InfoHub Logo

Menimshe, qandaı bir jazýshy bolmasyn, qaı taqyrypqa jazsa da, ol ózi ómir keship otyrǵan zamanynyń ıdeıasynyń rýhynda, zamanynyń múddesin kózdep, zamanynyń muqtajyn izdeıdi. Zamandasynyń talǵamyna saı, dáýiriniń talabyna jaýap qarastyrady. Sony tapqan búginginiń jazýshysyn, búginginiń sózin aıtyp otyr dep bilemin.

Asylynda, taqyryp ataýlyny jiktep-jiliktep jatýdyń ózi ádebıettegi shartty uǵym bolsa kerek. Búgingi zamandas beınesin óner týyndysynyń arqaýy etý erteńginiń qamy bolsa, tarıhı shyǵarma jazý búginginiń de, erteńginiń de qamy. Kerek deseńiz búgingi jáıli jazylǵan shyǵarmanyń ózi tarıh, kezeńniń shejiresi, keleshekke mura.

Áldeqashan tarıh menshigine aınalǵan Shekspır, Tolstoı, Áýezov shyǵarmalaryn bas almaı oqýymyzdyń ózi sondaǵy uly oılardyń qaı zamanmen bolsa da úndesip jatqandyǵynda.

Áńgime taqyryp tóńireginde qozǵalsa «Taqyryby usaq eken» degen jattandyǵa aınalǵan jyryndy úkimdi jurt synshyldardan jıi estıdi. Óz uǵymymsha usaq taqyryp joq, usaq jazýshy bar.

Mysaly, Lev Tolstoıǵa deıin 1812 jylǵy Otan soǵysy jaıly qanshama shyǵarma ár janrda orys ádebıetiniń ózinde jazyldy. Sol soǵystan on alty jyl keıin týǵan Lev Tolstoı 1869 jyly «Soǵys jáne beıbitshilik» epopeıasyn aıaqtady. Bul taqyrypqa L. Tolstoıdan keıin de qalam urǵan jazýshylar az emes. Bárin tarazylaı kelgende «Soǵys jáne beıbitshilikten» eńsesi bıigi bar ma. Sondaı-aq Petr Birinshi týraly da orys ádebıeti eki ǵasyrdan asa jazyp keledi, ázirshe ádebıet aktıvi Alekseı Tolstoıdyń Petri ǵana emes pe. Basqany bylaı qoıǵanda bizdiń ózimizde Amankeldi jáıli ár janrdan birneshe shyǵarma jazyldy. Bularmen salystyrǵanda jas jazýshy Qoǵabaı Sársekeev bul taqyrypqa óz tanymymen, oı tolǵaýymen kelip otyrǵan joq pa. Bul óser ádebıettiń bárine tán qubylys. Qaıdan oqyǵanym dál qazir esimde joq, adam qoǵamynyń shyǵys-batysynyń búkil rýhanı murasynda kúni búginge deıin barlyq óner ataýlyǵa ortaq ózek bolyp kele jatqan, otyz úsh-aq motıv (taqyryp deseńiz de bolady) bar eken. Oǵan ázir qosylǵan otyz tórtinshi joq. Danyshpannyń da, talanttyń da, orta qoldyń da, áýesqoıdyń da bar tirligi ázirshe osy otyz úshtiń aınalasynda kórinedi. Erlik te, ezdik te, mahabbat ta, zulymdyq ta, izgilik te, pasyqtyq ta solardan týyndaıdy eken.

Sondyqtan jazýshynyń usaqtyǵyn taqyrypqa telý qaıtken kúnde de qaǵıdalyq qudiret tapqan osy baılamnyń o basta oılanbaı aıtyla salǵandyǵynan ba deımin de otyramyn. Endi osyndaı synnyń sańylaýynan syǵalasaq — shetelde oqýda júrgen jigittiń qalyńdyǵy ózi kelgenshe kúıeýge shyǵyp ketipti («Aqyldan azap» A. Grıboedov), qonaqjaıda buralyp jatqan ash stýdentti úlken tóre dep qabyldapty («Revızor» N. Gogol), onda ne tur eken bolyp shyǵar edi. Shynynda eki aýyz sezben túıip aıtqanda bul da usaq áńgime sıaqty. Al osy uly sýretkerlerdiń qolynan qandaı kórkemdik, áleýmettik dáreje tapty. Nemese Shekspırge deıin mahabbat, qyzǵanysh taqyrybynda shyǵarma jazylmap pa. Jazylǵanda qandaı, taǵy da álgi synshynyń uǵymynsha qarasaq, bir oramal úshin sonsha adamdy qyryp salyp Shekspırge ne kóringen? Baqsań, áńgime oramalda emes, tipti qyzǵanyshta da emes, uly sýretker aldanǵan senimniń, aldanǵan mahabbattyń qasiretin baıan etipti. Dál osy taqyrypqa Shekspırden keıin de qyrýar shyǵarma jazyldy. Biraq álgi óreden shyqpady.

Bizde ádebıet óner tarıhynan saýatsyzdyǵymyzdy dáleldeıtin bir qolaısyz kórinis jáne bar. Ol anda-sanda belgi berip qoıatyn «anaý pálensheden urlapty», nemese «sen menen aldyń» — dep baıbalam salý naýqasy, joǵaryda aıtqan motıvter turǵysynan kelgende orta ǵasyrda Ispanıada týǵan Don Jýan týraly ańyzǵa Tırso-de Molıkadan (1571-1620) bastap, Moler, Baıron, Gofman, Grabbe, Pýshkın, Blok (1912), eń sońǵysy sovet dramatýrgi S. Aleshınge (1962) deıin ne bári ulyly-kishili on alty jazýshy, aqyn qalam terbepti. Nemese jetinshi ǵasyrda týǵan arab ańyzy «Láıli men Májnún» jáıli ıbn Qutaıbadan bastap búkil shyǵystyń arab, parsy, túrik tilinde jazǵan danyshpandarynyń jalpy sany on eki emes pe. Oqıǵa uqsastyǵy bylaı tursyn qaıtalaý bárinde de bar. Solaı bola tura árqaısysy óziniń shama-sharqynsha jyrlady. Kezinde de, keıin de olardyń moınyna «sen urysyń» dep qarǵy taǵyp jatqan eshkim joq.

Muny bylaı qoıǵanda sol Shekspırden 220 jyl keıin dál osy uqsas taqyrypqa M. Lermontov «Maskaradty» jazdy. Otello joǵalǵan oramal úshin Dezdemonany qurban etse, Arbenın joǵalǵan bilezik úshin Nınany qurban etedi. Uqsas pa? Uqsas. Aınymaıdy, biraq osy oqıǵa tóńireginde avtor óz qoǵamynan túńilgen, tuıyqqa qamalǵan Arbenınniń ot basy, oshaq qasyndaǵy sońǵy tireginiń kúıreýin baıandaıdy. Bylaı kózge bul belgili taqyryptar. Biraq, qudiretti qolǵa túskende, ózgeshe boıaý, órnek tabady Osy uqsastyqty Belınskıı Shekspırdi bilmegendikten aıtpady ma eken. Olaı bolmasa kerek. Dál sol zamanda İİİekspırdi bir kisi bilse Belınskııdeı-aq bilgen shyǵar. Biraq uly synshy syrttaı uqsastyqty sypyryp tastap, óner týyndysynyń tabıǵat tamyryn basqasha tanydy. Mundaı jaǵdaılar ádebıet tarıhynda talaı bolǵanyn, bola beretinin ol biledi. Sondyqtan ol eń aldymen dáýir turǵysynan sýretkerdiń ıntellektýaldyq, bıiginen qarady. Sóz oraıy kelgende aıta keteıin, A. Pýshkınniń Anna Kernge arnaǵan óleńi esterińizde bolar. Alǵashqy kórgennen kóp jyl ótken soń qýǵynda júrgende 1825 jyly jazyp, A. Kernniń qolyna tapsyrǵan eken. Sondaǵy:

Ia pomnú chýdnoe mgnovene.
Peredo mnoı ıavılas ty:
Kak mımoletnoe vıdene,
Kak genıı chıstoı krasoty.
V tomlenáh grýstı beznadejnoı
V trevogah shýmnoı sýety,
Zvýchal mne dolgo golos nejnyı
I snılıs mılye cherty, —

degen ǵalamat syr-sýretke toly kórinisti qazaqtyń Qasym Amanjolovynyń:

Óńimde me edi, túsimde me edi,
Kórip em ǵoı bir, armandaı qyzdy.
Bir názik sáýle kúlimdep edi,
Surapyl soǵys, soqty da buzdy.
Sapyrdy daýyl, tebirendi teńiz
Týlady tolqyn, shaıqaldy
Qyp-qyzyl órttiń ishinde júrmiz,
Qaıda eken, qaıda, darıǵa sol qyzben, —

salystyryp kórińizshi. Osyndaǵy uqsastyqtyń ishi-syrty birdeı, ekeýi de arman ańsaýdyń gımnindeı emes pe?! Alar áserin de, táńir sezimin de bir bıikten kórinbeı me? Aıyrmasy óz ortasynan qaǵajý, tize kórgen aqyn men qan keship maıdan tórinde júrgen aqyn. Eki dáýir. Al arman, ańsaý uqsas pa, uqsas. İshki yrǵaq, júrek lúpili qatar jarysa soqqandaı emes pe. Endi osyny Qasym Pýshkındi qaıtalaǵysy keldi dep kim aıta alady. Eki uly júrek úndeskenmen birin-biri qaıtalap otyrǵan joq qoı.

Meniń, áńgime taqyryp uqsastyǵynda emes, sýretkerdiń uqsastyǵynda deıtinim osyndaı salystyrýdan týǵan oılar... «Taý tolǵatyp tyshqan tapty» degendeı, quryqtan qamshy sabyn shyǵara almaıtyn óz olaqtyǵymyzda jatqan syr bul. Osyndaı olaqtyǵymyzdy eske salǵandarǵa órekpı túregeletinimiz de, shelektep shabaq aýlaǵan kásip-qorlyqtyń minezi.

Qazirgi qazaq ádebıetiniń bar janryndaǵy aǵa, orta, jas býyndardyń tarıhı taqyrypqa molyraq boı urýy, buǵan deıin azamattyq tarıhy bar júıege túspeı, shashyrandy shejireni maldanǵan bar murasy aýyz ádebıeti ǵana bolǵan halyqtyń múmkinshilikke qoly jetken kezeńde, ótkenniń kemisin toltyryp, kemeldený saparyndaǵy qubylysy sıaqty bolyp kórinedi. Biz habardar on eki nusqasy túgel úlken ádebıetterdiń de ótken joldary osylaı bolǵan. Keıde tarıhı taqyrypqa jazylǵan ádebı shyǵarmalardyń halyqtyń tarıhynyń jasalýyna da yqpaly tıetinderi bolatynyn umytpaǵan jón. Sondyqtan bul saladaǵy eńbek etip júrgenniń bárine sen nege Tolstoısha jazbaısyń, nege Áýezovshe siltemeısiń dep ses kórsetý de oryndy bola bermeıdi. Biraq keı jastardyń tarıhqa barardaǵy talantynyń kúsh-qýatynan góri taqyrypqa degen qumarpazdyǵy, albyrt áýesqoılyǵy basym ba degen qaýpim de joq emes. Shúkir, bizde talantyna bilimi saı jastar qaı janrda bolsa da barshylyq. Kóbisiniń shama-sharqy da, oı-órisi de tanylyp, úmit qushaǵynda júr. Qýana otyryp, keıde ál-qýatyn únemdep boıǵa shaqtaı umtylǵanǵa ne jetsin deımin. Ásirese prozadaǵy roman bylaı tursyn, dılogıa, trılogıa jazbasań esepke enbeıtindeı kórinip júrgen naýqas «jastardy tez qajytyp, taýyn shaǵyp, talantyn tozdyryp», keleshegine kesepatyn tıgize me degen oılar da kelip-ketip júredi. Osyndaıda jigitterdi óner múddesinen góri óńesh qamy qamshylap ketken joq pa eken dep te qalasyń. Sondyqtan maǵan tóselgen talant, talǵamy taza Táken Álimqulovtyń tarıhı tulǵalar, óner adamdarynyń ómiri jáıli shaǵyn hıkaıalary, árqaısysyn jeke alǵannyń ózinde shynaıy shymyrlyǵymen, oqıǵa shıraqtyǵymen, keıipkerleriniń minez psıhologıasynyń dál naqtylyǵymen keıbir dáninen qabyǵy qalyń, nárinen sýy mol qorjynbas, jelqýyq romandarǵa bergisiz kórinedi. Asylynda, «Altyn shyqqan jerdi belden qaz» degen máteldiń ádebıetke qansha paıdasynyń baryn áli jete túsinbegen adamnyń birimin. Alǵashqy tapqan altynyńnyń ornyna, tereńdeı túskende topyraq arqalap shyqsań ol da jaqsylyq emes qoı. Chehov marqum bir roman jazbastan ulylyǵyn tanytyp edi-aý. Mundaıda qol kóteretin kóptekti belge qystyrsa, jarasyp-aq turady, shirkin.

Men ózim tarıhı taqyrypqa shyǵarma jazǵan emespin. Kópten oıym bar, biraq qorqa berem. Ol úshin tarıhty bilý az. Ǵasyrlarǵa sapar shegý ońaı emes. Óıtkeni sen, óz zamanyńnyń tarıhqa jibergen ókilisiń. Zaman talaby, oqyrman oıynan shyǵaryńa senbeseń sapar shegip keregi ne? Aldar Kóse men saıtannyń kartop ekkeni sıaqty túınegin túbine qaldyryp, tarıhtyń soıaý sabaǵyn arqalap kelgennen ne abyroı, ne ataq. Meniń qorqatynym sol.

Qysqasy, qaı taqyryp bolsa da zamanyńmen úılesý, úndesý tappasa — zaıa ketken eńbek, aram tógilgen ter, tul tebirenis, dáıeksiz dańǵaza bolyp qala bermek. «Ol jazǵanda men odan kemmin be» — degen nadandyqpen tamyrlas namys ónerdi syılaý ádeptiliginen góri oısyz ojarlyq, ospadar ózimshildikten týady. Bylaı qaraǵanda keýdesine nan pisip, naızaǵaı oınatyp júrgen jigitterdiń keıbir qalyń kitaptarynyń, maı tońdyrar yzǵary, qar eriter qyzýy bolmaı shyǵýy da álgi aıtqandardyń aıǵaǵy. Demek, áńgime taqyryptyń úlken-kishiliginde emes, talanttyń temperatýrasynda.

1971

---