otklık ono nashlo v samyh shırokıh sloıah naroda, prınýjdennogo pıtatsá sýrragatamı obeskrovlennogo býrjýaznogo ıskýsstva»...

Tvorchestvolyq tabysqa toıattap qalmaý, óz ónerin jetildirý jolynda úzdiksiz izdený Kúláshqa tán sıpat edi. Ol eshýaqytta «mynaý obrazym sátti shyqqan eken, osy da jetip jatyr» demeıtin. Ár oınaǵan saıyn obrazdy baıyta, jańa ún taba biletin.

Kúlásh tvorchestvosymen qatar jalpy qazaq operasynyń qalyptasýyna baılanysty kompozıtor E. G. Brýsılovskııdiń eńbegin atamaı ótý ádildik bolmas edi. «Aıman — Sholpannan» bastap, «Jalbyr», «Er Tarǵyn», taǵy basqa ilgerili-keıindi jazylǵan teatr repertýarynyń negizgi qoryna aınalǵan operalardyń avtory Evgenıı Brýsılovskıı. Halyq ónerin, kúılerin osy kúngi orkestr aspaptarynyń tiline túsirý zor sheberlikti, kóp-kóp eńbek sińirýdi talap etedi. Evgenıı Brýsılovskıı tek orkestr tiline túsirip qana qoımaı árbir ánniń ulttyq bederin buzbastan, bar mazmunyn ishteı baıytyp, tvorchestvolyq turǵydan óńdeı quraǵan. Brýsılovskııdiń zor eńbegi de osynda.

Saralap alyp jarastyra bilsek halyq qazynasy taýsylmas kenniń kózi ǵoı. Sol asyl múlikterdi iske asyra bilýde bizdiń kompozıtorlarymyz ben jazýshylarymyz jurtshylyqqa áli de úlken boryshker. Tek qana «Qyz Jibek» operasynda — 48; «Jalbyr» operasynda — 45; «Er Tarǵyn» operasynda — 75-ten astam qazaqtyń baıyrǵy áni men kúıiniń paıdalanýy halyq qazynasynyń ushan-teńiz ekendiginiń aıǵaǵy emes pe?!

Sonymen qazaq operasy on jyldan asa ómir keshti. Tvorchestvolyq kollektıvtiń býyny bekip, buǵanasy qatty. Kúláshtiń sheberligi ábden shyńdalyp, ótken jolynan belgi — aktrısa laboratorıasynda onnan asa minsiz músinder turdy. Talap-tilegi ulǵaıa, qulashy keńeıe túsken artıska endi ulttyq sheńberden shyǵa, uly orys halqynyń jáne batystyń klasıkalyq shyǵarmalaryna boı urdy. Munyń aldyndaǵy baspaldaq týysqan Grýzıa kompozıtory Polnashvılıdiń «Daısı» operasyndaǵy Maronyń partıasy edi. «Daısı» yrǵaq júıesimen ulttyq naqyshynda bolǵanmen orystyń jáne batystyń klasıkteriniń mol áserimen jazylǵan opera. Sondyqtan da «Daısı» qazaq teatrynyń orys jáne batys klasıkterin meńgerý jolyndaǵy alǵashqy ótkeli tabysty tabysy bolǵandyǵynda daý joq. Grýzıa ómirimen onsha tanys bolmasa da úlken talant ıesinen Maro qyz óz úndesin tapty. Kúlásh ózine tán sahnalyq qarapaıymdylyqpen Maronyń názik janyn tereń túsindi. Onyń ishki dúnıesin asha, kóńil kúıin, qaıǵy-sherin tragedıalyq sazǵa deıin kóterdi.

Vokaldyq jaǵynan da qandaı kúrdeli partıa bolmasyn tótep bere alatyndyǵyn ańǵartty.

1944 jyly Evropa klasıkterinen birinshi ret ıtalán kompozıtory Pýchchınıdiń «Chıo-CHıo-sany» qoıyldy. Bul shyǵarma kollektıvti úlken synnyń aldyna qoıdy. Buryn tek qana qazaq operalarynda tárbıelengen ánshiler tobyna endi ıtalándyq mánerde aıtý ońaıǵa túspedi. Óıtkeni qazaq ánderiniń aıtylý yrǵaq júıesinen ıtalándyq án aıtý mektebiniń aıyrmasy aspan men jerdeı ekendigi málim. Kúlásh madam Baterfláıdiń obrazyn jasaýmen bul synnan da súrinbeı, óziniń jan-jaqty sheberliginiń bir beleske shyqqandyǵyn áıgiledi. 1950 jyly týysqan Grýzıa respýblıkasy Kúláshti Tbılısıdiń Akademıalyq opera jáne balet teatrynda Maronyń, Baterfláıdiń partıasyn oryndaýǵa shaqyrdy: onda Grýzıanyń opera sahnasynyń sheberleri Agýladze,Hashımýradelermen sahnaǵa shyqty. Qazaq ánshisiniń ǵajaıyp talantyna yrzalyq sezimge toly pikirler pespýblıkalyq, ortalyq baspasózderde mol jarıalandy.

Muhtar Áýezovtyń lıbrettosy boıynsha Ahmet Jubanov pen Latıf Hamıdı jazǵan «Abaı» operasy — qazaq mýzyka tarıhynda úlken bel. Shyn mánindegi ulttyq opera kórkemóneriniń tarıhy osydan bastaldy. Bul osy ýaqyttaǵy mýzyka mádenıetiniń bar talap-tilekterine saı qazaqtyń ulttyq nár-naqysymen astarlasyp, shyn mánindegi ásemdik tutastyǵyn saqtaǵan úlken eńbek. Ásirese bas keıipker — Abaıdyń obrazy sheber mýzykalyq kúı taýyp, Abaıdyń tereń oı parasatyn ashatyn uǵymǵa sinimdi, júrekke jyly, syrly sazdarǵa toly. Osy operadaǵy qasiret shekken Ajar qyzdyń obrazyn Kúlásh oryndady.

Abaı arqyly qazaq dalasyna kelgen Pýshkınniń Tatánasy talaı qazaq aýylyn kezip, ár úıde án salyp, el muńyna ún qosqan edi. Tatána áni qazaq halqyna kópten tanys qoltýmasyna aınalyp, talaı júrektiń názik qylyn shertken-di. Sol kópten tanys qyzyn qazaq jurtshylyǵy 1946 jyly óz sahnasynda kórdi. Batys romandarynyń rýhynda tárbıelengen, japan túzdegi jabaıy jartasqa shyqqan qyzyl gúldeı, óz tusyndaǵy orys qaýymynyń óreskeldiginen aýlaq, derevnáda ósken taza jandy armanshyl adal, sezimtal orys qyzy Kúláshtiń oryndaýynda halyq uǵymyndaǵydaı jańa kelin Tatána bolyp kórinedi. Óziniń romanda oqyǵan jaıttaryn kezinde ómir bolmysymen qatar sanaıtyn, qaıshylyqtardan habarsyz, tereń oımen armanǵa berilgen orys qyzynyń sypaıy ásem beınesin qazaq jurtshylyǵy. zor qýanyshpen qarsy aldy. Kúlásh Tatánanyń óz sezimine ókim júrgizip, tejeı biletindeı dárejege jetýdegi ishki dramalyq qaıshylyqtaryn da sheber jetkizdi.

Kúláshtiń tvorchestvolyq ómirbaıanynda erekshe oryn alatyn M. Tólebaevtyń (lıbrettosy X. Jumalıevtiki) «Birjan — Sara» operasyndaǵy — Sara obrazy. M. Tólebaevtyń «Birjan — Sara» operasy bizdiń mýzyka mádenıetimizdegi búgingi tańdaǵy bıigimizdiń biri sanalady. Munda hor, bı, jeke arıalar talantty kompozıtordan sheber sheshim tapqan. Keıbir belgili qazaq ánderiniń ózin qarapaıym qoldana salmaı ishteı baıytyp operanyń jalpy júıesin týystyra bilgen, jeke keıipkerge beriletin mýzykalyq minezdeme, keń tynysty kúıi antraktalar operanyń poetıkalyq boıaýyn qulpyrta túsedi. Birjan men Saranyń aıtysyn jasynan jaqsy biletin Kúlásh oǵan qazirgi dáýir turǵysynan óń bere, teńsizdik tepkisinen shyǵýǵa talpynǵan qazaq áıeliniń halin áleýmettik saıası satyǵa deıin kóterdi. Bul joly Kúlásh Sara beınesin jasaýdaǵy zor eńbegi úshin SSSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty ataǵyn aldy. Óner órine erkin qulash tastaǵan Kúláshtyń ósý jolyndaǵy tabystaryn qysqasha sóz etkenimiz de osy bolyp shyqpaq. Aımannan bastap názik jandy sezimtal Qyz Jibek, surqıa Aqjúnis, júlde alǵan sóz sheberi Sara men armanshyl adal jandy Tatána, otanshyl ójet Raýshan men kolhoz ekpindisi Aısha, romantıkalyq kúıdegi Ajar men ystyq qandy grýzın qyzy Maro, jaýynger Saıra men adal jany arbaýǵa túsken Baterfláı, taǵy basqa tereń tebirenýden týǵan kesek tulǵalar Kúlásh qaldyrǵan qazyna, úlgi alarlyq mol mura.

Kúlásh tek opera sahnasynyń sheberi emes, jeke án salýdyń da aldyna jan salmaǵan asqan júırigi boldy. Ol qazaq jurtshylyǵyn týysqan respýblıkalar jáne demokratıalyq kórshiles elderdiń de ánderimen tanystyrdy. Al endi Kúláshtiń «Qazaq válsi» Evropanyń ústimen, Londonnyń tumandy bulyńǵyr aspanynda qalyqtap, meńireý muhıttyń arjaǵyndaǵy Amerıkaǵa da estilip, aıtylyp júr. Indıanyń shaı plantasıasyndaǵy sharýalar men arabtyń azattyq ańsaǵan áıel balalarynyń, jańa Qytaıdyń jas-kárileri men Týrkıanyń túnek túrmesindegi beıbitshilik kúreskerleriniń de qulaǵyna shalyndy. Jalpy osy planetamyzdyń qaı jerine bolsa da Kúlásh úni qanat jaıdy. Jer sharynda «Qazaq válsin» estimeıtin túkpir shamaly. Tek qana «Qazaq válsi» emes «Bulbul», «Qos qarlyǵash», taǵy basqa ánder talaı tilde aıtylyp, talaı ánshiniń tańdaıynda tamyljıdy. Qazaq bulbulynyń áserli úni qazaq áýenin álemge tanytty. Jeke án oryndaýdaǵy sińirgen eńbegi úshin Kúlásh 1947 jyly SSSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty ataǵyn ekinshi ret aldy.

Kúlásh ómiri kórkemóner qaıratkeri bolýymen shektelmeıdi. Ol kórnekti qoǵam qaıratkeri de edi. Kúlásh Otanymyzdyń qoǵamdyq ómirine belsene qatynasty. 1937 jyldan bastap 20 jyl udaıy Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty boldy. Búkilodaqtyq beıbitshilik qorǵaý komıtetiniń múshesi edi. 1952 jyly demokratıalyq Polshanyń ortalyǵy Varshava qalasynda bolǵan beıbitshilik jaqtaýshylardyń dúnıe júzilik kongresiniń jumysyna qatysty. Qazaq kórkemóner sheberlerin basqarýshylardyń biri bolyp 1950 jyly azat Sınszánǵa baryp qaıtty. 1951 jyly Monǵolıa Halyq Respýblıkasynyń 30 jyldyq toıyna qatysqan. Sovet Odaǵynan barǵan delegattyń biri bizdiń Kúlásh boldy.

Sovet mádenıetiniń uly muhıtyna óz úlesin qosyp otyrǵan qazaq halqynyń Abaı atyndaǵy memlekettik opera teatrynyń uly artıskasy, búkil sovet eliniń maqtanyshy bolǵan Kúlásh Baıseıitovanyń koǵam órimimen ushtasyp jatqan sahnalyq ómiriniń qysqasha jelisi osy.

Kúlásh tvorchestvosy baısaldy túrde jan-jaqty zertteýdi tileıtin taqyryp. Onda ashylmaǵan syr, úlgi ónege etip usynarlyq talaı qazyna bar. Bul bizdiń mýzyka ǵylymyn zertteýshi ǵalymdarymyzdyń aldynda turǵan úlken jumys.

Kúlásh Baıseıitova aramyzdan ketti degende jas, qyrshyn ketkendigin eske alyp qynjylamyz. Óldi deýge aýyz barmaıdy. Ajal, ólim degen uǵym Kúláshqa tán emes. Ol ólgen joq, osynsha baılyqtyń, osynsha muranyń ıesi ólmeıdi de. Kúlásh úni de talaı urpaqtyń jas júregin terbeıdi, qıalyn qozǵaıdy. Umtyl, talaptan, úıren deıdi óz urpaǵyna. Kúlásh úni qudiretti ún, shabyt beredi, shaqyrady óner shyńyna.

Kúláshtan úlgi alǵan ini, sińlileri bar. Olar qadirleıdi, qurmet tutady, úırenedi Kúláshtan. Halyq qashan da talanttyń taýsylmas keni. Búgin besikte kekilimen oınap, kúlimdep jatqan sábıdiń erteń Kúláshtaı bolmasyna kim kepil. Kúlásh ıe bolǵan dańqqa, ónerge, asqan sheberlikke ıe bolyp, baqyt shyńyna ol sábıdi shyqpas dep kim aıta alady.

1957

---