InfoHub Logo

Shottyń basyn bassań,

Saby mańdaıyńa soǵady!

Qazaq maqaly

Turmys júzinde alǵashqy shyqqan zatqa árkim ózinshe synap, ózinshe baǵa berýge erikti.

Árbir zat egiz, qospaq qıapatty. Egiz, qospaq zattyń eki jaǵy aıryqsyz birdeı, aıryqsyz týra bolmaıdy. Taýdyń bir jaq beti teriskeı, bir jaq beti kúngeı. Ýaqyttyń jartysy kún, jartysy tún, qys hám jaz. Árbir zatty «mineıin» dese min tabylady. Taǵy sol zatty «maqtaıyn» dese maqtaıtyn túrleri de tabylady.

Tulpardy da jamandaýǵa bolady, kók esekti de maqtaýǵa bolady.

Meniń jazyp shyǵarǵan «Asaý tulpar» degen kitapshama keıbir azamattar «syn» jazǵan.

1) Qazaqstannyń aımaqtyq partıa komıtetiniń oryssha shyǵatyn jýrnalynda joldas Toqtybaıuly syn jazdy (jýrnaldyń 2 — 3-sanynda).

2) Máskeýde shyqqan «Temirqazyq» jýrnalynyń 1-shi sanynda Tórequluly Názir syn jazdy.

3) Názirdiń «synyn» keketip «synǵa syn» dep «Qyzyl Qazaqstan» jýrnalynda esim ornyna «Sym» degen atpen bir joldas jazdy.

4) «Bostandyq týynyń» 8-shi sanynda taǵy da Názirdiń «synyn» teris dep kórsetip S.M. joldas «Synǵa min» dep maqala jazdy.

Bul jazǵandardyń ishinde «Bostandyq týynyń» 8-shi sanynda jazǵan S.M.-nyń «Synǵa min» degen maqalasy tutas sol nomerge basylmaǵan, maqalanyń aqyry joq, sol sebepti onyń aqyrynyń qandaı bolyp shyǵatyny málimsiz.

Al ózge, joǵarǵy aıtylǵan «syndardyń» ishindegi eń baıymdy, baısaldy, eń túzýirek syn Toqtybaıulynyki. Al eń laqqan, eń shatqan «syn» Názirdiki. Názir «Asaý tulpardy» qalaı bolsa da aqsatýǵa, uryp jyǵýǵa tyrysyp, kitapty oqyǵannan, qalamdy qolyna ustanǵannan «Asaý tulpardyń» mekirelerin izdegen kórinedi.

Men «Asaý tulpardy» ózim jazyp edim dep kókke kóterip, shappaı ber...» dep. «Top jarǵan» dep maqtamaımyn. «Qanaty bútin suńqar joq, tuıaǵy bútin tulpar joq...» dep burynǵylar aıtqan. Jáne «Asaý tulpar» meniń óz basymnan shyqqan qıal emes. «Asaý tulpar» — qalanyń qamytyn kıgen qyrdyń, Saryarqanyń «Asaý tulpary». Ádebıet tarıhynda eshbir kitap esh ýaqytta jalǵyz bir kisiniń erkimen shyqqan emes, áleýmet turmysynyń aǵymdarynyń yqpalymen shyqqan.

Kelelik endi Názirge. Názir «synynyń» basyna Abaıdan «bismillá» keltiredi.

Ol «bismillási» mynaý:
Talaspa, janym-aı,
Qolyńnan kelmeske,
Bolarsyń baqadaı
Kóp tússeń egeske...
degen sózder...

Ras-aq! Bul qaǵıda eki kisige birdeı. «Shottyń basyn bassań, saby mańdaıyna soǵady» degen. Al Abaıdyń bul qaǵıdasy óz zamanynda Qunanbaıdyń tuqymy tárizdi qara qazaqty bılegen jýan atanyń balalarynyń qolynan orys patshasynyń ýeznoı chınovnıkteri bılikti alyp, ár elge «bolystyq» degen, «volostnoı starshına» degen dárejeli qyzmetti ornatyp, oǵan qazaqtyń «ataly», «atasyzyna» qaramaı, árkimi «sharǵa túsip» talasyp bolys bolatyn bolǵan soń, qara qazaqqa han bolǵan Qunanbaı tuqymynyń bıligine «atasyz», «keshegi tebingisi tesik» jamandar biraz jal bitken soń talasa bastaǵan.

Mine, Názirdiń «bismillá» qylyp keltirip otyrǵan bul sózderin Abaı sol Qunanbaılardyń aıaǵynan ala bastaǵan «atasyzdarǵa», «keshegi tebingisi tesikterge» aıtqan sózi:

Talaspa, janym-aı,
Qolyńnan kelmeske,
Bolarsyń baqadaı
Kóp tússeń egeske...

Árıne, Abaıǵa aıtýǵa laıyqty-aq! Qansha tyrashtanǵanmen «jer astynan jik shyqqan, eki qulaǵy tik shyqqan mundarlar» Abaıǵa, Qunanbaıǵa qaıdan jetsin! Abaıdyń bul maqalyn 1917 jyly bólshevıkterge qarsy adamdar aıtqan. Bul maqalǵa qarsy bolsaqta, biz de bul «bismilláni» mysal qylyp alyp kóreıik. Názir «synynyń» basynda ózin jigerdeı qylyp mańyzdap, salmaqtanyp maqtaıdy. Ózin jaqsy doktorǵa teńeıdi. «Ádil synshymyn» deıdi. «Qoryqpaımyn, kóńilge qaramaımyn» deıdi. Doktordan da artyqpyn deıdi. Tekserýshi molda tárizdenedi. Árıne-aý! Olaı bolsa durys-aq qoı! Biraq «tekserýshi» moldanyń, «bilgish» doktordyń, «danyshpan» synshynyń sózderin baıqap oqı kele, moldanyń «dúmshe» ekenin, doktordyń «ishirtkishi» ekeniń, «synnyń» laqpa ekenin kóresiń.

"Dúmshe molda din buzar», «doktordyń jaqsysy dertke dert qospaǵan» degen. Biraq meniń óz basym qazaqsha jazǵan synyn tutasymen Názirdiń ózine jappaımyn. Bir qazaq balasyna Názir aıtqan shyǵar: «Áıteýir, basqa-kózge tópelep bálemdi jamandaı ber» dep. Al qazaq balasy sybanyp alyp shata bergen bolar. Óıtkeni Názir qazaqsha til bilmeıtin. Ana jyly Máskeýde 8-shi Sovetter seziniń ýaqytynda joldas Jangeldın Názir men joldas Rysqulovty «tatýlastyramyn» dep páterine shaqyrǵan. Jangeldınniń páterinde men de boldym. Joldas Meńdeshev te hám basqa bir-eki joldas boldy. Sonda Názir men Rysqulov kinálasqanda úıde qazaqtardan basqa hám Názirden basqa eshkim joq. Sonda sózine túsinbeıtin bolǵan soń Názir qazaqtarǵa oryssha sóılegen. Hám byltyr da men kezdeskenimde, ózim Názirmen qazaqsha sólese almaı, Názir taǵy oryssha aıdaǵan.

Biraq báribir qandaı sóz bolsa da Názir bolǵan soń áıteýir Názirdiki deımiz ǵoı.

Endi Názirdiń «synyna» keleıik. Názirdiń meni minegen synynda bir-aq durys jeri bar. Ol meniń 1916 jyly aıt kúnin óleń qylyp jazyp, ony «Asaý tulparǵa» kirgizgenim. Názir meni: «ıslamdy bilmeıdi hám bostandyqtyń qaı kúni qushaǵyn ashqanyn bilmeıdi» deıdi. Ras, meniń ıslamdy Názirdeı bilmeıtinim ras shyǵar. Názir ıslamnyń «besigińde» týǵan adam ǵoı. Bul óleń kommýnıske keregi joq, komýnızm jolyna kelmeıtin óleń ekeni ras. Bul — «Asaý tulparǵa» qateden qystyrylyp ketken óleń. Bul bir. Ekinshi, Názirdiń meni úlken minep, muqatyp jamandaıtyn jeri — meniń áıel týraly jazǵan óleńderim.

Meni jamandaıdy: «Sen áıeldi súıemin deısiń», «súıgiz deısiń» hám «jalańash balǵyn baltyryń deısiń, túrilipti balaǵyń deısiń» dep sógedi.

Aınaldyra qaptyrmalarmen keketkende dálel qylyp taýyp alǵan óleńderi mynalar:

Marjan, Marjan, qaraǵym!
Kúlimdeıdi qabaǵyń.
Túrilipti balaǵyń,
Jalańash balǵyn baltyryń
Ne degen sulý, jarqynym!..
Marjan, Marjan, júregim,
Qolynda senin kúregiń,
Jumysta júrsiń bilemin.
Jalańash jumyr bilegiń.
Moınymnan qushshy, tilegim!
Marjan, Marjan, minisker,
Symbatty, kúshti, jumysker,
Shyn sulý, taza, bilisker.
Pisken alma qoınynda,
Bilegińdi artshy moınyma.
Marjan, kóziń kómirdeı,
Aram et bitip semirmeı,
Deneń kúshti temirdeı,
Baı qyzyndaı kerilmeı,
İs iste, janym erinbeı.

Mine, buǵan Názir burqyrap ashýlanǵan bolady. Marjandy jaqsy kórme deıdi. Marjan seni kúregimen salyp qalar deıdi.

Sirá, Názirdiń oıynsha jumysker áıelge mahabbat óleńderi úılespeıdi, aramtamaqtardy jeńip, dúnıeniń tutqasyn qolyna alǵan eńbekshil tabynyń Marjanyń bostandyqtyń Marjanyń óleń qylmaı, jalǵyz-aq kóleńkede, saıada «jibek kórpeniń» ústinde buralyp «ýh, ah!» dep otyrǵan baı qyzdaryna úılesedi deıtin kórinedi.

Jumyskerlikti, kúrekti, jumyskerdiń kúshti, jumyr túrilgen saý bilek, baltyryn óleń qylýdy «kórkemdik» sezimi emes, «Ahlaq» emes deıdi.

Kerilgen, eringen, erkelegen bıkeshterdiń súrme tartqan kózderin, boıaǵan betterin, qoldan salǵan qaldaryn óleń qylsaq, bálkı Názirshe «kórkemdik sezimi de» bolar edi, «ahlaq» ta bolar edi. Qaıteıin, ǵapý ótinem de!.. Biz úıge almadyq! Jáne Názirdiń sógetin óleńderi mynalar:

Ómirimde izdegenim,
Talmaı izdep kózdegenim,
Sen ediń, janym, sen ediń!
Baqytym meniń jalǵyz sende,
Barlyq dúnıe saǵan teń be?
Dep edim, janym, dep edim,
Aýyl bardyq, júrdik, qondyq.
Oınap kıiz úıde boldyq.
Jattyń maǵan taqalyp,
Aqyryn jumsaq qol ustastyq.
Júregińe qysyp bastyń
Qolymdy ustaı aparyp...

Buǵan Názir ashýlanady: sen óz basyńdy ǵana oılaısyń deıdi. Revolúsıa bir betimen, sen bir betińmen barasyń deıdi. Jáne de meniń 1915 jyly jazǵan «Jazǵy túnde» degen jyrymdy jamandaıdy. Jamandaǵanda bul uzyn jyrdyń áıel týraly jazylǵan bir 4 — 5 joldaryn jamandaıdy. Ol mynaý:

Kórip shyqqan jaryńdy,
Ýaǵadaly jerde baryńdy,
Bildiresiń kórinip...
Eringe erin tıisip,
Bal alyp tilden súıisip,
Jandyrar jaryń lebimen,
Tósine qysyp tósińdi,
Mahabbat jeńer esindi...

Názir sógedi: sen jazǵy túnde úıde otyrmaıdy ekensiń, jaryńdy izdep qańǵyryp júredi ekensiń dep jáne Názirge myna bir kishkene jyr óte jaqpaıdy. Ol mynaý:

Nadejda, Úmit, Úmılá,
Aqqýsyń, sáýlemsiń,
Shyraǵym, Úmit, Úmılá,
Qaryndasym, baýyrymsyń!
Túıin salyp jas baldyr
Alma er jetip ósedi.
Albyrap bıik saıada
Ýyzdaı bolyp pisedi.
Ne shirıdi, ne qurt jep
Ne bir pánde úzedi,
Sabaǵy qýrap nemese
Úzilip jerge túsedi.
Sen almasyn bıikte,
Sen áli jas balasyń.
Túskenińdi úzilip
Bilmeı, qalqam, qalasyń.
Mine, bul jyr da
Názir «synshyǵa» óte jaqpaıdy.

Mine, «áıel týraly jazǵan óleńderiniń bári jaman» degendegi dálel qylysh keltirgen óleńderi osy joǵarǵy óleńder hám onyń da keıbireýleri tutas óleńder emes, tek óleńniń jurnaqtary.

Áıeldiń jumys qylǵanyn aıtasyń, jalańash, kúshti, jumyr baltyryn, bilegin aıtasyń, áıelge moınymnan qushshy dep aıtasyń, pisken alma qoınynda dep aıtasyń, balaǵyń túrilipti dep aıtasyń dep Názirdiń burqyrap meni jamandaýlary shyn kóńilimen aıtqany bolsa, ol Názirdiń týǵannan alǵan tárbıesinen ǵoı dep oılaımyn...

Áıteýir maqsat — bir Sáken degen «ádepsiz». «júgensiz» bar eken dep ózbek aǵaıyn men tatar aǵaıynnyń belgili «tárbıelileri» bir-bir túkirsin degen shyǵar deımin. Áıtpese qazaq tilinde jazylǵan kishkentaı «Asaý tulpardyń» ne ekenin ózbek pen tatar qaıdan biledi. Al, bilmeıtin kitaby týraly Názirdiń «syny» olarǵa nemenege kerek?.. Ózbek gazetteri men tatar gazetterine «syn» jazý maqsat, Qazaqstanda bir Sáken degen «ádepsiz, adasqan» adamnyń bar ekenin bildirý emes, «Názir degen jalpy tildiń (qazaqtyń tilinen basqa) bárine jetik bir «jaqsy, bilgish, synshynyń» bar ekenin pash etý bolady». Durys-aq, kisi ózin maqtaý úshin bireýdi jamandaý kerek. Ony gazet-gazetke jarnamalaý kerek, sonda atyń shyǵady!

Al endi máselege keleıik:

Áıeldiń denesiniń ashyq múshelerin óleńge qostyń, bilegińdi moınyma artshy dediń dep syn taǵý zor qate.

Qý moldalardyń zálimdigimen áıeldi «nahram» dep jasyram dep ómir boıyna atasynan, qaryndasynan hám ózinin qatynynan basqa eshbir áıel kórmeımin dep keıbir musylman halyqtary buzyq jolǵa, buzyq ádetke túsip ketken. Máselen, ómirinde kórmegen soń áıeldiń júzine qumar bolyp, ábden shydaı almaǵan soń: saqaly, murty joq balalardy áıelshe kıindirip, bastaryna shash taǵyp, shashbaý baılap, erkekter ońashaǵa jınalyp, oınatyp qumarlaryn basatyn bolǵan. (Máselen, «Bátsha oınatý»).

Jáne ómir boıynda erlermen aralasyp, ázildesip sóılese almaıtyn bolǵan soń, ondaı halyqtardyń áıelderi de bir erkek tústileý áıeldi erkek ornyńa ustap ońasha jınalysyp, sonymen oınap, maýyqtaryn basatyn bolǵan (máselen: «Sátenmen oınaý»). Mine, Názirdiń bizdi «ádepsiz» degende súırep ákeletini osy bolady. Áıeldiń bilegin, baltyryn, balaǵyn óleńge qospaıtyn, bilegińdi moınyma artshy, men seni súıdim demeıtin halyqtardyń erkekteri «namahyram» dep áıelge qaramaı, ózderi sol áıelge ishterinen ózegi úzilgenshe qumar bolyp, qumarlyqtaryn basý úshin saqal, murtsyz erkek balalardy qyzsha kıindirip alyp oınatatyndardyń óleńderi mynadaı bolady:

Baq aınala ushar qaz,
Iúr, balaqan, ıúr, ıúr!..
«Bátshaman» dep qylma naz,
Iúr, balaqaı, ıúr, ıúr!...
«Bátshaman» dep qylsań, naz,
Iúr, balaqan, ıúr, ıúr!..
Ólip keter, bátsha baz,
Maıda qadam ıúr, ıúr!..

Mine, erkek balaǵa qumarlanyp, aýzynan sýy quryp, ózeýregen osy óleń jaqsy ma, joq:

Marjan, Marjan, júregim,
Qolyńda seniń kúregiń,
Jumysta júrsiń bilemin.
Jalańash jumyr bilegiń,
Moınymnan qushshy, tilegim, —

degen jaqsy ma?.. Qaısysy durys?.. Árıne, shatasqan «qumarpazdyqtyń» qıalynan shyndyq durys.

Al, Názir aıtar: «Sákenniń óleńderi tipti qazaq ádebıetiniń zańymen qaraǵanda da «botqa» hám «ádepsizdik» dep.

Túrkistandaǵy qazaq jigitteri Názirdiń qolyna «qazaqsha úıren» dep Abaıdyń óleń kitaptaryn bergen, Názirdiń keltirip otyrǵan «bismillási» sol Abaı kitabynan.

Qazaq aqyndarynyń ishinde Abaıdan óleńge sheber joq ekeni ras.

Al Abaıdyń ǵashyqtyq taqyrypty hám áıeldi óleń qylǵan retinde sózderin aralap, terip alǵan kisige Abaıdyń óleńderiniń ishinde tipti bizden aýlaq, tipti soraqy ketken jerleri bar. Abaıdy da Názir tipti jaqtyrmaýǵa kerek edi ǵoı?.. Mine Abaı óleńderi:

Tar tósekte tósińdi,
Iisker me edim jalańash.
Iyǵymda sizdiń shash,
Aıqalasyp, taı-talas.
Lázzat alsaq bolmaı ma,
Kóz jumýly, kóńil mas!..
Etiń etke tıgende,
Demiń tıip súıgende,
Boı shymyrlap, tán erip,
İshim ottaı kúıgende,
Júrek balqyp ıgende...
Jaqyndaı ber jýyqtap,
Tamaǵyńnan aımalat!
Jáne Abaıdyń qyzy aıtady:
...Biz qyrǵaýyl, siz tuıǵyn,
Toıattaı ber kel de alyp,
Gúl shybyqtaı buralyp,
Salmaǵyńa janshylyp,
Qalsyn qumar bir qanyp...
dep. Abaı aıtady:
Muny jazdym oılanyp,
Oıda bardan tolǵanyp.
Kirse ishińe oqı ber
Bozbalalar qolǵa alyp...
Iyǵy tıisip,
Tumandaı kózderi.
Úndemeı súıisip,
Mas bolyp ózderi.
Jylaıyn, jyrlaıyn,
Aǵyzyp kóz maıyn.
Aıtýǵa kelgende
Qalqama sóz daıyn.
Jáne Abaı aıtady:
Qandaı qyzda lázzat bar jan tatpaǵan,
Sulýy bul zamannyń tek jatpaǵan.
On segiz, on toǵyzǵa kelgennen soń,
Almasy ókpe bolar qol batpaǵan...
Burań bel, boıy sulý, kishkene aıaq,
Bolady osyndaı qyz neken-saıaq.
Pisken alma sıaqty tátti qyzdy
Bolamyn da turamyn kórgendeı-aq.
Eger de qolyń tıse bilegine,
Lúpildep qan soǵady júregine.
Betińdi tamaǵyna taıap barsań,
Shymyrlap bý enedi súıegińe.
Jáne Abaı aıtqan:
...Saı-saıǵa qyz-kelinshek joǵalǵańda,
Aýlaqta bar armanyń qandyrarǵa.
Bozbala izdep tabar sol barǵanda
Bolǵanda tal shymyldyq, shalǵyn-tósek,
Basyna jastyq bolar tomardan da.

Mine, áıelge aıtqan óleńderi osyndaı. Abaıdyń ózimen bılikke talasa bastaǵan keshegi tómen atanyń balasyna keketip, mysal qylyp keltirgen óleńderin «bismillá» ornyna ala júgirgen Názir bul óleńderdiń maǵynasyn nege surap almady eken?..

Átteń, ádil tilmashtyń azdyǵy-aı! Názir baıǵus qaıtsin. Názirge áıteýir jamandaý kerek. Onan soń Názirekeń meniń «Azıa» degen óleńimdi jamandaıdy.

Bul óleńdi gazet-jýrnal oqıtyn qazaqtyń kóbi-aq kórgen shyǵar.

Men bul óleńdi Markstyń qaǵıdasyna tup-týra keledi dep aıtpaımyn.

Bul óleń Genýıskıı hám Gaagskıı konferensıalar bolyp, Eýropanyń patshashyl úkimetteriniń elshileri jınalyp, kúnshyǵys Halyqtaryna aram qulqyndaryn arandaı ashyp, obyrlyq saıasattaryn is júzinde júrgizbek bolyp, barlyq Azıany tyrnaqty sheńgelderine búrip almaq bolyp jatqanda, Azıanyń Eýropa quldyǵynda jatqan Halyqtaryn qorǵamaq bolǵan Sovet úkimetiniń elshilerin jalǵyzdap, múıizdep jatqan ýaqytta patshashyl, obyr, jalmaýyz, sum Eýropanyń betine soqqan shoqpar edi. Oryssha aıtqanda «protest» edi. Shoqpardy, protesti árkim ár túrli soǵady.

(Vostochnaıa polıtıka) Kúnshyǵystaǵy ult qozǵalysyn Sovet úkimeti Eýropanyń obyrlyǵyna qarsy qoıýǵa saıasat júrgizip otyr.

Meniń tatardy, madıardy, ǵundy aıtyp qorqytyp, aqyrynda monǵoldy Eýropanyń esine salyp, monǵoldyń bilegin kórsetip qorqytqanym — sol Sovet úkimetiniń Azıadaǵy ult qozǵalystaryn Eýropa obyrlyǵyna qarsy qoıýǵa saıasat júrgizgeni.

Bul sondaı pikir, «Názir synshy», mundaı «Kúnshyǵys saıasatyn» siz de bilseńiz kerek edi.

Bir tatardyń Anglıa agentterimen qosylyp Sovet úkimetine qarsy is júrgizgen aıypty adamyn Tashkentte tergegende «Názir synshy» Tashkenttiń musylmandarynyń aldynda álgi aıypty adamdy prokýror bolyp qaralamaq bolyp shyǵyp, sol aıypty kisiden mynadaı jaýap surady dep esitip edim. Názir suraıdy: «Siz ózińiz musylman bola tura, bul musylmandardyń dushpany bolyp júrgen Anglıanyń jaǵyna nege shyqtyńyz?..» — dep.

Mine, Názir Tashkent musylmandarynyń aldynda aıypty adamnan osyndaı jaýap suraǵan... Al onymen Názir komýnısiginen, marksısiginen shyǵyp ketip otyr ma?

Ol bir saıasat, biraq azyraq «demagogqa» mingen saıasat. Meniń «Azıa» degen óleńimniń ishinde ras, ádeti, antısemıtterdiń betine uraıyn degen de pikir bolǵan. Ol pikirdiń óte oǵash kórinip ketkeni antısemıtterdiń óte kóptigi. Hatta ondaı adamdar ez aralarymyzda da az emes.

Bul elendi «talqandap» jamandaǵandaǵy Názirdiń barlyq maqsaty «anaý jaman, Marksti bilmeıdi, men bilemin» degen demagogıa. Ras, demagog sholaq qashardan da yńǵaıly hám ońaıly nárse!

Áıtpese Eýropanyń ustalyǵyna, «ónerlerine», aeroılandaryna, mashınalaryna jalǵyz-aq Buhardyń moldalary ǵana qarsy bolar.

Jáne monǵol kelip Eýropaǵa ustalyq úıretedi, ǵylym úıretedi dep eshkim aıtqan joq.

Qazirgi Eýropaǵa, monǵoldyń bilegin kórsetip «jaýyzdyǵyńdy qoımasań, monǵol seni úıreter...» degen sóz, ustalyqqa hám ǵylymǵa úıreter degen emes. Jaýyzdyǵyńdy qoımasań taǵy, nadan, shıki et jegen, alaqandap qan ishken, monǵoldyń ardasy móńkip, týlap moınyńdy úzip jiberer degen sóz.

Úndistan, Aýǵanstan, Farstan, Túrkıa, Mysyr, Qytaı—bári birigip Anglıanyń patshashyl úkimetine qarsy turyp, Anglıany byt-shyt qylyp álsiretip, moınyn artyna qaıyrsa, Sovet úkimetiniń qazirgi kóńildegi jerinen shyqpas pa edi?.. Mundaı qozǵalysty qýattaýmen Sovet úkimeti komýnızmniń jolynan taıǵan bola ma? Kúnáli bola ma? Názekeń aıtady: «Azıany Eýropamen jaýlastyrý bilimsizdik, aqylsyzdyq» deıdi. Jaraıdy. Biraq Názirdiń bul aqylyn Sovet úkimeti nege almaı júr eken? Názir men lord Kerzınniń jaqsy «máslıhatyn» Sovet úkimeti nege almaı júr eken? Chıcherın nege qulaq qoımaı júr eken?

Jáne Názir aıtady: «Ádebıet mıtıń emes, bizdiń mindet Eýropanyń ustalyǵyn úıretip, Keńes ókimetin kúsheıtip, kórkeıtý...» dep.

Pa, shirkin-aı!.. Bul sózdi biz jańa esitip otyrmyz ǵoı!.. Názir bilgish bul sózdi endi aıtyp otyrsa, biz bul sózdi 1917-shi, 18—19 — 20 jyldarda aıtqamyz... Názirdiń munysy baıaǵy «ol jaman, men jaqsy» degen demagogıa.

Al Názir: «Eýropany nege jamandaısyń?» dese, Eýropany jamandamaı otyrǵan kisi joq. Eýropany tekserip sóz qylǵanda qazirgi bastyqtarymyz eki sózdiń birinde «qartaıǵan», «shirigen», jáláp», «joıylaıyn dep bara jatqan Eýropa» deıdi.

Názir meniń «Jas qazaq marselezasy», «Jumyskerlerge», Ivan men Myrzabekke» degen óleńderimdi jamandaıdy.

Bularǵa eshbir dálel aıtpaı, qur «áıteýir jaman» deıdi. «Mundaı óleńdermen kisi revolúsıa aqyny bolmaıdy...» deıdi.

Názirdiń ózi de «dárýish» dep qol qoıyp, óleń tárizdi birdemeler jazyp júretin, «jaqsyny kórmek úshin» degendeı solaryn Názir bir jaqsy sheber tilmashyna qazaqshaǵa perevod qyldyrsa kórer edik Názirdiń qandaı revolúsıa aqyny ekendigin. Názirdiń kókeıin tesken maqsaty ózbekshe, tatarsha, qazaqsha hám basqasha jazyp, «jaqsy», «ataqty» jazýshy bolý ǵoı. Óleńderin qazaqshaǵa s ýdovolstvıem aýdartar.

Aqyrynda Názir meniń ýaq-túıek perevodtarymdy jamandaıda hám ol perevodtarǵa nanbaıdy. «Sákenniń óz oıynan shyǵaryp júrgen sózder» deıdi.

Olar, máselen, myna bir ýaq sózder: farsynyń aqyny Sheıh Saǵdıdan:

Án men kúıge túıe de
Shatlanar, haıýan desek te,
Sezbeıtin ony adamdy
Salpań qulaq esek te, —
degen. Hám Japon aqynnan:
Súıgenime jasyryp,
Túnde jalǵyz barsam men,
Tereze ashyp súıisip,
Aýzynan bal alsam men.
Arsyldap ıt sen meni
Qorqytpa dep «qabarmyn!»
Tastasam súıek úrmessiń,
Kóńildi sóıtip tabarmyn.

Bul óleńder týraly Názir aıtady: «Sheıh Saǵdıda mundaı óleń joq bolsa kerek edi. Jáne ol zamanda bul zaman túıeniń án men kúıge shattanǵanyn kórgenim joq» deıdi. «Aqmolanyń túıesi bolmasa, ózge jerdiń túıeleri án men kúıge shattanǵanyn kórgenim joq» deıdi.

Átteń, asqan aqyldylyq-aı!

Durys, bilmegen tildi «bilemin» dep men Názir Tórequlov tárizdi maqtanyp shataspaımyn.

Bul ýaq óleńderdi men japonnyń, farsynyń hám tómengi kórsetken óleńdi poláktyń óz tilderinen aýdarǵanym joq, men bul ýaq óleńderdi orysshadan kezi kelgen ýaqyttarda perevod qylyp ketkemin. Orysshaǵa ótirik jazǵan bolsa perevodchıkterdiń, «tilmashtardyń» jańdary shyqsyn. Perevodchıkterdiń qolyna qaraý Názirdiń óz basynda bolǵan is edi, buǵan Názir túsinse kerek qoı. Endi Názirdiń túıe án men kúıdi sezbeıdi, sezse jalǵyz «Aqmola túıesi sezer» degenine keleıik.

Bul endi Názirdiń áıteýir jamandaıyn degen nıetpen jamandaýǵa asyra basyp jiberip, artynan Aqmolaǵa kijingenin baıqamaı kórsetip alǵany.

«Kúıdi túıe sezbeıdi» dep Názir bilgish aıtady. Al ózge jurt: «haıýandardyń bári de kúıdi sezedi...» deıdi. Biz, sirá, sol «Názir bilgishtiginen» kóri kóptiń aıtqanyn alarmyz deımin...

«Bı adamnyń tániniń negiziniń ózinen shyǵady... Shapqan at, júkti túıe, eskek esken qaıyqshy hám balǵa soqqan usta qandaı eseppen bılep rıtmıcheskıı qımyl qylsa, olar da sondaı qylady. Rıtm (bı) birtúrli jaqsy sezim týǵyzady. Hám sol sebepti rıtm (bı) jalǵyz jumys qylǵanda ǵana jeńildik keltiretin zat emes, rıtm (bı) ónerli ıakı nadandyǵyna qaramaı barlyq adamzatqa birdeı kórkemdik lázzatyn beretin zat» deıdi Karl Býhor.

Mine, joǵarǵy aıtqanǵa qaraǵanda adam bolsyn, haıýan bolsyn kúıdi hám bıdi (rıtm hám garmonıany) sezbeıtin jan joq, sol adam bolsyn, haıýan bolsyn kúıdi hám bıdi sezetin jalpy jannyń ishinde Názir aıtqan «Aqmola túıesi de» sezýge kerek.

Jalǵyz-aq kúıdi, bıdi sezbeıtin álgi Saǵdı aıtqan salpań qulaq esek bolar. Onyń ishinde de Túrkistannyń salpań qulaq kók esegi bolar.

Taǵy da Mıskevıchten meniń kóshirgenim:

Jaqsy kórsin deseń ıt
Jaqsy kór ıtti óziń de.
Umytpaıtyn bul bir sóz
Luqman aıtqan kezinde...

degen sóz ben joǵarǵy japon óleńinen kóshirgen taǵy da ıtke aıtqan sózdi men 1917 jyly Aqmolada bizdi bólshevık boldyńdar dep syrtymyzdan balaǵattap júrgen birqatar myrzalarǵa aıtqamyn. Ony «ne sebepti jazǵan?» dep bul bir 7 — 8 jol sózge tamsanyp Názir «synshy» basyn syndyrmaı-aq qoıǵany jón edi.

Jáne joǵarǵy keltirgen 4 joldyq «jaqsy kórsin deseń ıt» dop bastaǵan sózdi Mıskevıch óz basynan shyǵarǵan kórinbeıdi, ony Mıskevıch te Luqmannan alǵan bolsa kerek. Ótirik aıtsa jany shyqsyn.

Mine, Názir synshynyń «Asaý tulpardy» synǵa salǵanda, jamandaǵanda, aınaldyra ketkende dálel qylyp alǵan óleńderi osy hám oǵan sıpaı qaıyrǵan qazaqsha jaýaptarymyz osy. Átteń ózbekshe, tatarsha jetik til bilmeımin, egerde bilsem Názirdiń álgi «myna jaqta bir Sáken degen ádepsiz, bilimsiz óleń jazǵan adam bar, ony bilip qoıyndar, men ondaı emespin, men ádeptimin, men bilgishpin, meni bilip qoıyndar...» dep jazǵan ózbek gazetterine de, tatar gazetterine de jazyp jiberer edim.

Tilmashtar (perevodchıkter) izdesem maǵan da tabylar edi, biraq Názir aıtqandaı, odan ne paıda?..

(Kerek qylsa, týralyqqa qarasa, bul sóz qoldaryna tússe, ol gazettiń ózderi de basar, baspasa keregi de shamaly).

Názir synynda jazǵan: «Azıa» degen óleńdi jazǵanda Eýropany jaqsy jolǵa bastaıyn degen bolsa, «Eýropaǵa qazaqsha jazýdan paıda shamaly» degen.

Bul ne degen sózi?

Bul «Eýropalyqtar qazaqsha oqymaıdy, sol sebepti olarǵa qazaqsha jazǵannan ne paıda?» degen sóz bolady.

Biz surar edik: ózbektiń, tatardyń balalary qazaqsha oqymaıdy. Úlkenderi aqyny tolyq, olar oqysa da «Asaý tulpardy» kerek qylmaıdy...

Al, olar úshin olardyń tilinde «syn» jazýdan ne paıda eken?

Ras, bir zor paıda bar, ol Názir Tórequl balasynyń atyn jarıalaý. (Afısha, reklama jaqsy nárse. Qazir bul tásilge bizdiń «tres, býmdar» hám gýmdar da túsken kórinedi).

Qysqasy, «ádebıet mıtıń emes» dep, ádebıetti ondaı nárselerden taza, pák saqtaý kerek dep Názir «synshy» aıtsa da, óziniń saıasat hám áleýmet retindegi bizge kijingen zapyranyn «Asaý tulparǵa» ákep tógip, «qaptyrmaly synyn» jazǵan bolǵan. Jurt eki sózdi endi qatar salyp kórer.

1923 jyl

---