InfoHub Logo

Adamnyń arǵy teginiń otany týraly suraq ótken ǵasyrlarda týyndaǵan, ıaǵnı antropogenezdiń eń alǵashqy kezeńi qaı jerde paıda boldy degen suraq erekshe oryn aldy. Paleontologtar, antropologtar jáne arheologtar adam zattyń paıda bolǵan ortalyǵy týraly Jer sharynyń (barlyq qurlyqtar) ártúrli aımaqtaryn atady. Biraq, Ch. Darvın adamnyń paıda bolǵan alǵashqy otany dep Afrıkany atady, óıtkeni, qazirgi adamdarǵa morfologıalyq jáne damý jaǵynan uqsas maımyldar Afrıkada ǵana kezdesedi. Shyn máninde de, ártúrli joǵary satyda damyǵan maımyldardyń kóptegen túri osy Afrıka men Ońtústik Azıada shoǵyrlanǵan jáne qurlyqtarda damyp jetilgen belgileri bar ramapıtekterdiń qańqa qaldyqtary osy qurlyqtardan tabylǵan. Soǵan qaramastan, osy suraq qazirgi bizdiń ǵasyrymyzda da talqylanyp júr. Sonymen qatar qazirgi tıpti adamdardyń basqa qurlyqtarǵa qonystaýy týraly suraqtarda talqylanyp keledi.

Kóptegen antropolgtar, Afrıka jene Azıa qurlyqtarynda adamnyń paıda bolýy men taralý taǵdyrynda klımattyq jaǵdaılar ról atqardy dep esepteıdi. Ońtústik Azıada plıosende (budan 13 mln jyl buryn) qolaısyz jaqqa qaraı aýa raıy kúrt ózgerdi, qýańshylyq jıi bolyp, Gımalaı taýlary kóterilip, sonyń áserinen qumdy keńistikter paıda boldy. Bul óńirlerde paıda bolǵan qolaısyz jaǵdaılardyń áserlerinen gomınıdterdiń joıylýyna jáne Jer sharynyń basqa bólikterine qonys aýdarýyna sebep boldy. Osylaısha olardyń Azıa qurlyǵyndaǵy evolúsıa úrdisteri toqtap qaldy. Kerisinshe, Afrıkada aýa raıy óte qolaıly boldy. Atap aıtqanda, Shyǵys Afrıkada ásirese, ekvator mańynda tirshilikke óte qolaıly aýa raıy bolyp, gomınıdterdiń ómir súrýine qajetti óte baı landshaft jaǵdaı qalyptasty. Sondyqtan da Shyǵys Afrıkada ǵana adamnyń paıda bolý úrdisi óte qarqyndy júrip, bul alqaptar adamnyń shyǵý teginiń otany nemese ortalyǵy dep sanalady. Osy jerlerde gomınıdter damýynyń eń joǵary satysyna kóterilip, olar janýarlardan bir jola ajyrap, qazirgi adam keıpine keldi dep aıtýǵa bolady. Sonymen Shyǵys Afrıka adamdardyń shyǵý teginniń otany sanalady.

Antropologtardyń arasynda adamdardyń shyǵý teginiń otany týraly ártúrli daý-damaı joq dep aıtýǵa bolady jáne de Afrıkanyń gomınıdteri ári qaraı, qaı ýaqyttarda basqa qúrlyqtarǵa qonystaýy, sonyń ishinde Azıaǵa qonystaýy týraly bir aýyzdylyq joq. Soǵan qaramastan sońǵy jańa ǵylymı málimetterge sáıkes, Afrıkadan alǵashqy gomınıdter Azıaǵa 2 mln jyl buryn kelgen ári olar N. erectus-ǵa qaraǵanda, óte qarapaıym bolǵan degen boljamdar bar. Azıada alǵash gomınıdterdiń evolúsıalyq joly N. erectus-tan bastalady, keıinirek olardyń ókilderi Afrıka jene Eýropaǵa qaıta qonystandy.

Odan ári qaraı, qazirgi tıpti adamdar Afrıkadan basqa aımaqtarǵa qonys aýdaryp, shashyrańqy ornalasqan adam toptaryna aınaldy. Qazirgi tıpti adamdar Afrıkadan Ońtústik Shyǵys Eýropaǵa budan 37-44 myń jyl buryn, ol jerden olar Batys Eýropaǵa shamamen, budan 34 myń jyl buryn qonys aýdardy. Adamdardyń kezegimen osylaı qonystaný tarıhy týraly kóptegen antropolog ǵalymdardyń oılary bir jerden shyǵady. Biraq, Brıtan araldarynda jaqynda 500 myń jyl buryn tirshilik etken adamnyń jambas súıegi tabylyp, ǵalymdardy tańǵaldyrdy, biraq ol jóninde arnaıy dálel aıtylmaı otyr.

Sońǵy jyldary, qazirgi tıpti adamdardyń qaı ýaqytta paıda bolǵanyn anyqtaý maqsatynda molekýlaly genetıkalyq ádister paıdalanýda. Eýropalyq, amerıkandyq, afrıkandyq jáne azıalyq popýlásıalary jeke daralarynyń mDNQ zertteý boıynsha Afrıkadan N. sapienstiń jeke toptary osydan 100-150 myń jyl buryn qonys aýdarǵany anyqtaldy. Osy melimetter negizinde qazirgi tıpti adamdar búdan 140-280 jyl buryn Afrıkada ómir súrgen «mıtohondraldy Evanyń» urpaqtary dep eseptelinedi.

Qazirgi kezdegi adamdardyń Afrıkadan paıda bolǵany týraly málimetterdi tolyqtyratyn taǵy bir delel jynystyq erkek bolýyn qadaǵalaıtyn Ú hromosomasyn, ol uzyndyǵy 2000-6000 bolatyn azotty negizi bar genniń quramyndaǵy DNQ qaıtalanýyn molekýlaly-genetıkalyq zertteý nátıjesinde qaıta kóz jetkizdi. Osy zertteýler adamnyń Ú hromosomasynyń onyń arǵy teginiń Ú hromosomasynyń ajyraýy budan 500-400 myń jyl burynǵy aralyǵynda bolǵan. Jer betinde «molekýlaly Eva» ómir súrgen ýaqytta erkekke ten Ú hromosomasy bar «molekýlaly Adam» da tirshilik etken degen pikirler bar. Jekelengen DNQ-nyń rettilikpen qaıtalanýy arqyly Ú hromosomasy bar adam Afrıkadan elemniń barlyq aımaqtaryna taralǵan degen pikirdi dáleldeı túsedi.

Jańa Gvıneıadaǵy papýastardyń molekýlaly-genetıkalyq zertteý netıjesi boıynsha mtDNQ berilý ereksheligi bar ekeni jáne bul erekesheliktiń kóptegen afrıkalyq popýlásıalarynyń mtDNQ-da baıqalatyny anyqtaldy, biraq búl mtDNQ azıalyq toptaryndaǵy adamdarda bolmaıdy. Osy málimetterge sáıkes, Afrıkadan papýastar Jańa Gvıneıaǵa Úndi muhıty arqyly kelgen bolar degen boljam bar. Al olar Soltústik Amerıkaǵa Berıng jáne Aláska arqyly Soltústik Qytaıdan kelgen. Al Ońtústik Amerıkada qazirgi tıpti adamdar osydan 32 myń jyl buryn tirshilik etken, búl jer qazir Brazılıa dep atalady.

Biraq osy kózqarastarǵa balama basqada kózqarastar bar, bul kózqarastar boıynsha N. sapiens budan 1 mln jyldan buryn Afrıkada da jene Azıada da bir mezgilde ómir súrgen jáne arhantroptardyń Eski Dúnıeniń kóp aımaqtarynda qazirgi adamdarǵa aınalýy júrgen. Ony paleontologtardyń málimetteri azıalyq N. erectus-tyń, N. sapiens-tiń arǵy tegi ekenin rastamaıdy. Afrıkadan qonys aýdarǵan sapıentter afrıkalyq emes N. erectus túrlerin almastyrǵan shyǵar degen joramal bar. Qazirgi tıpti adamdar Shyǵys Azıaǵa budan 75-100 jyl buryn paıda boldy. Osy ǵylymı boljamdy molekýlalyq-genetıkalyq málimmetter de rastaı almaıdy.

---