InfoHub Logo

Ádebıet degen nárse ekige bólinedi: birinshi jazba ádebıet, ekinshi — aýyz ádebıet. Qazaq elinde birneshe júz jyl buryn jazý degen joq mezgilde aýyz ádebıet bolǵan. Olar osy kúngi jurttyń aýzynda júrgen maqaldar, taqpaqtar, jyrlar, ertegiler hám qara óleńder.

Joǵarǵy aty atalǵan aýyz ádebıetterdiń qazirde belgili ıeleri joq. Biraq túbinen teksergende sol aıtylǵandardyń shyǵarýshysy, bir ıesi bolýǵa kerek. Kim qandaı sóz aıtqany mezgilinde belgilenip qalmaǵandyqtan shyǵarýshylar umytylyp ketken. Áıtkenmen qazaqtardyń arasyndaǵy sózderge Qaraǵanda olardyń shyǵarýshylary qazaqtyń tereń pikirli uldary bolýǵa kerek. Buny qazaqta «bı» deıdi. Ol bıler shen ıeleri, ókimettiń saılaǵan bıleri emes, ózderiniń ótkir tildilik pen sózdiń júıesin keltirip, árbir isti ózinshe teksere bilgendikten atalǵan bıler.

Mundaı kisilerdi qazaqtar ár baǵamen baǵalaǵan. Máselen: «esik aldy tóbe bolsa, ertteýli atpen birdeı, elinde qart bolsa, jazyp qoıǵan hatpen birdeı» degen maqal bar. Budan: elinde bilgir qart bolsa, jazǵan hatpen baǵalanady degen sóz anyq kórinip tur. Qazaqtyń turmys ádetinde qoldanylatyn nendeı isterine bolsa da bul adamdar kósem bolǵan. Ol kezde aýyzsha ádebıet bolǵanmen sózdiń úılesi asa tártipke qoıylmaǵan. Buǵan eski, sozylmaly, úılesimi kem jyrlardyń bári dálel.

*«Eńbekshi qazaq» gazeti «Sáken joldastyń oqyǵan leksıasynyń qysqasha qorytyndysynan alyndy.

Uzartyp jazsa Sáken joldastyń baıandamasynan kóp sóz bolatyn edi. Biraq gazet beti tar bolǵandyqtan qorytyndysynda qysqasha túrin ǵana jazyp otyrmyz. Sondyqtan muny oqýshylar Sákenniń baıandamasynyń ár jeriniń dáni den uǵýy kerek» — dep jarıalaǵan.

Sońǵy jyldarda, ıaǵnı budan 1 — 2 jyl buryn qazaqtar ózbek elimen qatynasa bastaǵan. Ol kezde ózbekte jazba ádebıet bar kezi. Qazaqtar ónerin úırengen. Ásirese el qazaǵynyń arasyna jazba ádebıet taratqan Túrkistannan shyqqan qojalar. Ol kezde qazaqtyń arasyna kóp taralǵan Qoja , Ahmet Iassaýıdiń kitaby. Bizdiń qazaq aqyndary sonyń sózine eliktep ketken. Qoja Ahmet Iassaýı óziniń óleńiniń basyn: «besmellá» degen sózben bastaıdy. Qıssa jazǵan qazaq aqyndary da sol «bismilláni» qoldanǵan. Zarkom, Salsal, Kerbala, Maǵraj paıǵambarlardyń ýafaty hám sol syqyldy óleńderdiń bári de ózbekke elikteýmen jazylǵandar. Jánede olardyń ózderi ózbekten aýdarǵan áńgimeler. Bertin budan júz jylǵa jaqyn shamasynda qazaqtar tatarlarmen qatynas jasaı bastaǵan. Baspasóz jaǵynan tatarlar basqa Rossıadaǵy musylmandardan baı bolǵan. Tatardyń Qazan syqyldy iri qalalarynda baspa jumysy táýir bolǵan. Mine osy kezde ózbekti elikteýshi qazaq aqyndary ózderiniń ózbekten aýdarǵan qıssalaryn bastyra bastaǵan. Sol basylyp shyqqan qıssalar joǵaryda aty atalǵandar.

Tatar men qazaqtyń aralasy kúsheıgen soń, tatarlardyń moldalary da qazaq arasyna taraı bastaǵan. Hat tanytý jaǵynan olar qazaqqa zor paıda keltirgen, biraq qazaqtyń tilin azdyrýǵa ekinshi jaǵynan zalaly da bolǵan. Jazba ádebıetshiler noǵaı men ózbektiń shákirtteri bolǵandyqtan, ádebıet degen nárse qazaq arasyna ana tilinin qalpynan ózgerip ózbek, noǵaı, qazaq tili úsheýi aralasyp, túsiniksiz bolyp ketken. Óleń jazatyndar, aýyzsha shyǵaratyndar óleńniń ishine ózbek hám noǵaı tilin kirgizýdi tańsyq kórip alǵan.

Hat jazdym qalam alyp, qara sıa
Saryoıdan noqta shyǵar gúlıazıa
Jaýabym meniń aıtqan ańǵarǵaısyń
Tilmardyń tilmáry bar jahaýazıa.
Ǵızzatullabek Zıada ýahúrmátlý,
Kórgende jamalyńdy kóńilim shatlý.
Bastaıyn sózdiń basyn besmılládan

Osyndaı az ǵana bilgen jat tilderdiń sózin qosamyn dep aqyr aıaǵynda óleńshiler shatasyp, adasyp, óleńi maǵynasyz bolýǵa aınalǵan.

Sózim ushbý beý sáýlem-aı!
O darıǵa láýlik tas,
Baǵdad, Mysyrda janbas
İzdesem Horlan tabylmas.

Bular ádebıettiń jańa ǵana maǵynasyzdanyp kele jatqan betinde aıtylǵandar: sońǵy kezde túsinbeıtinder kóp bolǵan.

Qazaq eli orysqa baǵynyp, orys oqýyn oqyǵan kisiler shyǵa bastaǵannan keıin ádebıetshilerdiń iskerligi orysqa aýa bastaǵan. Budan bylaı sózdiń ishine oryssha kirgizý maqsat bolǵan. Orys tilin bilgen-bilmegende jumysy joq, az-muzdap bilgen tilin óleńniń ishine kirgizip qalýǵa aqyndar óte yntalanǵan.

Qudasha, yzdyrastyı, amansyz ba?
Qudasha-aı ıa bolmasa jamansyz ba?
Poklon ushbý hatty jazsam sizge,
Prıvet qabyl kórip alasyz ba?

Qazaq ádebıeti 1900 jyldan beri shyqqan. 1905 jyldyń jumysker qozǵalysynan keıin ult sezimi týa bastap, qazaq aqyndary til túzetý degen pikirdi jaryqqa shyǵarǵan. Biraq sol ádebıettiń azǵana ýaqytynda biren-saran óleńin qazaq tilimen jazǵandar boldy.

Máselen Abaı. Abaıdyń ol ádebıetti týǵyzǵan ekendigine dálel bolatyn jumys emes. Sebebi Abaı arǵy jaǵynda taza qazaq tilimen sóz jazýshylardyń jolyn myqtap ustap qalǵan, bastaǵan joldyń ıesi ǵana. Abaıdy qazaq ádebıetiniń aǵasy deýshilik qate.

Qazaq tilin iske assyn deıtinder - Ýfadaǵy «Ǵalıa» medresesindegi oqyǵan azamattar. Ásirese sol kezde «Ǵalıada» oqıtyn Omar Qarashuly. Biraq aldynda salynyp jatqan aıqyn iz bolmaǵandyqtan olar da pikirlerin alǵashqy kezde jeńdi iske asyra almady. Hatta ózderi qazaq tilin júrgizemiz dep otyryp, sózderin noǵaısha aıtady. Oǵan Qarashevtiń famılıasyn «Qarash» dep qoıýy hás «Týmysh» degen óleńi tolyq dálel. Áıtkenmen qazaq tili noǵaıdan bólinip, óz betimen jón tabýy kerek degen pikirdi bastaǵan Qarashuly. Sońǵy ýaqyttarda «Ǵalıa» shákirtterine Mirjaqyp Dýlatuly, Baıtursynuldary qosyldy. Qazaqsha emle shyǵarýǵa kúsh biriktiristi.

Mirjaqyptyń «Oıan Qazaq» degen kitabyn oqyǵan kisi máslıhat-sharıǵaty, tarıǵaty, maǵrıfaty, maǵıshaty degen sózderden Mirjaqyptyń kimdi eliktegeni kórinedi. Jalǵyz Mirjaqyp emes, qazaq ádebıetshileriniń bári de osy sarynmen tartady.

Kóp oı bir jerge jıylsa bir jańalyq ashýynda sóz joq. Búkil Qazaqstannyń oqyǵandarynyń qatynasýymen qazaq emlesi degen pikir tergelip, 13-jyldarda ǵana jaryqqa shyǵa bastady. Taza Qazaq tili men ádebıet isine qatynasqandar sol jyldan bergiler. Biraq til arshylǵanmen ádebıetke jańa negiz salýǵa jaraǵan ádebıetshil qazaqtan shyǵa almady. Aqyndary barlyǵy noǵaı hám orys aqyndarynyń sózderinen urlap qana jaza aldy. Óz mılarynan shyǵarǵandary shamaly. Munyń biri — Maǵjan Jumabaıuly. Jumabaı balasy — noǵaı men orys aqyndarynyń kóshirmesi.

Endigi bir aıtyp ketetin nárse, orys bolmasa noǵaı men qazaqtyń qaısysynyń ádebıeti keń hám syrly degen suraý. Buǵan aıtatyn sóz turmys júıesine qarap, qazaqtyń, qyr eliniń ádebıeti orystyń mádenıeti joq qalasynyń ádebıetinen baı. Sebebi ádebıet turmystyń túrine baılanýly.

El turmysy qala turmysynan árıne artyq. Elde beınet joq. Eldiń kóretini qyzyq. Sondyqtan el ádebıeti qaladan kórkem. Aqyndarǵa kelsek: Qazaq oqyǵandarynyń mádenıet júzinde ilgergi elderdiń ádebıeti anaǵurlym kúshti, sebebi mádenıetti turmyspen mádenıetsiz turmystyń ishinde ósken eki adamnyń kóńiline túsken sýret birdeı bolmaıdy.

Kimde sýretti kórinister kóp bolsa, sonyń bir nárseni sýretteı bilýi de artyq, olaı bolsa qazaq oqyǵandary ádebıet áleminde mádenıetti eldiń oqyǵan ádebıetshilerinen anaǵurlym kem.

Qysqasyn aıtqanda, tóńkeriske deıin jasap kelgen ádebıet dáýirinde oza shyǵyp, báıge alatyn kisi qazaqta joq. Kimde bolsa, jalpy pikirdiń ǵana shákirti «ergejeıliniń ólýi jıylyp esek jyǵypty» degendeı, kóptiń kúshimen ataq alyp otyrǵandardy ádebıetiń aǵasy dep sanaýǵa bolmaıdy.

1924 jyl

---