InfoHub Logo

Muhamedjan Qarataev aıtqan asa oryndy pikirlerge kishkene oı jalǵastyrmaqpyn. Qazaqtyq ádebı tili jóninde. Bir kezde qazaqtyń ádebı tiline negiz bolǵan dep ár túrli geografıalyq aýdandardy atap, talas týdyrýshylar boldy. Bul ádebı tildiń tabıǵatyn túsinbeýshilikten týǵan nárse bolatyn. Bizdiń ádebı tilimiz qazaqtyń halyq tilinen týdy. Alshaq jatqan qazaqtyń til tutastyǵy kimdi bolsa da qaıran qaldyrady. Bir alshaq óńirdiń ekinshi qıandaǵy qazaqqa túsiniksiz sózderi kóp bolsa júz qaraly ǵana. Muny dıalekt dep qaraýdyń ózi kúmándy. Qazirgi zamandaǵy qarym-qatynas, komýnıkasıa ulǵaıýy arqyly ondaı sózderdiń ózi tipti azaıyp qaldy.

Ádebı tilimizdiń bıik mamandyq satysyna kóterilip, jaqsy damyǵanyn maqtan etemiz. Bul úlken tabysymyz. Áıtse de sol damý jolynda — keı jaǵdaıda qazaq sózin júdetip te alyp júrmiz. Shuraıly, quıqaly sózder saıası-áleýmettik, sharýashylyq ádebıette ǵana emes, kórkem ádebıettiń kóp shyǵarmalarynda da azaıyp barady. Árıne, etek jaıǵan jańa uǵymdarǵa baılanysty kóptegen kóne sózder shet qaqpaı qalyp júr. Sony jańǵyrtyp paıdalaný qolymyzdan kele bermeıdi. Qaýyrt ta, qarbalas qımyldaıtyn jýrnalısıka bolsa bir sári, tipti jazýshylardyń ózi aýyzǵa ońaı túsetin, jattandy sózderge kóp júgiretin bolyp júr. Osyndaı halde tosyn sózderdiń, maǵynasyna kóp adamdar túsine bermeıtin oqshaý sózderdiń eshqandaı jattyǵy joq der edim. Muhtar Áýezov ózi oqyǵan qazaq kitaptarynyń ishinen ózi buryn estimegen jańa sóz ushyratsa jazyp alyp otyratyn, ondaı sózderdi qyzyqtap, súısinip aıtatyn. Til baıytý úshin qazaqtyń esh sóziniń jattyǵy joq. Tek sony jazýshy ornyn taýyp, durys paıdalana bilý kerek.

Árıne, qaı til bolmasyn ózge tilderdegi ataý, uǵym sózderdi boıyna sińirip baıyǵan. Qazaqtyń ádebı tiline de túbi bir túrki tilderdi aıtpaǵanda, arab, parsy, keıinirek orys, evropa tilderinen kóp sózder endi. Biraq áńgime qazir qazaqtyń baıyrǵy tili týraly. Al, baıyrǵy tilge keletin bolsaq — meniń oıymsha onyń bir sózin shashaý shyǵarmasaq jaqsy bolar edi. Bizde orynsyz eskirip qalǵan sózder az emes, sonymen birge dıalekt sózder de ádebıetimizde óz ornyn tabar edi. Shyǵarmalarynyń tili sóz bolyp otyrǵan D. Dosjanov, S. Berdiqulov sıaqty jas jazýshylardyń tosyn sóz, tosyrqap qalǵan sózderge kóbirek barýy quptarlyq nárse.

Al, bizdiń keıbir jazýshylarymyz XV—XVI ǵasyrdaǵy qazaq ómirinen shyǵarma jazǵanda «muny durystap uıymdastyrý kerek», «kópti jumyldyrý kerek», «bul máselege úlken maǵyna berý kerek», dep eski handardy búgingi sharýashylyq basshylarynyń tilimen sóıletedi. Soǵan oraı osy kúngi jumysshy men ıntellıgentti eski bılershe sarnatatyn jazýshylar da joq emes. Demek ár zamannyń óz tili bar. Ony shatastyrmaý qajet. Biraq sóz qory, til baılyǵy qaı zamanǵa arnalǵan shyǵarmaǵa da kerek. Oraıyn tapqan sheber bolsa arhaıkalyq eski sózderdiń ózi búgingi taqyrypty jatyrqamaıdy. Tek kópke túsiniksizdeý tosyn sózderdi battastyryp qabattap, utymdy aýyrlatpaı, ornyn taýyp, sóz oraıyna qaraı ózinen-ózi túsinikti bolarlyq etip qoldansa — ondaı sózder halyqqa tez sińip ketedi. Óz tájirıbemnen bir mysal keltireıin. «Kústi» degen sózdi ekiniń biri túsine bermeıdi. Al, «qolymdy jipsiz baılaǵan sen ǵana ediń, Bátıma. Senen de kústim birjola» degende — eshbir túsindirmeniń keregi joq sıaqty. Demek tosyn sózdi, jurt tosyrqap qalǵan sózdi qaıta tiriltý úshin — qybyn taýyp qoldanýymyz kerek.

---