InfoHub Logo

Qazaqtardyń mádenıeti men dini kóshpeli ekonomıkanyń zor yqpalynda boldy. Olardyń qaýymy tomaǵa-tuıyq edi, qazaqtar osy aımaqta ótken ǵasyrda ómir súrgen túrki taıpalarynyń mádenı tamyrlaryn saqtady, ishinara aımaqtyq jáne taıpalyq aıyrmashylyqtary bolǵanymen, jańa urpaqtary ótkenniń mádenıetin qabyldaǵandyqtan, daladaǵy negizgi mádenı ortaqtyq saqtalyp qaldy. Osy aımaqta qalyp, jergilikti túrki mádenıeti belgilerin boılaryna sińirgen mońǵol taıpalary da mońǵoldyń saıası mádenıeti men zań jasaýshy júıesinen óz kezeginde birdeńeler kirgizgenin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.

Sirá, qazaq-túrik mádenıetiniń turaq tylyǵyna eń táýir dálel dinı-ǵuryptar 18 ǵasyrdyń aıaǵy 19 ǵasyrdyń basyna deıin ıslamnyń tereń ózgeristerge ushyraýynan shyǵar. Islam Ońtústik Qazaqstan qalalaryna 8 ǵasyrda arabtar jaýlap alǵannan keıin engizile bastady, qazaq dalasyn jaılaǵan kóshpeli taıpalar 1043 jyly ıslam qabyldaǵan. Qalada turatyn qazaqtar (negizinen saýdagerler) musylman dinin qabyldap, ustana bastaǵanymen, dala kóshpelileriniń (negizgi qazaq buqarasy jáne qazaq aqsúıekteriniń negizgi bóligi) musylman dini men ádet-ǵuryptary salasyndaǵy bilgenderi tym ústirt bolatyn.

Mundaı turaqtylyq sebepteriniń biri qazaq qoǵamynyń táýelsizdigi edi. Qazaq taıpalary ıslam medreseleri men meshitterinen alysta boldy. Sultandar men handar, moldalar men medrese shákirtteri dinge birtaban jaqyndy. Qazaq aqsúıekteri musylman dinine qurmetpen qarady jáne Syrdarıa qalalarynyń ońtústigine oıysqan saıyn olar musylman din ıelerin kókke kóterip, dáriptedi. Mundaı qarym-qatynastar ıslam dini jónindegi bilimderin nyǵaıtyp, 17 ǵasyrdyń aıaǵynda aýyz ádebıetinde Allah taǵala men Muhammedti marapattaǵan dastandar paıda boldy. Táýke han Jarǵysy qazaqtardyń sharıǵatty 17 ǵasyrdyń aqyryna qaraı qabyldaǵanyna kýálik etedi.

Islam qazaq sultandary men handarynyń kópshiligi úshin Allah taǵalanyń qudiretin moıyndaýmen ǵana shektelgen sıaqty. 18 ǵasyr zertteýshileri dalada meshitter men medreselerdiń múldem joqtyǵyn, al Jetisý men Ońtústik Qazaqstanda bolǵandardyń ózderi mońǵoldar qıratyp ketkennen soń qaıta qalpyna keltirilmegendigin atap ótedi. Qazaqtar, shamasy, arabsha da túsinbegen, ári Qurandy da jete bilmegen sıaqty. Dalanyń ońtústiktegi qalalarynda ıslam tamyryn tereń jibergenimen, Qazaqstan dalalarynyń kóp bóligine saýda joldarynyń buzylyp, toqyraýǵa ushyraýyna baılanysty múlde beımaǵulym bolǵan tárizdi. Táýelsiz dala kóshpelileriniń soltústik-batystaǵy tatar nemese ońtústiktegi shaǵataı musylman ortalyqtarymen eshqandaı baılanystary bolmaǵan.

Osyndaı bólinip qalýshylyqqa baılanysty qazaqtar ejelgi shamanızm, anamızm jáne arýaqty qurmetteý sıaqty dinı dástúrlerin saqtaǵan. 19 ǵasyrdyń 50 jyldary qazaqtyń uly etnografy ári zertteýshisi Shoqan Ýálıhanov qazaqtyń halyqtyq dini Temir zamanynan beri ózgergen joq, qazaqtar ólgenderdiń jany kúndi, aıdy, jerdi mekendep jáne basqa da san alýan janýarlarǵa darıdy, bul rýhtarmen baılanys jasasýǵa bolady, olar túrli keselderden qorǵaıdy dep sendi. Qazaqtar jaqsylyq pen jamandyq arasyndaǵy kúreske ılandy, ıslam tolyq qabyldanyp bolǵan soń, osy sheńberge biriktirildi de, Muhammed pen onyń ilimi jaqsylyq sharapaty retinde tanyldy. Qazaqtar ólgen adamnyń rýhyn qadir tutsa, ardaqtasa, jaqsylyq sharapaty tıedi dep eseptegendikten, qazaqtardyń tiri kisiden góri eli arýaqqa degen qurmetteri, qyzmetteri erekshe boldy. Qurbandyqqa shalynǵan maldyń maıyn otqa quıyp, baqsylyq ǵuryptar jasaǵanda óli rýhpen baılanys ornaıtyndyǵyna qazaqtar ımandaı senetin.

Qazaqtar jekelegen rýhtardyń jer-ana, sý-ana, ot-ana — jer betin jaılaıtyndyǵyna, al olardy Shopan-ata, Zeńgi-baba, Qambar-ata, Oısyl-qara sıaqty pirleri bar janýarlardyń qorshap júretindigine de kámil sengen. Sondaı-aq qysta, aqtútek borandarda jer-anaǵa, qurǵaqshylyq kezderinde sý-anaǵa sıynǵan, mal tabynyna aýrý-syrqaý jabysqan kezderde ártúrli janýarlar rýhyna da jalbarynǵan.

Mal ósirý qazaqtardyń ómiriniń negizgi mánin qurap, turmysyn belgilengen. Jáne, árıne, bar tirligi tabıǵatqa táýeldi bolatyn. Eger qazaqtardyń mal-jany aman bolyp, quıqaly jaıylymy, móldir sýy bolsa, ol ózin arýaq jebep júr dep eseptegen. Sondyqtan, janýarlarǵa sıyný, durysynda, ata-babalarymyzdyń biriniń rýhy maldyń denesine daryǵan degen senim kókirekterine berik uıalap qalǵandyǵynan bolar.

Qazaqtardyń úı janýarlarymen aınalysýy olardyń tilderine de áser etti. 19 ǵasyrda qazaqtardyń tilinde túıe ósirýge baılanysty 112 termın, túıeniń jeke basyna ǵana baılanysty qyryqtan asa termıni boldy. Qazaqtardyń dástúrli amandasýynyń ózi; «Mal-janyń aman-badan» bastalady. Daladaǵy kóptegen jerler maldardyń attarymen atalynyp, mal-jan taqyryby qazaq qolónerinde de basym kórinis tapqan.

Qazaqtardyń ekonomıkasy ádebı dástúrlerdiń damýyna da kúshti yqpal etti. Basqa da kóshpeli halyqtar tárizdi, qazaq epıkalyq hıkaıalary, dastandary, ánderi kóship-qoný turmys saltyn jáne óz ómir joldarynda kezdesken tabıǵattyń qaýip-qateri men qıyndyqtaryn tilge tıek etedi. Kóptegen qazaq ańyzdarynyń keıipkerleri eli men malyn jaýdan qorǵaǵan batyr nemese jaýynger jáne onyń er qanaty - aty bolyp keledi. Qazaq aýyz ádebıetinde poezıa men qarasóz qabat órilip otyrady. Mundaı ańyzdar búkil dala tósinde aýyzdan-aýyzǵa tarap, qazaq ádebı dástúriniń negizin saldy. Munda Qobylandy batyr (15-16 ǵasyrlarda), Er Saıyn (16 ǵasyr), Er Tarǵyn (16 ǵasyr) sıaqty batyrlar jyry, sondaı-aq «Qozy Kórpesh — Baıan Sulý» (14 ǵasyr bolar bálkim), «Aıman — Sholpan» sıaqty lırıkalyq dastandar jáne mahabbatty jyr etetin ataqty «Qyz Jibek» bar. Stalın ómiriniń sońǵy kezderinde bolmasa, qalǵan ýaqyttarda atalmysh epıkalyq shyǵarmalardy uzaq ýaqyttar boıy keńes ókimeti de moıyndaǵan. Sebebi, olar ıslam yqpalynyń aldynda dúnıege kelgendikten, keıingi qazaq ádebıetine qaraǵanda, keńestik kózqarasqa bóten elementter tym az bolatyn.

Sondaı-aq handyq dáýir tusynda ómir súrgen belgili qazaq aqyndarynyń dastandary men jyrlary saqtalyp qalǵan. Bul shyǵarmalar jáne olardyń avtorlary týraly este qalǵandar qashan qazaq zıalylary qaǵazǵa túsirgenshe 19 ǵasyrdyń 70 jyldaryna deıin aýyzsha saqtalyp keldi. Solaı bola turǵanmen, bizdiń ǵasyrdyń 60 jyldaryna deıin bul jazbalarǵa tyıym salyndy. Qazaq aqyndyq dástúriniń stıline negiz salǵan bul aqyndar qazaq aqsúıekter tobymen kirigip, han nókeri tobymen kóship-qonyp júrdi. Olardyń poezıasy ıslam oı-pikirimen tyǵyz qabysty. Mundaı aqyndar jyraý atalyp, olar óz shyǵarmalaryn aýyldan-aýyl kezip júrip oryndady. Jyraýlar rýdyń ishindegi eń qurmetti músheleri retinde baǵalandy. Aqyndardan bir ózgesheligi, álgi jyraýlar qazaq dalasynan tys jerlermen de baılanys jasady. Solardyń biri Dospanbet jyraý (1490-1523 jyldar) Ystambulǵa saıahattap baryp qaıtqan. Jyraýlar sol kezeńdegi basqa da musylman ádebıetterinen maǵlýmattary bolǵan. Muny Jalǵas jyraýdyń (1465-1560) dastanyndaǵy úzindiden baıqaý qıyn emes.

Osyndaı aqyndardyń ómiri men shyǵarmashylyǵy qazaqtardyń ómir-turmysynan, handyq bılikten keńinen maǵlumat beredi. Ejelgi aqyndardyń asa daryndylarynyń birinen sanalatyn Asan qaıǵy (1361 nemese 1370-1465 jyldar). Shoqan Ýálıhanov ony «qazaqtardyń kóshpeli fılosofıasy» ataǵan. Ol burynǵy Altyn Orda hany Uly Muhammed saraıyn tastap, qazaq dalasynda birikken túrki memleketin qurýǵa Kereı men Jánibekke qol ushyn berýge ketedi.

Handyq bıliktiń dáýreni júrip turǵan kezdegi qazaq dástúrleri jóninde biz ádebıetten bilip júrmiz. Ásirese, baı janr aýyzsha epıkalyq shyǵarmashylyq bolyp sanalady. Qyz Jibek týraly ańyz — Qyz Jibek esimdi aıttyrylǵan qyz ben Kishi Júzdiń jigiti Tólegen jaıynda. Tólegen baqtalasynyń qolynan qaza tabady. Segiz jyl ótken soń, aǵasy Tólegenniń qazasyp estigen Sansyzbaı Qyz Jibekti izdep taýyp, alyp ketýge keledi. Sóıtse, Jibekke qalmaq hany úılenbekshi bolyp jatyr eken. Sansyzbaı Qyz Jibekti ózimen birge qashýǵa kóndirdi, arttarynan qýa shyqqan qalmaq hany qaza tabady. Sansyzbaı men Jibek úılenedi. Epıkalyq dastanda sol kezeńdegi quda túsý men úılený tamasha sýrettelgen.

Úılený qazaqtar ómirindegi erekshe oqıǵa boldy. Qazaq qyzdary ádette turmysqa 13-14 jasynda shyǵatyn, al jigitter 15-16 jastarynda úılenetin. Úılenýdiń jasaý-jabdyǵy ondaǵan jyldar buryn daıarlana bastaıtyn. Aldymen qyzdyń ata-anasyna qalyń tólenetin. Dáýletti tuqymdar qalyń esebinde júzdegen, keıde myńdaǵan mal aldy, degenmen, ádette, qalyń mal sany júzden tómen bolatyn. Qazaqtyń kópshiligi bir ǵana áıel aldy, keıde eki nemese odan da kóp áıeli barlar da kezdesip qalatyn. Qazaq zańyna sáıkes árbir áıeldiń óz otaýy bolýy, sony kútip ustaýy tıis bolǵandyqtan, baı adamdardyń birneshe áıel alýǵa múmkindikteri bar edi.

---