InfoHub Logo

Násilder — bul sany ártúrli adamdardyń tarıhı qalyptasqan toptary (popýlásıalar toptary), olardyń morfologıalyq jáne fızıologıalyq qasıetteri uqsas, sonymen birge olar belgili bir aýmaqtarda ǵana taralady. Olar tarıhı faktorlardyń áserleri arqyly damyp jáne bir ǵana túrge (N. sapiens) jatady. Násil halyqtan nemese etnostan aıyrmashylyǵy belgili bir aýmaqta taralǵan, birneshe násil jıyntyqtarynan quralýy múmkin nemese kerisinshe, sol bir násilge birneshe halyqtar jatýy jáne olar ártúrli tilde sóıleýi múmkin.

Násildiń bar ekenin adamdar bizdiń ǵasyrymyzǵa deıin de bilgen. Sol kezdiń ózinde olardyń qaıdan paıda bolǵany týraly alǵashqy qadamdar jasalǵan. Mysaly, grekterdiń kóne ańyzdarynda qara násildi adamdardy Faeton (Gelıos qudaıynyń balasy) baıqaýsyzda óziniń kún tárizdi arbasymen jerge aq násildi adamdardy jaǵyp jiberý úshin jaqyn kelgen kezde paıda boldy dep túsindiredi. Grek fılosoftary násilderdiń paıda bolý sebepterin kóbine aýa raıymen baılanystyrdy.

İnjil jazbalary boıynsha aq násil Sımniń, sary Noıa-Áfettiń jáne qara násil Hamnyń balalary delingen. XVII ǵasyrda jer sharyn mekendegen halyqtardy ǵylymı túrde júıeleýge umtyldy. Bul kezde adamdardy násilge bólý bet álpetiniń qurylys erekshelikterine, terisiniń, shashynyń, kóziniń tústerine sáıkes, sonymen birge tilderiniń erekshiligi jáne mádenı ádet-ǵuryptary boıynsha bólgen fransýz dárigeri F. Berne alǵash ret 1864 jyly adamdardy eýropoıdtik, negroıdtik jáne mońǵoloıdtik dep úsh násilge jiktedi. Osyǵan uqsas jikteýdi K. Lınneıde usynǵan. Ol adamzat bir ǵana túrge jatady dep eseptep, qosymsha (tórtinshi) laplandyq násildi (Shvesıa men Fındlándıanyń soltústik turǵyndary) jeke bóldi.

I. F. Blýmenbah (1752-1840) 1775 jyly adam týysyn terisiniń túsine sáıkes dep: kavkazdyq (aq), mońǵoldyq (sary), efıopıalyq (qara), amerıkandyq (qyzyl) jáne malaılyq (qońyr) 5 násilge bóldi. Ý. Boıd (1953) shamamen, budan 200 jyldan keıin qan quramyndaǵy antıgenderiniń negizinde adamdardy bes násilge jiktedi, atap aıtqanda:

Eýropalyq toptar — oǵan lopareıler, ońtústik eýropalyqtar jáne soltústik afrıkandyqtar.
Afrıkalyq top.
Azıalyq top — oǵan úndi sýbkontınentinde turatyndar.
Dmerıkandyq top, barlyq baıyrǵy turǵyndar.
Tynyq muhıttyq top (melanezıalyqtar, plınezıalyqtar, avstralıalyqtar).

Qazirgi kezdegi násilderdiń paıda bolý úrdisiniń jalǵasýyna súıene otyryp T. Dobjansk (1962) adamzatty 34 násilge bóldi, atap aıtqanda:

Soltústik-batys eýropalyq násilder — Skandınavıa, Germanıanyń soltústik bóligi, Soltústik Fransıa, Ulybrıtanıa jáne Irlandıa turǵyndary;
Soltústik-shyǵys eýropalyq násilder — Polsha, burynǵy KSRO-nyń eýropalyq bóligi, Sibirdiń kóptegen qazirgi popýlásıalary;
Alpilik násilder — Ortalyq Fransıadan bastap, Germanıanyń ońtústik bóligi, Shveısarıa, Soltústik Italıadan Qara teńiz jaǵalaýyna deıingi aýmaqtyń turǵyndary;
Jerorta teńizdik násilder — Jerorta teńiziniń eki jaǵalaýyndaǵy, Tanjerden bastap Dardanelge deıin, Aravıa, Túrkıa, Irak popýlásıalary;
Hındi násilderi — Úndi, Pákistan turǵyndary;
Túrki násilderi — Túrkistan, Batys Qytaı turǵyndary;
Tıbettik násilder — Tıbet turǵyndary;
Soltústik qytaılyq násilder — Soltústik jáne Ortalyq Qytaı, Manchjýrıa turǵyndary;
Naǵyz mońǵoldyq násilder — Sibirdiń, Mońǵolıanyń, Koreıanyń, Japonıanyń turǵyndary;
Eskımostyq násilder — Arktıkanyń Azıa men Amerıkanyń arktıkalyq turǵyndary;
Ońtústik-shyǵys azıalyq násilder — Ońtústik Qytaıdan Taılandqa deıingi, Bırma, Malaıı jáne Indonezıa turǵyndary;
Aıný násilder — Soltústik Japonıanyń baıyrǵy popýlásıasy;
Loparı (saamı) násilderi — Skandınavıa men Fındlándıanyń artıkasynyń baıyrǵy turǵyndary;
Soltústik amerıkalyq úndi násilderi — Kanadanyń jáne Amerıkanyń jergilikti popýlásıasy;
Ortalyq Amerıka úndi násilderi — Soltústik Amerıkanyń ońtústik batys aýdandarynan Ortalyq Amerıka arqyly Bolıvıaǵa deıingi aýmaqtardaǵy popýlásıalar;
Ońtústik Amerıka úndi násilderi — Perý, Bolıvıa jáne Chılıde negizinen aýyl sharýashylyǵymen aınalysatyn popýlásıalar;
Fýjıan násilderi — Ońtústik Amerıkanyń ońtúsgiginde aýyl sharýashylyǵymen aınalyspaıtyn baıyrǵy turǵyndar;
Shyǵys afrıkalyq násilder — Shyǵys Afrıka, Efıopıa, Sýdannyń bir bóligindegi popýlásıalar;
Sýdandyq násilder — Sýdannyń úlken bóligindegi popýlásıalar;
Orman negroıdy násilderi — Batys Afrıkanyń ormandarynda jáne Kongo ózeni boıynyń úlken bóliginde turatyn popýlásıalar;
Bantý násilderi — Ońtústik Afrıka men Shyǵys Afrıka bóliginiń baıyrǵy turǵyndary;
Býshmendik jáne gottentetottyq násilder — Ońtústik Afrıkanyń baıyrǵy turǵyndary;
Afrıkalyq pıgmeı násilderi — Ekvatorlyq Afrıkanyń ormandaryndaǵy shaǵyn boıly adamdar popýlásıalary;
Dravıdıan násilderi — Ońtústik Úndi jáne Seılonnyń baıyrǵy turǵyndary;
Negrıotalyq násilder — Fılıpınnen bastap Andamansaǵa deıingi, Malaıı jáne Jańa Gvıneı aýmaǵyndaǵy shaǵyn boıly, shashtary shyrmaýyqtaı adamdar popýlásıalary;
Melanezıalyq papýas násilderi — Jańa Gvıneıden Fıdjıge deıingi baıyrǵy turǵyndar;
Mýradjıan násilderi -Ońtústik-SHyǵys Aýstralıanyń baıyrǵy popýlásıalary.
Karpentarıan násilderi -Soltústik jáne Ortalyq Aýstralıanyń baıyrǵy popýlásıalary;
Mıkronezıı násilderi — Tynyq muhıttyń batys bóligindegi araldardyń popýlásıalary;
Polınezıı násilderi — Tynyq muhıttyń ortalyq jáne shyǵysyndaǵy araldardyń popýlásıalary;
Neogavaılyq násilderi — Gavaı araldarynda keıinnen paıda bolǵan popýlásıalar;
Ladıno násilderi — Ortalyq jáne Ońtústik Amerıkada keıinnen paıda bolǵan popýlásıalar;
Soltústik-amerıkandyq tústi násilder — AQSH-tyń negr popýlásıalary;
Ońtústik afrıkalyq tústi násilderi — Ońtústik Afrıkanyń negr popýlásıalary
Jergilikti násilderge bólýden basqa, keıde 9 geografıalyq násilderge bóledi, óıtkeni olar belgili bir geografıalyq aýmaqtarmen baılanysty (eýropalyq, úndilik, azıalyq úndistik, afrıkalyq, aýstralıalyq, melanezıa-papýastyq, mıkronezıalyq jáne polınezıalyq) bóledi.

Shyn máninde, adam týysyna evropeoıdtyq, negroıdtyq, mońǵoloıdtyq jáne aýstraloıdtyq dep jikteý keńinen qoldanylady. Evropeoıdtyqtardyń terileri aqshyl tústi shashtary tik nemese ashyq-sarǵysh tolqyndy nemese, qara qoshqyl jumsaq nemese ortasha jumsaq, kózderi úlken, qońyrqaı, qońyr-jasyl, kók-qoı kózder, ıekteri anyq jiktelgen, bóksesi jalpaq, murny jińishke ári uzynsha, erinderi qalyń emes jáne denesindegi jáne betindegi túkteri jaqsy jetilgen. Osy násildiń áıelderine jartylaı jumyr keýdeli (emshegi) jáne shyǵyńqy bókse tán. Bul násilge jatatyn adamdar, Eýropanyń kóp bóliginde jáne soǵan irgeles aımaqtarda turady.

Negroıdtyqtar terisiniń túsi qara, shashtary buıra ári qalyń, erinderi qalyń, muryndary keń jáne jalpaq, tisteri óte iri, kózderi qara jáne qoıkózdi, bastary uzyn, betterindegi jáne denesindegi túkteri sırek, jambas qýysy shaǵyn, tabandary úlken. Áıelderiniń keýdesi konýs pishindi, bóksesi shyǵyńqy emes. Bul násilge jatatyn adamdar Afrıkadan bastap, ekvator beldeýinen Tynyq muhıttyń araldaryna deıingi aralyqta mekendeıdi. Bul násilge Afrıkanyń halyqtary, taǵy da negrıtolar (pıgmeıler), muhıttyń negroıdtary (melanezııster), ońtústik afrıkandyq býshmender jáne gottentottar jatady.

Mońǵoloıdtyqtardyń terisiniń túsi qara tory, sary nemese sarǵysh qońyr. Olardyń shashtary tik ár qatty ári qara kók tústi, betteri jalpaq ári etti, qysyńqy qoı kózdi, kóziniń úshinshi qabaǵynyń buryshy anyq, murny jalpaq jáne keń, betterindegi jáne denelerindegi túkteri sırek. Bul násilge jatatyndar Shyǵys Sibir jáne Mońǵolıa, Qıyr Shyǵys, Ortalyq jáne Ońtústik-SHyǵys Azıa jerlerin mekendeıdi. Indonezııster men amerıkandyq úndis aralas mońǵoloıd násilin qúraıdy.

Keıde aýstraloıdtyqtardy jeke násil retinde bóledi. Olardyń da terisiniń túsi negroıdtardyqtarǵa uqsas qara (olardyń terisiniń túsi shokolad tústes qara), biraq bulardyń qara shashtary tolqyn pishindi buıra, bastary úlken jáne bet-álpetteri iri, keń, muryndary jalpaq, ıekteri shyǵyńqy, denelerindegi jáne betterindegi túkteri kópteý bolady. Aýstraloıdtyqtar Aýstralıanyń baıyrǵy turǵyndary, biraq aýstraloıdtyqtardy kóbine, negroıdttyqtar dep esepteıdi. Keıde, amerıkandyq násilder dep te bóledi. Olar terileriniń túsi qara qoshqyl, bet bulshyq etti shyǵyńqy, muryndary shamaly uzynsha jáne kóziniń ishki buryshy qatparly, shashtary qara kók. Biraq, amerıkanoıdtyqtardy kóbine, mońǵoloıdtyq násilge jatqyzady.

Násilderdiń shyǵý teginiń (rasogenez) úrdisin durys túsiný úshin, násilderdiń mánisin jáne olardyń jikteýin durys anyqtap alý kerek. Kóp ýaqyt boıy násilderdiń anyqtamasynda tıpologıalyq kózqaras basym boldy, osylarǵa sáıkes násilderdiń anyqtamasyn stereotıpti (taptaýryn) negizde túsindirý, ıaǵnı násildiń barlyq belgileri qaıtalanyp otyrady dep keldi. Sondyqtan jeke daralyq sıpattaryn basshylyqqa ala otyryp násilderdiń arasynda bolatyn jeke aıyrmashylyqtan naqty dara ózgeshilikter bolady dep esepteıdi. Popýlásıalyq genetıkanyń damýyna baılanysty násilderdiń tabıǵatyn túsinýde tıpologıalyq kózqarastyń dálelderiniń tolyq emestigin kórsetti.

Násilderdi júıeleýde tek popýlásıalyq kózqaras ǵylymı negiz bolyp eseptelenedi. Násilderdi júıeleýdiń durysy bolýy olardyń bir-birinen ajyratatyn belgiler sanynyń kóp bolýymen erekshelenedi nemese násilderdiń arasynda kóp belgilerdi paıdalaný, solǵurlym násilderdi júıeleýde nátıjeli bolady. Násilder popýlásıalardan quralatyndyqtan, kez kelgen násilge sıpattama berý úshin, jeke adamdardy emes jalpy kóp adamdar tobynyna qatysy bar naqty derekterge súıený qajet. Óıtkeni, árbir násildiń arasynda ártúrli tuqymkýalaıtyn belgiler kóp bolǵandyqtan, osylardyń qaısysyn alýyn paıdalaný qıynǵa soǵady sondyqtan jeke adamdardyń belgilerin búkil násilge paıdalaný múmkin emes. Sonymen birge, osyndaı bir jeke adamdardyń belgileriniń jıyntyǵyn bir násilge de paıdalanýǵa bolmaıdy. Sondyqtan násildi jeke bir adamdar dep bir topqa jatatyn adamdar dep qaraý qajet. Mysaly, shved pen orystyń bas súıekterin salystyrǵanda, olardyń arasynda ár ulttyń ózine tán aıyrmashylyqtary bar ekendigi anyqtaldy, biraq ol belgiler ortasha esep retinde beriledi, al jeke daralardyń belgileri bir-birin qaıtalaıdy. Sonymenen násilderdiń aıyrmashylyǵyn qatyp qalǵan stereotıppen (tıpologıalyq) anyqtaý durys emes, óıtkeni násilder toptarynyń arasynda bir-birinen aıyrmashylyq jasaıtyn qatyp qalǵan belgiler bolmaıdy.

Násilderdiń paıda bolýy jáne násilderdiń alǵashqy oshaqtary jaıly birneshe ǵylymı boljamdar bar. Polısentrızm nemese polıfılıı (F. Vaıdenraıh, 1947) ǵylymı boljamdary boıynsha, násilderdiń paıda bolýyn tórt ortalyǵy bar. Olar — Ońtústik-SHyǵys Azıa jáne Shyǵys Azıadaǵy Úlken Zond araldary, Afrıkadaǵy Saharanyń ońtústigi jáne Eýropa men Aldyńǵy Azıa. Eýropa men Aldyńǵy Azıada eýropalyqtar men aldyńǵy azıalyq neandernaldyqtardan eýropeoıdtyq násilder paıda bolǵan ortalyq qalyptasty.

Afrıkada afrıkalyq neandertaldyqtardan negroıdtyq násil paıda bolsa, Shyǵys Azıadaǵy sınantroptardan mońǵoloıdtyq, al Ońtústik-SHyǵys Azıadaǵy jáne Úlken Zond araldaryndaǵy pıtekantroptar men ıava neandertaldyqtardan aýstraloıdtyq násilder paıda boldy. Sonymen eýropoıdtyq, negroıdtyq, mońǵoloıdtyq jáne aýstraloıdtyq shyǵý ortalyqtary boldy. Násilderdiń shyǵý tegindegi eń basty róldi mýtasıa men tabıǵı suryptalý atqarǵan degen kózqaras bar. Biraq, bul kózqarasqa qarsy shyǵýshylar boldy, óıtkeni qansha ret birqalypty evolúsıalyq damý birneshe ret qaıtalansa da (árbir evolúsıalyq ózgeristen jańa ózgeris bolyp sanalady), árbir násildiń paıda bolý ortalyǵy bolǵandyǵy ǵylymı turǵyda dáleldengen emes.

F. G. Debes (1950), A. Tom (1960) dısentrızm ǵylymı boljamyna sáıkes násilderdiń paıda bolǵany týraly eki túrli boljamdy usyndy. Birinshisi boıynsha, eýropeoıdtyq pen afrıkalyq negroıdtyq násilderdiń paıda bolǵan ortalyǵy — Aldyńǵy Azıa, al mońǵoloıdtyq jáne aýstroloıdtyq násilderdiń paıda bolǵan ortalyǵy Shyǵys jáne Ońtústik-SHyǵys Azıa dep eseptelinedi. Eýropeoıdtyq násil Eýropa materıginde jáne soǵan irgeles Aldyńǵy Azıanyń aýmaǵynda taraldy. Kerisinshe, negroıdtyq násil tropıkalyq beldeý boıynda taraldy. Mońǵoloıdtyq násil alǵashynda Ońtústik-SHyǵys Azıa aýmaǵynda, odan keıin Amerıka qurlyǵyna qonys aýdardy. Basqa pikirler boıynsha, eýropeoıdtyq, afrıkalyq negroıdtyq jáne aýstroloıdtyq násilder bastapqy bir tarmaq bolsa, al azıalyq mońǵoloıdtyq jáne amerıkandyq násilder bir tarmaqtan paıda bolǵan dep eseptelinedi. Dısentrızm kózqarasyn qoldaýshylar ózderiniń ǵylymı boljamynyń dáleli úshin mońǵoloıdtar men aýstraloıdtardyń tisteriniń uqsastyǵyna súıenedi. Biraq bul ǵylymı boljamnyń da polısentrızmniń ǵylymı boljamdary sıaqty qarsylastary bar.

Monosentrızm nemese monofılıı (Ia. Ia. Rogın, 1949) ǵylymı boljamdaryna sáıkes, násilderdiń paıda bolýy bastapqy bir ata-tekten, bir ortalyqtan paıda bolǵan dep túsindiredi. Óıtkeni barlyq násilderdiń psıhologıalyq jeke jetilýi men oı óristeriniń damýy birdeı bolǵan. Násilder paıda bolǵan aýmaq óte aýqymdy myńdaǵan shaqyrymdy qamtyǵan. Bulardyń boljamy boıynsha, násilderdiń paıda bolǵan jerleri Shyǵys Jerorta teńiziniń mańy, Aldyńǵy Azıa jáne Ońtústik Azıa bolýy múmkin. Osyndaı ǵylymı boljamdarǵa sáıkes, bastapqy paleantroptardyń bir tarmaǵynan birneshe satylyq damý barysynda mońǵoloıdtyq násili paıda bolǵan. Bastapqy paleantroptar Shyǵys Azıaǵa qonys aýdarǵan kezde ondaǵy arhantroptardy joıyp jiberdi nemese olarmen aralasyp ketken jáne olardyń qalaq pishindi kúrek tisteriniń tuqymqýalaýshylyq qasıetin ózderine sińirip aldy. Sodan keıin, Azıaǵa qazirgi adam tıptes qasıetpen qaıta oraldy. Qannyń aralasý nátıjesinde alǵashqy mońǵoloıdtar paıda boldy. Olardyń biraz bóligi budan 25-30 myń jyl buryn Shyǵys Azıadan Berıng arqyly Amerıkaǵa qonys aýdaryp, amerıkalyq úndisterdiń negizin qalady. Olar ózderiniń bet-álpet pishinin saqtap, jańadan basqa qasıetterge ıe boldy. Azıa qurlyǵynda qalyp qalǵan biraz alǵashqy mońǵoloıdtardan birshama ýaqyt ótkenen keıin naǵyz mońǵoloıdtar paıda boldy. Bastapqy paleoantroptardyń bir tarmaǵynan eýropeoıdtyq jáne aýstraloıdnegroıdtyq toptarynyń negizi qalandy. Eýropeoıdtar men negroıdtardyń arǵy tekteri Shyǵys Jerorta teńizi jáne Ońtústik Eýropanyń Ispanıadan Voronej qalasyna deıingi aýmaqtardy qonystandy. Keıinirek oqshalanýdyń, kóship-qonýdyń jáne taralýynyń nátıjesinde shaǵyn birneshe násildik toptarǵa bólinip ketti.

V. P. Alekseev (1985) násilderdiń paıda bolýynyń tórt satysyn bóledi. Násilderdiń paıda bolýynyń birinshi satysynda bastapqy násilderdiń paıda bolý ortalyqtarynda (osy úrdister júrip jatqan aýmaq) jáne násilderdiń batys (eýropeoıdtyq, negroıdtyq jáne aýstraloıdtyq) jáne shyǵys (azıalyq mońǵoloıdtyq jáne amerıkandyq) negizgi tarmaqtary paıda boldy. Bul kezeń shamamen, budan 200 myń jyl burynǵy ýaqytqa sáıkes keledi. Ol qazirgi adam tıpteriniń qalyptasý kezeńimen de sáıkes keledi. Sonymen, Eski Dúnıeniń batys jáne shyǵys aýdandarynda násilderdiń qalyptasýy qazirgi tıpti adamdardyń qalyptasý ýaqytymen qatar júrdi, sonymen birge, adamdardyń biraz bóligi Jańa Dúnıege qonys aýdarýyna májbúr boldy. Ekinshi kezeńi kezinde násilderdiń paıda bolýynyń ekinshi deńgeıdegi ortalyqtary qalyptasty jáne bastapqy násil tarmaqtarynan jańa evolúsıalyq birneshe usaq tarmaqshalar paıda boldy. Bul kezeń shamamen, budan 15-20 myń jyl burynǵy ýaqytqa sáıkes keledi. Úshinshi kezeń de násilderdiń paıda bolǵan oshaqtarynyń úshinshi deńgeıi qalyptasty, osy kezeń de jergilikti násilder ornyqty. Bul kezeń budan 10-12 myń jyl burynǵy ýaqytqa sáıkes keledi. Tórtinshi kezeńde násilderdiń paıda bolý oshaqtarynyń tórtinshi deńgeıi qalyptasty. Bul kezeńde násilderdiń edeýir jetilgen qazirgi adamdarǵa uqsas popýlásıalary ornyqty. Bul kezeń qola jáne alǵashqy temir dáýirine (bizdiń zamanymyzǵa deıingi IV-SH myńjyldyqtar) sáıkes keledi.

Násilderdiń paıda bolýynyń faktorlaryna tabıǵı suryptalý, genderdiń aralasýy (dreıfi), oqshaýlaný jáne popýlásıalardyń aralasýy jatady, ásirese, tabıǵı suryptalý násilderdiń paıda bolýynyń bastapqy kezeńinde basty mańyzdy ról atqardy. Tabıǵı suryptalý ártúrli baǵyttar boıynsha kórinis berip otyrady, al onyń durys júrýi belgilerdiń qanshalyqty qajettiligine baılanysty bolady. Mysaly, teriniń túsine melanıni bar teri jasýshalary jaýap beredi, olar genetıkalyq sıntez kezinde anyqtalady. Pıgmenttiń bolýy tırozınazany baqylaıtyn genniń bolýymen anyqtalady, ol tırozınniń melanınge ózgergenin qadaǵalaıdy. Tek, teriniń túsin anyqtaýǵa osy gen ǵana áser etedi dep aıtýǵa bolmaıdy. Teriniń túsin anyqtaıtyn taǵy bir gen bar, ol basqa ferment arqyly anyqtalady, ol terisiniń túsi aq adamdardyń jasýshalarynda bolady da, melanınniń sanyna áser etedi. Osy fermenttiń sıntezi kezinde melanınniń mólsheri az bolyp teriniń túsi aq bolady. Eger, kerisinshe bul ferment bolmaıtyn bolsa (sıntezdelmeıdi) melanın kóp mólsherde bolyp, teri qara tústi bolady. Teriniń túsin anyqtaýǵa melanın túzýshi gormonnyń da qatysatyny týraly naqty málimetter bar. Qoryta aıtqanda, teriniń túsin qadaǵalaıtyn eń kem degen de úsh gen bar.

Násildik belgilerdiń biri teri túsiniń ózgerýinde tabıǵı suryptalýdyń áserin kún sáýlesi men meshel aýrýyna qarsy D vıtamınniń arasyndaǵy baılanystyń bolýymen de túsindirýge bolady, sebebi olar organızmdegi kálsı mólsherin retteýge qatysady. Organızmde osy vıtamınniń artyq jınalýy kálsıdiń súıekte jınalýyna alyp kelip, súıek álsiz bolyp mort synady, eger kálsı az bolsa, meshel aýrýyna ushyraıdy. Adam organızminde qalypty jaǵdaıda D vıtamıniń mólsheri kún sáýlesiniń áseri arqyly retteledi. Kún sáýleleri tereń qabattaǵy jasýshalaryna áser etedi. Teride melanın kóp bolsa, soǵurlym kún sáýleleri melanıni bar jasýshaǵa az sińedi. Sondyqtan adamdar D vıtamıni kún sáýlesiniń nátıjesinde túziletindikten, kúnniń jaryǵyna táýeldi bolady. Terisi aq tústi adamdar organızmderinde kálsı mólsherin qalypty jaǵdaıda ustaý úshin, ekvatordan qashyq aımaqtarda turǵany durys. Kerisinshe,- terisiniń túsi qara adamdar ekvatorǵa jaqyn óńirlerde turýy kerek. Sonymen, teri túsiniń ártúrli bolýyna baılanysty ártúrli aýmaqtarda taralýy geografıalyq endikterge baılanysty. Eýropeoıdtyqtardyń terisiniń aq bolýy, olardyń teri ulpalaryna kún sáýleleriniń ótýine qolaıly jaǵdaı jasaıdy, sóıtip meshel aýrýyna qarsy D vıtamınin sıntezdelýin jyldamdatady, kóbine, olar kún sáýlesi az jerlerde baıaý sıntezdeledi. Terisi pıgmentterge baı adamdardyń kún sáýlesi mol túsetin aımaqtardan alys aýmaqtarǵa, al terisinde pıgmentteri az adamdardyń tropıkalyq beldeýlerge jaqyn qonystanýy durys, birinshilerinde D vıtamıniniń jetispeýshiligine ákep soqsa, ekinshilerinde D vıtamıni artyq bolyp, olarda qolaısyz jaǵdaılar týyndaıdy. Sondyqtan teri túsiniń suryptalýy mańyzdy bolsa, bir shetinen teriniń túsi násilderdiń taralýyn anyqtaıtyn faktor da bolyp sanalady. Tabıǵı suryptalý teriniń túsine baılanysty júrip otyrady, óıtkeni ol da qorshaǵan geografıalyq jaǵdaılaryna ortaǵa beıimdelýshiginiń bir belgisi retinde paıda bolady.

Suryptalý kezinde násilderdiń taǵy bir belgilerin olardyń jalpy dene turpatyna qarap anyqtaýǵa bolady. Mysaly, eskımostar zýlýstarǵa qaraǵanda myǵym deneli jáne qysqa boıly. Eskımostardyń denesiniń aýmaǵy salmaǵymen salystyrǵanda kishi bolyp keledi. Zýlýstarda kerisinshe, denesi ashań kelgen, qoldary uzyn, denesiniń aýmaǵy salmaǵyna qaraǵanda úlken. Sondyqtan, zýlýstardyń denesi jylýdy kóp bóledi, bul jerde aýa raıy ystyq olar úshin óte mańyzdy. Óıtkeni ekvatorǵa jaqyn turatyn jeke tulǵalardyń salmaǵymen salystyrǵanda aıaq-qoldary uzyn bolyp keledi. Bul aýa raıy ystyq aımaqtarda turatyndar úshin qolaıly jaǵdaı týǵyzady. Uzyn aıaq-qoldar qosymsha denesiniń aýmaǵyn úlkeıtýge sebep bolyp, denedegi jylýdy bólýge kómektesedi. Sonymen, bul qasıetter ystyq jerde turatyndarǵa tıimdi. Kerisinshe, múndaı araqatynas salqyn jerlerde turatyndar úshin qajeti joq, óıtkeni aýmaǵy kishi deneden az jylý bólinip, jylý jaqsy retteledi. Qoryta aıtqanda, teriniń túsi sıaqty jalpy dene turpaty da geografıalyq endikter boıynsha ózgeredi, sebebi olardyń taralýy belgili bir suryptalýdyń jemisi, ıaǵnı suryptalý deneniń turpatyna, ıaǵnı aıaq-qoldardyń uzyndyǵy men dene salmaǵynyń araqatynasyna sáıkes júrip otyrǵan.

---