InfoHub Logo

Arheologtar tórttik dáýir geologıalyq ýaqyt mejeligin salystyra otyryp, basqasha bóledi. Arheologtar tórttik dáýirdiń ornyna ǵasyr dep bóledi. Mysaly, ertedegi tas (paleolıt), orta tas (mezolıt) jáne jańa tas (neolıt) ǵasyrlary, sonymen birge keıingi basqa ǵasyrlar qazirgi adammen jáne onyń mádenıetin qamtıdy. Geologıalyq jáne arheologıalyq ýaqyt aralyqtarynyń keıbireýleri bir-birine uqsas keledi. Jalpy paleolıt pleıstosenge, al mezolıt pen neolıt pleıstosenengi keıingi dáýirge sáıkes keledi.

Arheologtardyń málimetteri boıynsha qazirgi adamdardyń arǵy tegi paıda bolǵannan bastap mádenıet qalyptasa bastady. Adamnyń bıologıalyq evolúsıasy shamamen, 14 mln jylǵa sozylsa, ol onyń mádenıetiniń damýynyń bastapqy bizdiń ýaqyt sanaýdyń 2-3 mln jyl buryn, ıaǵnı tórtik dáýirmen tuspa-tus keledi. Adamnyń bıologıalyq jáne mádenıetiniń damýylary bir-birimen tyǵyz baılanysty. Adamnyń bıologıalyq damýy mádenıetiniń damýyna áser etedi, kerisinshe de áser etý baıqalady. Mádenıettiń damýy adamdardyń syrtqy turpatyna jáne minez-qulqynyń damýyna áser etip, mádenıettiń alǵashqy qadamynyń eń basty jetistigi boldy, biraq bul jaǵdaı adam evolúsıasynyń sońǵy kezeńinde sheshýshi mańyzǵa ıe boldy.

Adamnyń mádenıetiniń alǵashqy damýy, onyń eńbek quraldaryn jasaýdan bastaldy. Adamnyń alǵashqy eńbek quraldaryn (tastan jáne súıekten jasaǵan quraldary) jasaýyn salystyra otyryp, olardyń ártúrli geografıalyq aımaqtarda qural jasaýdyń ózindik erekshilikteri bar ekenin kórýge bolady. Ony popýlásıalardyń tirshilik etken geografıalyq ortasymen, taralǵan jeriniń tabıǵı ortasymen jáne olardyń qanshalyqty oqshaýlanǵandyǵymen túsindirýge bolady. Quraldardy jasaı bilýi jáne onyń jasalý sapasy olardyń mádenıetin jikteýge negiz bolady.

Mádenıettiń osyndaı erekshelik sıpattary olardyń aýysyp otyrǵandyǵyn ańǵartady. Mundaı mádenıettiń aýysýy kezinde olardyń keıbir kezeńderi uzaq ýaqyt aralyǵyn qamtıdy. Mysaly, Afrıkanyń jáne Aýstralıa qurlyqtarynyń keıbir baıyrǵy jergilikti turǵyndarynyń mádenıet deńgeıi qazirgi ýaqytqa deıin tas ǵasyryndaǵy deńgeıde qalyp otyrǵandary baıqalady. Eń alǵashqy qarapaıym tastan jáne súıekten jasalǵan quraldar N. habilis, tastardyń synyǵynan (tilý úshin) jáne malta tastardan (oldavan mádenıeti) jasaldy. N. erectus úshin tilý (otshepov) mádenıeti jáne qoldan shabý mádenıeti erte paleolıtten belgili, ol kezde únemi quraldardy jetildirilip otyrady jáne túraqty qonystar paıda boldy.

Tómengi paleolıtte tastan quraldardyń (qoldan shabý úshin) edeýir sapaly jasalǵandyǵyn Azyh (Ázerbaıjan) úńgirinen tabylǵan quraldar dáleldep otyr. Bul mádenıet úlgisi ashel jáne shel degen ataýmen belgili, olar oldovan mádenıetinen birshama erte ýaqytty qamtıdy. Orta paleolıtte mádenıet ári qaraı damı tústi. Bul kezde neandertaldyqtar mýste mádenıetin (qazirgi Fransıanyń aýmaǵynda) qalyptastyrdy, olar da tastan quraldar jasaý óte joǵary deńgeıde boldy. Osy ýaqyttarda súıekterden (úshkir jebeler, túıreýishter jáne t.b.) qarýlar jasaı bastady. Mýste mádenıeti shamamen, 100 myń jylǵa sozyldy.

Mádenıettiń gúldenip ósýi paleolıttiń sońǵy dáýirine sáıkes keledi (budan 35-40 myń jyl buryn): Turaqtardyń kóbeıýi jáne onda turatyn turǵyndardyń sanynyń artýyna baılanysty ań aýlaý tásilderi jáne tastan jasalǵan qúraldar jetildirile tústi. Quraldardy jasaıtyn arnaıy jabdyqtar paıda boldy. Muz dáýiriniń sońǵy kezinde neandertaldyqtar terini ıleýdiń jańa ádisterin tapty, osy kezderde óner de damı bastady. Joǵarǵy paleolıtte óner jańa deńgeıge kóterildi, ony Afrıka men Eýropada tabylǵan úngirdegi sýretter (úńgir qabyrǵalaryndaǵy janýarlardyń jáne basqa ártúrli sýretter) dáleldep otyr.

Osy ýaqyttarda adamdardy alǵashqy jerleý dástúri jáne soǵan baılanysty ádet-ǵuryptar paıda boldy. Ejelgi jáne ertedegi adamdarǵa kannıbalızm jáne onyń ádet-ǵuryptary tán boldy. Neandertaldyqtardy ólgennen keıin de ómir bar degenge sendi. Mezolıtte adamnyń basty quraly aıyr (naıza) boldy, ony shilikten basyna ótkir tas baılap jasady. Ań jáne balyq aýlaý tásilderi birshama jetildirildi. Neandertaldyqtar jáne alǵashqy kromanondyqtar mamont, bızon, megaterıılerdi aýlady. Sadaq jáne jebe paıda boldy. Qonystar salyna bastady.

Neolıttik ǵasyrda adamdar tobyr bolyp ómir súrýden kete bastady. Osy ýaqyttarda keramıka (qyshtan buıymdar jasaý) paıda boldy, adamdar turaqty ómir súrip, qoǵamdyq toptar quryla bastady. Jınaýshylyqtan jáne ań aýlaýdan olar aýyl sharýashylyǵymen (mádenı ósimdikterdi jáne úı-janýarlaryn ósirýdi) aınalysa bastady. Eýropalyq qurlyqta aýyl sharýashylyǵymen aınalysyp ósimdikterdi qoldan ósirý men janýarlardy qolǵa úıretý bastaldy, sonymen birge neoltıttik tehnologıa bizdiń zamanymyzǵa deıingi 9-6 myń jyldyqtarda paıda boldy.

Órkenıettiń alǵashqy satysynda adamdardyń árbir popýlásıalary mádenıetke óz úlesterin qosty. Adamdardyń kelesi urpaqtary odan da joǵary órkenıetke qol jetkizdi. Ártúrli áleýmettik toptar ózara eńbekti bólisip, jańa qural-jabdyqtar men tehnologıany jasady, janýarlar men ósimdikterdi qoldan ósirip, sonymen birge ekonomıkalyq, áleýmettik jáne saıası ınstıtýttar quryldy. Qazirgi adamdar óte joǵary órkenıetke qol jetkizip, ony sóz (sóılem), jazý, kitapqa basý arqyly, jańa ýaqytta telefon, radıo, televıdenıa jáne kompúter arqyly urpaqtan-urpaqqa jetkizip otyr. Árbir áleýmettik toptaǵy adamdar ekologıalyq birlestiktiń bir quramdy bóligi retinde qyzmet kórsete bastady. Osynyń arqasynda adamdar ózara birigip jáne bir-birimen kelise otyryp tamaqty kóp shyǵaryp, saqtap jáne alys jerlerge jiberýge múmkindik týdy, temir jáne tas joldar saldy, ushaqtar jáne ǵaryshtyq tehnıka jasady, Jerdiń jasandy serikterin ushyryp, qoǵamdaǵy tártipti, sanıtarlyq erejelerdi saqtap jáne t.b. jasap aldy. Beıimdeýshiliktiń, kıimniń jáne baspanalarynyń arqasynda adamdar ártúrli aýaraıy jaǵdaılarynda tirshilik etýine múmkindik týdy.

Qoryta aıtqanda adam bıologıasynyń jáne mádenıetiniń damýlary qatar júrip otyrdy. Soǵan qaramastan, óńirlerdiń tabıǵı birlestikteriniń damýynda ózara aıyrmashylyqtar bar. Adamdardyń keıbir birlestikteri edeýir alǵa damydy, ekinshileriniń damýy artta qaldy. Keıbir halyqtardyń tómen qalýy tabıǵat baılyqtaryn kóptep paıdalanýynan nemese tabıǵat baılyqtarynyń jetispeýshiliginen nemese aýa raıynyń óte qolaısyzdyǵynan, soǵystan, sonymen birge, damý joldaryn durys uıymdastyrmaǵandyqtan ba osy aıyrmashylyqtarǵa jáne onyń sebepterine tolyq túsiniktemeler berý múmkin emes. Múmkin basqa da sebepterdiń bolýy, biraq olardy talqylaý bul oqýlyqtyń taqyrybyna sáıkes kelmeıdi.

---