InfoHub Logo

Bir kezderi Jańa Zelandıada bıiktigi 3,5 metrge deıin jetetin moa alyp qustary meken etken. Olardyń qanattary bolmady, sol sebepti baıyrǵy maorıler olardy ońaı qyryp-joıdy. Bul qustar joıylyp ketken túrler tizimine engizilse de, áli kúnge deıin olardy HH ǵasyrda Jańa Zelandıanyń Soltústik aralynyń oqshaý buryshynan kórgenderi jaıly senimdi áńgimeler aıtylýda.

Adamnyń qolynan qyrylǵan alyptar

XVIII  ǵasyrdyń sońynda Jańa Zelandıada moa alyp qustaryn kezdestirýge bolatyn edi, búgingi kúni olar joıylyp ketken túrlerdiń tizimine engizilgen, alaıda entýzıasttar eki iri araldyń shalǵaıdaǵy qýystarynan osy biregeı qaýyrsyndylardy kezdestirýge áli de úmittenedi. Bir kezderi, adamdar kelgenge deıin, Jańa Zelandıa naǵyz qustardyń «qoryǵy» bolǵan, bul jerde sútqorektiler (jarqanatty esepke almaǵanda) bolmaǵan, qaýyrsyndylar patshalyǵy dáýirlegen jáne kóbeıip turǵan, olardyń eń iri ókilderi – moa qustary úshin tek alyp qyran ǵana úlken qaýip tóndiretin.

Alyp moalardan basqa salmaǵy 20 kg-nan aspaıtyn ólshemi boıynsha kishirek túrleri de boldy. Moanyń eń irileriniń bıiktigi 3,5 - 4  metrge jetetin jáne shamamen salmaǵy 250 kg-daı tartatyn. Sonymen birge analyǵy atalyǵynan eki ese aýyr bolatyn.

«Árıne, mundaı usha almaıtyn jáne tistemeıtin jeýge jaramdy qunarly «taýyqtar», sonshalyqty taýdaı mol ettiń eki aıaqty ıegerleri, araldy alǵash ashýshylardyń qurmetine maorı ataýyn alǵan, Polınezıa aralynan qonys aýdarǵandar úshin ońaı ári dámdi tabys boldyǵan. Moalardyń joıylýyna aralǵa polınezıalyq qonys aýdarýshylar alyp kelgen ıtter men egeýquıryqtar da birtalaı úles qosqan. Ǵalymdardyń baǵamdaýy boıynsha, moalardy qyryp-joıý kezeńi İH ǵasyrdan XIV ǵasyrǵa deıin sozylǵan.

Qańqalar ne jaıly aıtady

HİH ǵasyrdyń ekinshi shıreginde eýropalyq ǵalymdar ekzotıkalyq qusqa sonshalyqty qyzyǵýshylyq týdyrdy. Moalardyń qańqalardy araldarda óte kóp bolatyn, al tiri nusqasy kózge túspeıtin. Aman qalǵan qustardy tabýǵa tyrysyp, ǵalymdar araldardyń ońasha eń shalǵaı buryshtaryna birqatar ekspedısıalar uıymdastyrady. Zertteýshilerdiń yntasy maorılerdiń Bakapýnaka taýynyń quzar basynda aman qalǵan bir moa tyǵylyp júr eken degen ańyzyn odan ári órshitip jiberdi. Ókinishke oraı, taýda eshkim tyǵylmaǵan, bir de bir tiri qus tabylmady.

Moa qusynyń qaldyqtary

Moalardy alǵash zertteýshi paleontolog Rıchard Oýen boldy, dál osy adam 1839 jyly Jańa Zelandıadan tabylǵan alyp súıek, qandaı da bir ańnyń emes, qustyń súıegi ekenin dáleldegen. Ǵalym óz ómiriniń 45 jylyn moalardy zertteýge arnaǵan. Onyń ótinishi boıynsha, natýralıs Ýolter Mentell 1847 jyldan 1850 jylǵa deıin oǵan alyp qustyń shamamen myńǵa tarta súıegi men olardyń jumyrtqalarynyń qabyǵynyń qaldyǵyn jınap bergen. Oýen ártúrli moalardyń túrlerin sıpattaǵan jáne murajaılarǵa alyp qustyń birneshe qańqasyn jınap bergen. HİH ǵasyrdyń ortasynda Kromvelge jaqyn jerden moanyń eń úlken jumyrtqasy tabylǵan: onyń uzyndyǵy 30 sm-ge, al dıametri – 20 sm-ge teń bolǵan.

Moalardy zertteý qazirgi ýaqytta da jalǵasýda. Mysaly, jýyrda ǵalymdar moalardyń popýlásıalarynda analyqtary atalyqtarynan bes ese kóp bolǵandyǵyn anyqtady. Bul qustardyń ózderine tán analyq dáýiri, ǵalymdardyń paıymdaýynsha, analyqtaryna atalyqtaryna qaraǵanda áldeqaıda iri bolǵan, agressıvti aýmaqtyq saıasat júrgize otyryp, sońǵysyn barynsha azyqqa baı qatysýshymen yǵystyryp otyrǵan.

2009 jyly joıylyp ketken alyp qustyń túsin qurastyryp shyǵýǵa jol jetkizgenderin jarıalady. Ǵalymdardyń qolynda 2,5 myń jyldyq jasy bar qaýyrsyn bar bolatyn, olardyń DNQ-syn zertteı otyryp, ǵalymdar moalardyń tórt túrinde reńsiz qońyr qaýyrsyn bolǵanyn, tek keıbir jeke darabastarynda ǵana qaýyrsyndarynyń ushy aq bolǵanyn anyqtaǵan. Ǵalymdardyń esepteýinshe, qońyr tústiń názik sarǵysh reńkti qaýyrsyndary moalar úshin alyp Haast qyranynan jasyryný úshin óte jaqsy búrkeme bolǵan. Dál osy qyran qus moalardyń jalǵyz jaýy jáne álemdegi eń iri qyran qus bolatyn.

Sonymen, álemdegi eń iri qus qandaı edi? Moa straýstarǵa jaqyn týys bolyp sanalady, olar osy qustarǵa uqsaıtyn. Eki «shynyqqan» aıaqtary, qanatsyz denesi uzyn moıynǵa jalǵasqan, basy azdap sopaqtaý, tumsyǵy tómen qaraı ımekteý. Qustyń búkil denesin qaýyrsyn japqan. Eń qyzyǵy, moalar da qazirgi qaýyqtar tárizdi, asqazandaryndaǵy azyqty untaqtap otyratyn, usaq tastar jutyp otyrǵan. Endi osy tegistele óńdelgen tastar moalardyń súıekteriniń qasynan tabylýda.

Patsha-qusty izdeý kezinde

Tipten, qazirdiń ózinde Jańa Zelandıada moalardyń jaqsy saqtalǵan qańqalary jáne de tek súıekteri ǵana emes, sonymen birge qaýyrsyndary jáne bulshyq etteri men sińirleriniń keýip qalǵan bólikteri de tabylýda. Tabylǵan osyndaı oljalardan keıin, kópshilik adamdarǵa araldardyń ońasha qalǵan buryshtarynan tiri qustardy izdeý týraly oı kelýi de ǵajap emes. Mundaı izdenisterge kýágerlerdiń aıǵaqtary da túrtki bolady. HİH ǵasyrda keı kezderi alyp qustarmen kezdesip qalý oqıǵalary oryn alǵan.

Mysaly, bir kúni ıtbalyq aýlaýshylar Kýka buǵazynyń qasyndaǵy aımaqta ormannan jaǵalaýǵa qashyp shyqqan alyp qustardyń túrinen qorqyp ketken. 1860 jyly alyp qustyń tabandarynyń izderin jer telimderin belgilep júrgen basshylar kórgen. Qustardyń izderi shatqaldardyń arasyndaǵy toǵaıǵa alyp kelgen, sol aýdanda áktasty úńgirler az emes, dál sol úńgirlerde sońǵy moalar tyǵylǵan bolýy múmkin.

1959 jyly ǵylymı ortada kishigirim dúrligý oryn aldy: ushaqtan tiri «joıylyp ketken» moalardy sýretke túsirýge qol jetkizilgen tárizdi. Túsirilgen sýret «London ıllústreıted nús» aǵylshyn jýrnalynda jarıalandy, odan qaýyrsyndy alyptardyń anyq emes sulbalaryn kórýge bolatyn. Keıinnen belgili bolǵandaı, bul gazettik «jalǵan habar» bolyp shyqty. Qandaı jaǵdaı bolsa da, Vellıngtondaǵy jańazelandıalyq murajaıdyń dırektory Robert Fall málimdegendeı: «Men tolyqtaı naqtylyqpen, tiri moalardy eshkim de kórmegenin jáne sýretke túsirmegendigin habarlaımyn».

Alaıda, jańa myńjyldyqta tiri qalǵan moalar týraly áńgimeler qaıta jandandy. Avstralıalyq tabıǵat zertteýshisi Reks Gılroı, Jańa Zelandıanyń Soltústik araldaryndaǵy shalǵaı jerlerde, jáne de Ýrevera ulttyq qoryǵynyń aýmaǵynda tiri moalar tirshilik etip jatqanyna senimdi. Shyndyǵynda, bular alyp qustar emes, tek kishkentaı buta moalary, biraq kez-kelgen jaǵdaıda, olardy taba alsaq, onda bul ǵylymı tańǵalarlyq oqıǵa bolmaq.

«Gılroıdyń aıtýynsha: «Men buta moalary áli de tiri ekendigine senimdimin. Mende Ýreverde qustardyń shaǵyn tobynyń bar ekendigine belgili bir dálelder bar. Jáne men úshin olardyń sol jerde bar bolǵandyǵy shynymen de mańyzdy». 2001 jyly qoryqta bolǵan ýaqytynda zertteýshi qustardyń iziniń 35 tańbasyn tabýǵa qol jetkizgen.

Kúdikshil adamdar Gılroıdyń málimdeýlerin keleke ete qabyldap, moalardyń barlyǵy 500 jyl buryn joıylyp ketkendigin jáne qazirgi ýaqytta olardyń tek súıekteriniń qaldyqtaryn tabýǵa bolatyndyǵyn aıtýda.

---