InfoHub Logo

Darvınniń pikiri boıynsha adamnyń fılogenezi, adamnyń arǵy tegi maımyl tárizdes janýarlar bolǵan. Adam men adamtektes maımyldar damýy birinen keıin biri bolatyn retpen damymaı evolúsıalyq turǵydan bir-birimen qatar ári qarama-qaıshylyq sıpatta ári bir-birinen aıyrmashylyq jasaıtyn qarama-qaıshylyq sıpatta damyǵan. Ch. Darvın qazirgi kezdegi adamtektes maımyldardy adamnyń nemereles aǵalary men ápkeleri dep atady. Biraq bul salystyrý múlde durys emes, qazirgi kezde gomınıdter men pongıdter bir-birinen alys týysqandar dep eseptelinedi, bulardyń arasynda aralyq tarmaqtar, olardyń bir tarmaǵynan qazirgi joǵarǵy satydaǵy maımyldar paıda bolsa, ekinshi tarmaǵynan adam paıda bolǵan arǵy tegi bir janýar bolǵan dep esepteıdi. Adam evolúsıasynyń alǵashqy kezeńin túsiný úshin, prımattar otrádyna jatatyn pongıd jáne gomınıd tuqymdastarynyń evolúsıasynan bastaý kerek.

Paleontologtar tapqan qazba derekter arqyly janýarlardyń tarıhı damýyna kóz júgirtýge bolady, ıaǵnı alǵashqy prımattar mezozoı zamanynda, naqtylap aıtqanda, trıas kezeńinde (budan 230 mln jyl buryn), sol kezeńderdegi baýyrymen jorǵalaýshylardyń túrlerinen alǵashqy sútqorektiler paıda bolǵan, ol Protoinaectivara dep atalady. Osy qarapaıym sútqorektilerden keıinnen birshama jetilgen sútqorektiler ıaǵnı jándikqorektiler paıda boldy. Ol óz kezeginde qazirgi tómengi satydaǵy prımattardyń ókilderi — týpaılar shyqty, olardan bor kezeńinde alǵashqy ret evolúsıanyń ártúrli tarmaqtaryna jatatyn aralyq túrlerden prımattar paıda boldy degen joramaldar bar.

Prımattar otrády shalamaımyldar (Prosimii) jáne maımyldar (Antropoidea) dep eki otrád tarmaǵyna jikteledi. Antropoidea otrád tarmaǵyndaǵy alǵashqy prımattardyń túr sany paleosende (budan 65 mln jyl buryn) óte kóp boldy. Al olıgosende (budan 40 mln jyl buryn) osy prımattardyń otrád tarmaǵy evolúsıa netıjesinde úlken 3 topqa (tuqymdas ústi) bólinedi, atap aıtqanda:

— Geboidea tuqymdas ústi. Bul tuqymdas ústi evolúsıa barysynda Jańa dúnıeniń (keń tanaýlar) dep atalatyn maımyldardyń oıynshyl maımyldar jáne kapýsınderdiń ókilderi shyqty. Osy tuqymdas ústine jatatyn maımyldardyń adamnyń evolúsıasyna eshqandaı qatysy joq.

— Cercopithecoidea tuqymdas ústi. Bul tuqymdas ústinen Eski dúnıeniń (tartanaýlar) maımyldarynan makaktar men pavıandar paıda boldy. Bul tuqymdas ústiniń de adam evolúsıasyna qatysy joq.

— Hominoidea (gomınoıdtar) tuqymdas ústi. Bul tuqymdas ústinen tarmaǵy joǵary plıosende shyqty jáne olardan adamtektes maımyldar jáne adam paıda boldy. Gomınoıdtardyń evolúsıasy bir-birinen táýelsiz júrdi. Osy tuqymdas ústinen ishinen Plioptecidea tuqymdasynyń ókilderi ýaqtysynda birjola joıylyp ketken.

— Oreopithecidea tuqymdastarynyń ókilderi de tolyǵymen joıylyp ketken. Pongidea (adam tektes maımyldar) tuqymdastarynyń ókilderiniń birazy joıylyp ketken jáne Hominidea (adamdar) tuqymdastarynyń da biraz ókilderi joıylǵan. Pongıdtar tuqymdasy gıbondar (Hilolatenae) tuqymdas tarmaǵyna, al adamtektes maımyldar tuqymdas tarmaǵyna (Pongidea) orangýtandar, gorılalar jene shımpanzeler jatady.

— Pongıdter (Pongidea) men gomınıdter (Hominoidea) tuqymdarynyń evolúsıasynyń bastalý ýaqyty evolúsıanyń bir tarmaǵynan drıopıtekterdiń (aǵash basyndaǵy adamtektes maımyldar), súıek qaldyqtary gorılanyń, shımpanzeniń jáne adam súıekterine uqsaıdy. Drıopıtekterdiń qazba qańqa qaldyqtary kóbine, Shyǵys Afrıkadan, sonymen birge Eýropadan jáne Azıadan, Germanıa, Fransıa, Reseı, QHR, Túrkıa aýmaqtarynan tabylǵan. Drıopıtekterdiń jasy shamamen, 25 mln jyl. Drıopıtekter prımattardyń 3 tarmaǵynyń ókilderi, ıaǵnı orangýtandar, adamtektes maımyldar jene adamdar paıda boldy.

Pongıdter men gomınıdter evolúsıasynyń damý jolynyń bastapqy kezinde drıopıtekterdiń bir toby, úndilikterdiń qudaıy Ramanyń qurmetine atalǵan ramapıtekterden turady. Onyń jaq súıeginiń qaldyǵyn 1934 jyly D. Lúıs Úndistannan tapqan. Keıinnen ramapıtekterdiń qańqa qaldyqtary Kenıadan, Vengrıadan, Túrkıadan, QHR aýmaqtarynan tabyldy. Ramapıtekterdiń jasy 14 mln jyl dep eseptelinedi. Antropologtar gomınıdterdiń basty belgisi evolúsıa damý kezinde, olardyń soıdaq tisteriniń kishireıýi dep esepteıdi.

Adamdardyń, adamtektes maımyldardyń jáne rama-pıtekterdiń tisterin salystyryp qaraǵanda, adamtektes maımyl-dardyń soıdaq tisteri úlken ári olardyń kúrek jáne soıdaq tisteriniń arasynda ashyq keńistik bar, al maımylmen salystyrǵanda adamnyń soıdaq tisteri kishkentaı, tis aralyq ashyq keńistik bolmaıdy, tis ornalasqan jaq súıekteri edeýir dóńgelenip kelgen. Ramapıtekterdiń de tisterinde alshaq keńistik bolmaıdy, soıdaq tisteri de shaǵyn, al tis ornalasqan jaq súıekteri dóńgelektengen, bir qaraǵanda, adamnyń tisterine uqsas.

Prımattar soıdaq tisterinen jańǵaqtardy shaǵýǵa, jemisterdi shaınaýǵa nemese qarý esebinde paılanady, al Ramapithecus týysyna jatatyn ókilderi soıdaq tisterin qarý esebinde paıdalanbaıdy. Olar qarý retinde ornyna aǵashtardy, tastardy paıdalandy. Biraq ramapıtekter adammen salystyrǵanda maımyldarǵa kóbirek uqsas boldy. Boıynyń uzyndyǵy shamamen 1 m, jerde tirshilik etken, astyqtar men tamyrlardy qorek etken, keıde artqy aıaqtarymen qozǵalǵan, kóp ýaqytyn aǵashtyń basynda (shımpanze sıaqty) ótkizgen.

Rampatıkterdiń sanasy bar degen suraq daýly. Biraq, 6-7 mln jyl buryn gomınıdter men pongıdterdiń evolúsıalyq joldary bir-birinen ajyraǵany belgili. Óıtkeni adamda 23 jup hrolmosoma bolsa, maımyldarda 24 jup, adamda jetispeıtin maımyldyń bir jup, adamnyń 2 jubynyń hromosomasynda shoǵyrlanǵandyǵy anyqtalǵan, ıaǵnı evolúsıalyq damý joldarynyń ajyraýy kezinde úlken hromosomalar translokasıasy arqyly anyqtalyp, sonyń áserinen maımyldyń hromosomalary adamnyń ekinshi jup hromosomasymen qosyla ketedi dep joramaldanady.

Qazirgi antropologıa ǵylymy ramapıtekten keıin eshqandaı qańqa qazba qaldyqtary tabylǵan emes, sonyń saldarynan qazirgi kezde adamnyń evolúsıasynyń qataryn tolyq anyqtaýǵa múmkindik bolmaı tur. Biraq Efıopıa aýmaǵynda eń ejelgi gomınıd A. ramidus tabyldy, onyń jasy shamamen, 4,4 mln jylǵa jýyq. Sonda da shartty túrde birinen keıin biri almasyp otyrǵan adam fılogenezin oısha jasaýǵa bolady. Atap aıtqanda mundaı birneshe kezeńderdi ajyratady:

— Bastama bolǵandar — Homo týysynyń arǵy tegi bolyp sanalatyn qazba qańqa qaldyqtary tabylǵan maımyladamdar (avstralopıtekter).

— Arhantroptar — qazba qańqa qaldyqtary ǵana saqtalǵan ejelgi adamdar.

— Paleantroptar — N. sapiens tikeleı arǵy tegi bolyp sanalatyn, qazba qańqa qaldyqtary ǵana saqtalǵan ertedegi adamdar.

— Neoantroptar — qazba qańqa qaldyqtary ǵana saqtalǵan, joǵary paleolıttiń mádenıetimen baılanysty (N. sapiens fossilis) jáne qazirgi ómir súrip jatqan (N. sapiens ricens) adamdar.

— Adamnyń arǵy evolúsıasy ártúrli dáýirlerde birtindep jáne ártúrli jyldamdyqpen júrip otyrǵan degen pikirler bar.

Bastama bolǵandardyń kezeńderi

1924 jyly Iogannesbýrg ýnıversıtetiniń profesory R.A. Dart Ońtústik Afrıkadan gomınıdtiń bas súıeginiń qazba qaldyǵyn tapty. Onyń bet bóliminiń jáne tisteriniń qurylysy boıynsha ol maımylǵa da jene adamǵa da uqsas aralyq tirshilik ıesi edi. R. Dart bul tirshilik ıesin avstralopıtek nemese ońtústik maımyly (latyn sózi australis — ońtústik, pithecus -maımyl) dep atady. Bul Ońtústik-Afrıka avstralopıteginiń jasy shamamen, 3,0-2,3 mln jylǵa jýyq. Birneshe jyldan keıin R. Dart Ońtústik Afrıkadan qaıtadan osyǵan uqsas tirshilik ıesiniń qańqa qaldyǵyn tapty, ony Australopithecua africanus dep atady.

Bul tirshilik ıesiniń qańqa qaldyǵyn zertteý barysynda onyń salmaǵy 35-55 kg, tisteri adamnyń tisterine óte uqsas, al mıynyń kólemi 500 ml-deı ekendigi anyqtaldy. Mıynyń kólemi adam mıynyń kóleminiń jartysyna jetpese de, báribir joǵary satydaǵy maımyldardyń mıynyń kóleminen úlken bolǵan. Avtralopıtekter tik júrýge qabiletti boldy.

1978 jyly Shyǵys Afrıkada (Tanzanıa jáne Efıopıa) tabylǵan gomınıdtiń qazba qańqa qaldyǵynyń soıdaq tisteri kishireıgendigimen, mıynyń úlkendigimen jáne tik júrýge qabilettiligimen erekshelengen. Onyń jasy shamamen, 3,9-3,4 mln jyldaı. Bul qańqa qaldyq Lúsı dep ataldy jáne ol A. afarensis túrine jatqyzyldy.

1994 jyly Efıopıada tabylǵan qańqa qaldyq A. ramidus dep ataldy. Bul qańqa qaldyqtyń jasy shamamen, 4,4 mln jyl, al onyń tisi A. afarensis-pen salystyrǵanda edeýir qarapaıym. Bul tirshilik ıesi gomınıdter men pongıdterdiń evolúsıalyq tarmaqtarynyń bir-birinen ajyraǵan, ıaǵnı A. afarensis-tiń paıda bolǵan ýaqytynda tirshilik etken.

1938 jyly Ońtústik Afrıkada «myqty» (astyńǵy jaq súıegi boıynsha) avstralopıtektiń qazba qańqa qaldyqtardan tabyldy, qazir ony A. robustus dep ataıdy. Onyń boıynyń bıiktigi 150-155 sm, salmaǵy 70 kg-daı, jasy 1,9-1,6 mln jyldaı dep eseptelinedi.

---