InfoHub Logo

Aqyl-oıynyń qudiretimen adam balasy janýarlar dúnıesinen belinip shyqqannan beri bir ǵana kásipti násibine aınaldyrýda. Ol — úzdiksiz izdenýmen ómirdiń qaı salasynda bolmasyn jańalyqtan soń jańalyq ashý, sóıtip, oza alǵa shyǵý. Bir kezderi ishetin tamaǵyn, kıetin kıimin, tirligine qajetin tabıǵattan daıyn kúıinde alyp kún kórgen júmyr basty pende kele-kele otty, sadaqty, naızany, úı janýarlaryn, basqa da ıgilikterdi paıdalanýdy úırendi. Tili shyqty, jazý-syzýdy dúnıege ákeldi, ǵylymdy qalyptastyrdy, memleketterin qurdy. Búginde jer betiniń qupıasyn taýysýǵa aınalyp, Aıǵa adam jiberýdi, Marsqa raketa qondyrýdy, nanotehnologıalardy shyrq aınaldyrǵany tań qaldyra bermeıtini ras. Áli de talaı ıntellektýaldyq ilgerileýler alda tosyp tur.

Iá, aqyl-oı adamzat balasynyń qolyn uzartty, áleýmettik progres jolymen alǵa basý múmkindigin molaıtty. Biraq aqyl-oı barshada, árkimde bolǵanmen, halyqtar, memleketter damýdyń túrli satysynda turǵan joq pa? Osynyń sebebin ashýǵa talap qylǵan oıshyldarda shek joq. Ony qudaımen, táńirimen, óndiris tásilimen, jeke tulǵa áreketimen, órkenıetpen, modernızasıamen, násildik erekshelikpen, pasıonarlyq qarymmen, tabıǵı-geografıalyq orta yqpalymen, t. b. faktorlarmen baılanystyrǵan oıshyldar men ilimderdiń atyn atap, túsin tústemeı-aq, birden óz oıymyzdy aıtar bolsaq, ıaǵnı eń mańyzdysyn aýyzǵa alsaq, qoǵam men memlekettiń qudireti de, qasireti de «mádenıet» degen uǵym-túsinikke, birinshi kezekte saıası jáne quqyqtyq mádenıetine baılaýly degimiz keledi. Mádenıet -adamdardyń aqylymen jáne qolymen jasaǵan materıaldyq-rýhanı qundylyqtardyń jıyntyǵy ǵana emes, qoǵamnyń, memlekettiń, árbir adamnyń, barshanyń eseıýi, jetilýi, kemeldenýi, boıyndaǵy jasampazdyqáleýettiń, tanym qabiletiniń ashylýy, naqty jańalyqtar, nátıjeler túrinde júzege asýy, emirge enýi, osynyń árqaısysyna jáne bárine qyzmet etetin, úılestiretin saıası hám quqyqtyq dástúr, resmı moıyndalǵan qaǵıdat, tutas júıe. Máselen, HİH-HH ǵasyrlar mejesinde amerıkandyq ónertapqysh Ford at jekpese de, ózi júretin avtomobıl degendi jasaıtynyn aıtqanda, jurt ony esinen aýysqan jan retinde músirkegen eken. Búginde jer betinde adamnan avtomobıl sany basym bolýy ábden múmkin. Al tap sol kólikti dúnıege ákelgen kúsh: berisi — adamnyń aqyly, zerdesi, qabileti, izdenisi, árisi — órkendi ónertapqyshtyń mańdaıyn ashqan, qolyn baılamaǵan saıası-quqyqtyq erkindik, jınaqtaı aıtsaq, qoǵamnyń, memlekettiń, adamnyń naǵyz, mádenıeti dep paıymdaımyz.

Bul oraıda XX ǵasyrdyń alar orny erekshe. XX ǵasyrǵa qandaı ǵana ataý-uǵym telinbedi: ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıa zamany, atom ǵasyry, kosmonavtıkadáýiri, aqparattarǵasyry… Árıne, ár anyqtamada aqıqattyń dáni bar. Degenmen uly ózgeristerdi ákelgen ǵylym da, tehnıka da, aqparattyq tasqyn da mádenıetten bastaý alady, mádenıetke júginedi. Kúrdeli qarama-qaıshylyqtarǵa toly, dúleı qara kúsh pen jaqsylyq arpalysqan XX ǵasyr aqyl-oıdyń, úlken mádenıettiń saltanat qurǵan belesi retinde tarıhqa kiredi.

Ǵasyrdyń birinshi jartysynda kúndeı kúrkiregen eki dúnıejúzilik soǵys ótti, júz mıllıonǵa jýyq adamnyń taǵdyryn qıdy. Ekinshi jartysynda atom qarýyn ıelengen derjavalar KSRO men AQSH qyrǵı-qabaq soǵyspen, jantalasa qarýlaný mashaqatymen ulan-ǵaıyr baılyqty jelge ushyrdy. Áldeneshe ret adamzat balasynyń basyn ólimge tikti. Bas hatshynyń nemese Prezıdenttiń bir aýyz buıryǵy berilse, jer shary kúlge aınalatyn edi. Qudaı qoldaǵanda, sol buıryq syrtqa shyqpaı, atom qarýy aýyzdyqtalǵan kúıde qala berdi. Sebep nede degen suraqqa jaýap izdegende áskerı-tehnıkalyq parıtetti, derjava basshylarynyń planeta taǵdyryna jaýapkershilikti sezinýin, ómirge qushtarlyqty, adamnyń ózin-ózi saqtaýǵa umtylatyn ımýnıtetin esten shyǵarmaǵanymyz jón shyǵar. Biraq, túptep kelgende, tirshilikti saqtap qalǵan qudiret-ǵasyrlar boıy túzilgen mádenıet, adamnyń aqyl-oıy, zerdesi. Bizdiń oıymyzsha, Homo sapiens urpaqtary tabıǵattyń qupıasyn ashý barysynda, qorshaǵan álemniń tuńǵıyǵyna boılaǵan saıyn óziniń bolmys-bitimin uqty, ózin-ózi tanydy ári kemeldene tústi. Aıta bersek, tipti alǵashqy adamdardyń ishki dúnıesi, janyn saqtaý, urpaq erbitý ınstınkti, mádenıeti men nanym-senimindegi ilgerileýler tastaǵy tańbalarda, sýretterde menmundalap turǵan joq pa? Adam balasynyń Áltamırden búgingi tańǵa deıin dúnıeni rýhanı taný, ıgerý, uǵyný jolyndaǵy uly kóshi — ara-tura úzile, doǵaryla júrip, alǵa basqan birtutas úrdis. Uly Abaı aıtqandaı, «teginde adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárselermen ozbaq. Onan basqa nárselermen ozdym ǵoı demektiń bári de — aqymaqtyq» ekenin tarıh qapysyz dáleldedi.

Mádenıettiń baılyǵy, adamǵa ǵana tán aqyl-oıdyń áleýeti urpaqtan urpaqqa jalǵasýmen mádenı muraǵa aınalmaq. Bulardy túzý qandaı qıyn bolsa, saqtalýy, mura retinde qoldanysqa túsýi odan da qıyn eken. Máselen, baıyrǵy túrkiler qoǵamynda keń qoldanysta bolǵan rýnıkalyq jazý búginde túrki tektes halyqtardyń birde-bireýinde saqtalyp qalmaǵany bylaı tursyn, ol jazýdy oqı alatyn ǵalymdardyń sany saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana. Babalarynyń mádenı múrasynan kóz jazyp qalǵan etnos tarıh sahnasynan túsip qalatyny nemese basqa etnostyń quramyna jutylyp ketetini kúmán týǵyzbasa, bul etnostyń tarıh tozańyna kómilgen mádenı murasynabasqalardyń birde jatyrqaı, birde túsinbeı qaraıtyny aıdaı aqıqat. Kúni keshe ǵana Elbasymyz N. Nazarbaev Kúltegin eskertkishiniń Astanaǵa kelýinde úlken nysana, mán jatyr, munda úlken taǵdyrlyq jazý jatqan sıaqty dep tebirengeni, tap sol tusta qandas máńgúrtter tyrnaq astynan kir izdep, baıyrǵy túrkilerdiń qazaqtarmen esh baılanysy joqtyǵyn dáleldeýmen áýrelengeni áli esimizde. Taǵy bir mysal keltire keteıik. Qazaqstan jerinde jońǵarlarǵa qatysty jersý ataýlary barshylyq. Ózi joqtyń kózi joq degen emes pe. Búginde tap sol jer-sý ataýlaryn jońǵarlardyń mádenı murasy retinde ekiniń biri qabyldaı bermeıtini belgili. «Qazaqtanyp» ketti. Mundaı aıǵaq-dálelderdi álem tarıhynan júzdep, myńdap keltirýge bolady.

Mádenı muranyń tarıhy, tegi naqty etnosqa baılansa, túri, salalary, nusqalary, qazynasy san alýan. Buǵan úzdiksiz tabylyp jatqan arheologıalyq zattaı eskertkishterden bastap, kúnde kózimiz kórip júrgen ádet-ǵuryp, salt-dástúrlerdiń rásimine deıin kiredi. Áıtkenmen mádenı muranyń eń mańyzdysy ári pármendisi ulttyń tili, ómir salty, urpaqtan-urpaqqa kóshken saıası-quqyqtyq qundylyqtary, adamdardyń sanasy men dilinde temirqazyqtaı nyq ornyqqan, otansúıgishtik ustanymdary ekeni sózsiz. Tarıhty jasaıtyn adamdar, al adamdardy ózgertetin qudiret tarıh degen qaǵıda bar. Endeshe, mádenı muralar da etnos áreketimen ǵasyrlar barysynda dúnıege kelgenine qosa, tap osy muralar etnostyń daralanýyna, etnos qalpymen saqtalýyna qyzmet etti. Este joq eski zamannan jetken murany baǵalaı bilý, qasterleý tektiliktiń, kisiliktiń, izgiliktiń kórinisi ǵana emes, halyqtyń basqalardan aıyrmashylyǵyn uqqany, ózin-ózi syılaǵany. Munsyz birde-bir eskertkish búgingi kúnge jetpes edi. Qazaqtyń saıyn dalasynda tirshilik otynyń janǵanyna mıllıon jylǵa jýyq ýaqyt ótipti. San urpaq aýysty áldeneshe taıpalar men memleketter dáýren qurdy. İzderi saırap jatyr. Ókinishke qaraı, Qazaqstandaǵy tarıhı-mádenı eskertkishterdiń dál sany áli kúnge deıin anyqtalmaı otyr. Sońǵy 30-40 jyldan beri bizdegi tarıhı-mádenı eskertkishterdiń uzyn sany 25 myń degennen tanbaı keldik. Byltyrdan beri olar 35 myń eken degendi estı bastadyq. Ulan-baıtaq jerimizdegi júgirgen ań men úshqan qustyń sanyn bilip otyrǵanda, turǵan ornynan qozǵalmaıtyn eskertkishter statısıkasyn dálme-dál anyqtaý qıyn sharýa emec shyǵar, sirá.

---