InfoHub Logo

Ch. Darvın adamnyń shyǵý tegin zerdeleı otyryp, antropogonezdiń faktorlaryna úlken mán berdi, adamnyń arǵy tegi dene qurylysynyń ózgergishtigi men minez-qulyqynyń qasıetterine, kez kelgen dene músheleriniń qaısysyn paıdalanýyna, tabıǵı jáne jynystyq súryptaý sıaqty antropogenezdiń faktorlaryna erekshe mán berdi.

Tabıǵı suryptalý ejelgi jáne ertedegi adamdardyń popýlásıalaryna áser etti. Tabıǵı suryptalý olardyń tek qana syrtqy qurylysymen ǵana shektelip qoıǵan joq, ol eńbek quraldaryn jasaı bilýi men olardy paıdalanýyna ári qart adamdardy qorǵaýyna, ujym bolyp ań aýlaýyna jáne basqa qasıetterine qolaıly jaǵdaılar týǵyzdy. Suryptalý tek jeke adamdy ǵana qaıtalap qoımaı, ol ujymdyq sıpat aldy.

Tabıǵı suryptalý úrdisi qazirgi kezde de toqtap qalǵan joq, ol jalǵasyp jatyr, oǵan qazirgi kezde keıbir geografıalyq aýdandarda jeke adamdardyń ártúrli aýrýlarǵa qarsy turý tózimdiligi dálel bola alady. Mysaly, Afrıka men Jerorta teńiziniń mańyndaǵy turǵyndarynyń arasynda oraqjasýshaly anemıa aýrýy taralǵan, biraq onyń geterozıgotalary osy anemıa boıynsha bezgek aýrýyna ushyramaıdy. Osyǵan uqsas, glúkoza-6-fosfatdegıdrogenezi jetispeıtin jeke adamdar da bezgek aýrýymen aýyrmaıdy.

Ortalyq Azıada turǵyndarynda qannyń I (0) toby óte sırek kezdesedi, biraq qannyń III (B) toby óte jıi kezdesedi. Osylaı kezdesýine «kináli» burynǵy kezdegi oba aýrýynyń epıdemıasy, ıaǵnı sonyń saldarynan qany I topqa jatatyn turǵyndar arasynda osy aýrýǵa qarsy turý tózimdiligi nashar boldy. Úndi, Qytaı, Afrıka sheshek aýrýymen jıi aýyrsa, al keıbir jekelengen aýdandarda turatyn qany II (A) topqa jatatyn adamdar sheshek aýrýymen jıi aýyrady.

Antropogenezdiń faktorlary týraly qazirgi kózqarastar adamda tiri tabıǵattyń ónimi bolǵandyqtan tiri tabıǵatqa qandaı evolúsıalyq faktorlar áser etse, adamǵa da sol faktorlardyń áseri bar dep túsindiredi. Sonymen birge adamnyń ózine tán erekshelikterine sáıkes antropogenezdiń de ózine tán faktory áser etetinin de joqqa shyǵarmaıdy.

Antropogenezdiń arnaıy faktorlary týraly ilimniń negizin XIX ǵasyrdyń sońynda F. Engels qalady. Ol, adamnyń paıda bolýy tabıǵı evolúsıanyń belgili bir satysy ǵana emes, ol adammen birge jańa eńbek kúshi paıda boldy. Eńbek tabıǵatty ózgertip ǵana qoımaı, ol adamdy da ózgertedi dep eseptedi. F. Engels antropogenezdiń arnaıy eń basty faktory — eńbek dep aıryqsha atap kórsetti.

Qoryta aıtqanda, eńbek arqyly adam janýarlardan bólindi, al adamdardyń qoldarynyń, sóıleý músheleriniń jáne mıynyń birige atqarýynyń nátıjesinde, olar qıyn jumystardy isteýge, ár kez aldaryna úlken maqsat qoıýǵa jáne soǵan jetýge tyrysatyn qabiletke ıe boldy.

Biraqta, eńbek antopogenezdiń eń basty faktorlarynyń biri ekenin moıyndaý, onyń sebepterin, ıaǵnı avstralopıtekterdi jáne keıingi tirshilik ıeleriniń eńbek etýge májbúr etken jaǵdaılardy bilýge kedergi jasady. Osynyń sebepterin anyqtaý úshin, Shyǵys Afrıkada plıosende úlken tehtonıkalyq úrdisterdiń qarqyndy júrip jatqandyǵy, janartaýlardyń jıi atqylaýy, taýlardyń paıda bolýy, jer silkiný jáne basqa jaǵdaılar ýran kenderiniń betki qabattarynyń ashylyp qalýynan sol aımaqtarda ıondanǵan radıasıa mólsheriniń artýy áser etti dep esepteıdi.

Mýtagendik faktorlardyń áserinen ıondalǵan radıasıa avstropıtekterde mýtasıalar paıda bolyp, olardy óte álsiretip, olardyń janýarlarǵa tán qorek tabý qabilettiliginen aıyrdy. Mundaı jaǵdaılardan tiri qalý amaly avstralopıtekterdiń bir bóligi nemese toby tek qana tas pen aǵashtan edeýir jetildirilgen quraldar jasap, olardy shabyldaý jáne qorǵaný úshin paıdalanýǵa májbúr boldy.

Ertedegi adamdardyń ári qaraı jańa quraldardy jasaı bilýi olardyń tabıǵatta basym oryn ıelenýine múmkindik týǵyzdy. Olardyń bir-birimen qarym-qatynas jasaý úshin til qajet boldy, sóıtip ejelgi adamdardyń mıynyń tóbe jáne mańdaı bólikteri (sóıleý ortalyǵy) jene sezim músheleri jaqsy damı bastady.

Antropogenezdiń taǵy bir ózine tán faktory dep etti qorek etýin ataýǵa bolady. Avstralopıtekter jyrtqyshtyq tirshilik ıesi bolǵan dep eseptelinedi. Sonyń ishinde N. habilis ózderiniń quraldarynyń arqasynda avstralopıtekter úshin de eń qaýipti jyrtqysh boldy. Osy kezeńderde kannıbalızmniń paıda bolýy da múmkin.

Antropogenezdiń osy faktory týraly qazirgi kózqaras boıynsha etpen qorektený qazirgi adamdardyń arǵy tegin almastyrýǵa bolmaıtyn amın qyshqyldarmen qamtamasyz etti degen oıǵa kelip tireledi. Kóptegen antropolog ǵalymdar antropogenezdiń múmkindik faktory áltrýızmge parasatty erekshe kóńil bóledi. Ejelgi jáne ertedegi adamdardyń yńǵaıly quraldar jasaı bilý daǵdylary, olardyń ózderinen burynǵy ata-tekterinen tuqymqýalaýshylyq arqyly berilýi múmkin, bul jaǵdaı alǵashqy qaýymdastyqtarda aǵa býyn adamdardyń róli men mańyzdylyǵyn jáne olardyń qúraldardy jasaı bilý tájirıbelerin, ań aýlaý, t.b. este saqtaı bilýin ańǵartady. Álsizder jaqsy qorǵalsa, olardyń ómirsheńdigi uzardy. Osy kezderde, olardyń ishindegi túrishilik úshin kúres bolmaı, tabıǵı suryptalýdyń mańyzy báseńdep ketti dep eseptelinedi. Kerisinshe, antropogenezdiń basty faktory bolyp, jańadan qalyptasa bastaǵan áleýmettik zańdylyqtar oryn aldy.

Qoryta aıtqanda, ejelgi jáne ertedegi adamdar ózderininiń toptarynda áleýmettik qarym-qatynastar ornatty, sonyń saldarynan osy kezeńderde tabıǵı suryptalýdyń ornyn áleýmettik faktorlar almastyrdy. Tirshilik úshin kúreste tek myqtylar ǵana emes, sonymen birge álsizderdi (qarttardy, eıelderdi jene balalardy) qorǵaǵandar da jeńiske jete bastady.

Tirshilik úshin kúreste tájirıbesi mol qarttarǵa qamqorlyq kórsete bilgen toptar men taıpalar jeńiske jete bastady, óıtkeni olar quraldar jasaı biletin tájirıbelerdi saqtaı bildi, ań aýlaýdyń tásilderin jáne qorek etýge jaraıtyn ósimdikterdi tańdaı bildi, jergilikti jerdi baǵdarlaý jáne t.b. jaqsy bildi.

Qoryta aıtqanda, alǵashqy avstralopıtekterdiń jeke daralarynda negizinen tabıǵı suryptalý basym oryn aldy ıaǵnı qolymen jaqsy jumys isteı alatyny, sonymen birge eńbek quraldaryn jetildirýi suryptalyp, mysalǵa N. habilis-ter úshin áltrýızm evolúsıanyń basty baǵytyna aınalyp, ujymdyq ómir súrýde óte mańyzdy ról atqardy. Áleýmettik ortanyń paıda bolýy qaıtalanbaıtyndyǵymen erekshelendi. Eńbek quraldarynynyń jańa túrlerin jasaı jáne olardy paıdalana bilgen popýlásıalar ómirsheń bolyp, ómirge beıimsiz, damýy tómen popýlásıalardy yǵystyra bastady.

Antropogenezge aýyl sharýashylyǵymen baılanysty basqa faktorlarda da áser etti. Mysaly, taǵam retinde sútti paıdalana bastaǵan kezde jeke daralar arasynda laktozany ydyrata alatyn suryptaý bastaldy. Qazirgi adamdardyń popýlásıalarynyń arasynda sútti paıdalanbaıtyndarda laktozany ydyraýyn baqylaıtyn genderdiń shoǵyrlanýy (bir orynǵa jınalýy) bolar bolmas ǵana baıqalady.

---