InfoHub Logo

Kazirgi kezde qazaq ádebıetinde kórkem aýdarma janry keń damydy.

Buryn jeke shyǵarmalardy talǵap qana aýdaryp ne bolmasa kezdeısoq aýdaryp kelsek, qazir aýdarma máselesi belgili júıege, úlken arnaǵa túsip keledi. Bul kóp jyldan beri jınalǵan tájirıbeniń nátıjesi. Endi úlken klasıkterdiń úzip alynǵan jalǵyz-jarym shyǵarmasy emes, júıege salynǵan kóp tomdy tańdaýly shyǵarmalaryn oqıtyn boldyq.

Bul sıaqty úlken is baıandy bolý úshin, kórkem aýdarma máselelerin keń talqylap, belgili bir qorytyndyǵa, pikir toǵysar jerge kelip alǵan durys bolýshy edi. Ár jerde jeke-dara maqalalar shyqqanmen, aýdarma máselesin áli keń talqylap, belgili bir talap ólshemin anyqtaǵan joqpyz. Qazirgi kóp aýdarmalarymyzǵa tán, sonymen birge biryńǵaı aýdarmany kásip etetin maman dep júrgen aýdarmashylarymyzǵa tán keıbir eleýli kemshilikterdi A. P. Chehov shyǵarmalarynyń aýdarmasy tóńireginde sóz etkimiz keledi.

Kórkem ádebıet baspasy A. P. Chehovtiń kólemdi úsh tomdyq tańdamaly shyǵarmalaryn basýǵa kiristi. Jumystyń deni istelip qalǵan. Qazir kólemdi eki tomy jaryqqa shyqty. Árıne, qansha qalyń bolǵanmen, bul úsh tomdyqqa ózi tilindegi 14 tomdyq Chehov murasy syımaıdy. Sondyqtan da Chehov shyǵarmalaryn qazaq tilinde qurastyrýǵa asa talǵampazdyq, uqyptylyq qajet. Baspa alǵashqy eki tomǵa qaraǵanda, bul mindetti táýir atqaryp keledi. Úsh tomdyqqa ár aýdarýshynyń kóńili qalaǵan nárselerdi engize bermeı, uly jazýshynyń qolyna alǵash qalam alǵannan bastap tvorchestvolyq ósý jolyn kórseterlikteı kezeńdi shyǵarmalaryn talǵap engizgen. Mundaǵy shyǵarmalar hronologıalyq tártibi qatal saqtalmasa da, Chehovtiń ár kezeńin kórsetýmen birge, taqyryp jaǵynan ár alýan, jazýshynyń ómirdi keń qamtyǵan mol dıapazonyn tanytady.

Endigi másele osy aýdarmanyń sapasy jóninde. Birinshi tomnyń aýdarylýy jaıynda «Qazaq ádebıeti» gazetiniń betinde burynyraqta pikir aıtqandyqtan, qazir ekinshi tomnyń aýdarmasyna toqtalmaqpyz. Birinshi tomnyń aýdarmasynda kóptegen kemshilikter bolatyn. Chehov shyǵarmalaryn kóp adam aýdarǵan. Olardyń ishinde aty belgili jazýshylar da, ysylǵan tájirıbeli aýdarmashylar da bar, sonymen birge qabattasyp ádebıet dúnıesinen kásibi aýlaq áýesqoılar da júr. Aýdarýshylar tizbegine qarasań stıli, tájirıbesi ár alýan adamdar. Sondyqtan birinshi tomda alalyq kóp bolatyn. Aýyz tushshytar, súısindirer jaqsy aýdarmamen qatar esh kórkemdigi joq sózbe-sóz, dámsiz, tatýsyz sirespe aýdarmalar júretin.

Al, ekinshi tom eleýli kemshilikteri bolǵanymen, alǵashqy kitapqa qaraǵanda biraz ilgeri. Aldymen aıta ketetin nárse: munda maǵyna, uǵym jaǵynan keıbir jeke jańylys, jańsaq jerler bar bolǵanymen, áli kúnge kóp synalyp júrgen — túsinbeı teris aýdarýshylyq joq. Osy bir óte qarapaıym, eń alǵashqy shart munda oryndalǵan. Bul árıne, kórkem aýdarmanyń álippesi ǵana, biraq, amal qansha, osy álippeniń ózinen kóp jańylatyn kezderimiz áli de az emes. Ekinshi tomnyń alǵashqydan artyqshylyǵy jalǵyz osy álippeden ǵana emes jalpy kórkemdik dárejesinen. Buryn Chehovti aýdarýda kóbirek aqsaǵan Qaınarbaev, Dúısenbaevtar da árqaısysy ár dárejede ysylyp, kórkem aýdarmanyń tásilin ıgerýge jaqyndaı túskendikteri baıqalady. Biraq burynǵyǵa qaraǵanda «ıman júzdi» bolǵanmen, bul tomda da ala qoldyq bar.

Chehov shyǵarmalary ózge tilge aýdarylǵanda úlken uqyptylyqpen birge, názik kórkemdikti talap etedi. Óıtkeni Chehov áńgimeleriniń kóbi qym-qıǵash sújetke, qyzyq oqıǵaǵa qurylmaıdy. Keı shyǵarmalarda kórkemdik beıneleý, til nashar bolǵanmen, oqıǵa jelisiniń ózi-aq súırep shyǵatyny málim ǵoı. Al, Chehov shyǵarmalary kóbine-aq názik sezimge, adam harakterine, ómirdegi bolmashy oqıǵalarǵa qurylady. Bul áńgimelerdiń kóbine-aq syry astarynda, tereńde jatady. Ony oıly, jiti kóz kóredi. Sondyqtan da Chehovti óz dárejesinde aýdarý — jalpy kórkem aýdarmanyń kóp problemalaryn shesher edi.

Mundaǵy eń aldymen kóz qýantar, kóńil súıinter talantty prozaık Á. Nurpeısov aýdarmalary. Ol Chehovtiń ózekti eki shyǵarmasyn («Altynshy palata», «Qanden ertken kelinshek») aýdarǵan. Óziniń tól shyǵarmalarynda tilge baı jáne sózdi ásem qoldana biletin Á. Nurpeısov sol ónerin aýdarmadan da irkip qalmaǵan. Chehov shyǵarmalaryndaǵy ár túrli adam sıpatynyń boıaýyn semdirmeı, bir mysqal artyq-kem etpeı, ózge tilge túsirgen.

Bul kitaptaǵy túpnusqaǵa jýyq, avtor obrazdary men boıaýlaryn jaqsy jetkizip beretin tájirıbeli aýdarýshylar Ǵ. Ahmetov, F. Ospanov, F. Dinıslámov aýdarmalary. Bular shyǵarmany jete túsinip, avtor sóziniń astaryn ańdap, sózdiń maǵynasyn jetkize aýdarady. Aýdarmalarynda tilge oralymsyz, túsinýge qıyn sirestirýshilik joq. Biraq osy úsh aýdarmashyǵa aıtylatyn bir syn — úsheýinde de sýretkerlik jetińkiremeıdi. Avtor beıneleýin aýdarmaı jetkizýge tyryssa da keıbir názik jerlerin ańdamaı qalady.

Joǵaryda aıttyq, bul kitapta, eger baıqamaı qalsaq aıyp bizde, maǵyna burmalaýshylyq, orys sózine túsinbeýshilik joq. Árıne tom-tomdap júıeli arnaǵa salynyp basylǵan shyǵarmada ondaı nárse bolsa, ony keshirýge bolmas edi. Biraq kórkemdik olqylyq, oqýshyǵa áser ete almaıtyn surqaı, júdeý sózder, ıaǵnı shyǵarmanyń óńin qashyrý — bu da úlken kemshilik. Kórkem aýdarmadaǵy eń basty, iri kemshilik.

«Starsev, slýshaıa, rısoval sebe, kak s vysokoı gory syplútsá komkı, syplútsá ı vse syplútsá ı emý hotelos, chtoby onı poskoree perestalı sypatsá ı v to je vremá Ekaterına Ivanovna, rozovaıa ot naprájenıa, sılnaıa, energıchnaıa, s lokonom, ýpavshım na lob, ochen nravılas emý» («Ionych»).

Osynyń qazaqshasy:

«Tyńdap otyrǵan Starsevqa bir bıik taýdan tas domalap, ústi-ústine túsip jatqandaı kórindi. Munyń tezirek domalap túsip bitýin tiledi ol, sonymen birge zorlanǵandyqtan albyrap ketken, kúshti, qaıratty, bir býda shashy mańdaıyna túsip ketken Ekaterına Ivanovna oǵan óte unaıtyn edi» (539-bet).

Bul dál aýdarylǵan maǵyna jaǵynan asa burmalanǵan esh nárse joq. Biraq aýdarmada kórkemdik te joq. Sol betten osynyń qasynan taǵy bir mysal:

«Ekaterına Ivanovna otyra qalyp, roıáldiń baspalaryn qos qoldap basyp-basyp jiberdi; onan keıin ile-shala (?) bar pármenimen taǵy basyp jiberdi, taǵy solaı, taǵy solaı basa berdi; ıyǵy men omyraýy dir-dir qaǵyp ketti».

Aý, muny ne deımiz? Osy kórkem sýret pe? Bul sóz etip otyrǵanymyz A. Elshibekov aýdarǵan Chehovtiń áıgili «Ionych» atty poveske bergisiz uzaq áńgimesi. Ne degen súreńsiz kedeı til, ne degen olaq qurylǵan oralymsyz sóılemder! Ár sózdiń óz orny, reti bar.

«Qos qoldap» bir nárseni kóteredi, ne ustaıdy, biraq «qos qoldap» roıál oınaıdy deýge bolmaıdy ǵoı.

Óne boıy sózbe-sóz sirestirip otyratyn aýdarýshy keıde erkin qazaqshalamaq ta bolady.

«Qos almaǵa eki qoıny tolyp ta qalǵan, bulań ósken erke, sulý, arý... (538-bet)

Orysshasy: «I devstvennaıa, ýje razbıtaıa grýd krasıvaıa, zdorovaıa...»

«Qos almaǵa eki qoıny tolyp ta qalǵan...» degen qazaqtyń qoltýma ortaqol ádebıetshileri jasaǵan — ásemdiginen anaıylyǵy basym, talǵaýsyz sóz Chehovte joq, ony Chehovke japsyrýdyń keregi joq edi. «Bulań ósken» degen sóz de bul jerde ornyn taýyp turǵan joq. Al, arhaıkalyq «arý» degen sóz de Chehovtiń realısik shyǵarmasyna tipti jaraspaıdy.

Sol sıaqty aýdarmashy «Janchık». degendi «Jan» degen esimge qosylǵan «chık» degen (sýfıks) «Janykem» dep qazaqshalaıdy.

Jalpy A. Elshibekov aýdarmasynan kózge túsetin eki qıyr qaıshylyq — biri orysshany sirestirip aýdarý, ekinshisi — orynsyz qazaqylandyrý. Sońǵysy azdaý. Osy ekeýi eki jaqqa qıǵash tartady da naǵyz kórkem aýdarmadan aýlaq áketedi.

Sóz arasynda aıta ketetin taǵy bir nárse bar.

«Ia ıdý po kovrý, ty ıdesh poka vresh, on ıdet poka vret».

Qazaqshasy:

«Men kilemniń ústimen kelemin, sen kele jatyrsyń ázirshe ótirik aıtyp kelesiń, ol kele jatyr, ázirshe ótirik aıtyp kele jatyr» (546-bet).

Osynyń aýdarylýynda qandaı maǵyna bar? Túp nusqada ol sóz oınatý, jańyltpash sıaqty nárse. Bul «po kovrý», «poka vrý» degen sózderdiń dybys úndestigine qurylǵan sóz oınatý. Al, aýdarýshynyń onymen tipti isi bolmaǵan. Árıne, sóz oınatý (ıgra slov) ekinshi tilge kóbine tikeleı aýdarylmaıdy. Biraq onyń ornyna janama, qazaq tilinde bar basqa sózderdi oınatý kerek.

Avtordyń stılin saqtaýdaǵy bir muqıat qaraıtyn nárse — onyń sóılem qurylysy. Ózge komponenttermen birge sóılem qurylysy, sóz saptasy jazýshynyń stılin aıqyndaıdy. Aýdarýshyǵa túp nusqanyń ár sóılemin aınytpaı túsir dep talap qoıýǵa bolmas. Keıde bir sóılemdi bólip, ne eki sóılemdi qosyp jiberse, odan keler zıan joq. Biraq avtordyń jalpy sóılem quraý tásilin saqtaý shart. Avtor sóılemin aýdarýshy orynsyz bólshektemeý kerek.

«Gorodok byl malenkıı, hýje derevnı, ı jılı v nem pochtı odnı tolko starıkı, kotorye ýmıralı tak redko, chto daje dosadno».

Derevnádan da nashar kishkentaı qala edi, munda kileń qart adamdar ǵana turatyn, olar sırek óletin, munysy tipti ókinishti de bolatyn». (233-bet). Syrt qaraǵanda qazaqsha aýdarmasy da túp nusqadaı bir sóılem sıaqty. Al, tildiń zańyna salsańyz olaı emes, bul tórt sóılem, gramatıka boıynsha mundaǵy ár útir qoıylǵan jepge núkte qoıylý kerek. Osy sıaqty shaǵyn sóılemniń sózin sholtańdatyp tórt sóılemge bólý avtordyń stılin ózgertip, kerek deseńiz árin ketirip, búldirip tur. Jáne sonymen birge aýdarýshy avtordyń astyrtyn syqaǵyn ańǵarmaı, tekstiń boıaýyn ketirip alǵan.

Osy kitapty aýdarýǵa qatysqan S. Qaınarbaev, A. Shansharov aýdarmalarynyń kemshilikteri de joǵaryda sóz etilgen A. Elshibekov aýdarmalarynyń kemshilikterimen sabaqtas. Bulardyń qalam ustasy uqsas, ózara stıldes, biraq bir qıyn jeri — bulardyń stıli men Chehov stıliniń arasy alshaq.

«Rotsheldke degen óshpendilik pen jek kórýshilik Iakovty birte-birte bılep alǵan edi» (234-bet).

«Qysqasyn aıtqanda qym-qıǵash zıan, odan basqa túk te joq» (235-bet).

Bul — S. Qaınarbaev aýdarmasy. Bul aýdarma sózbe-sóz týra keledi. Al, budan estetıkalyq áser bylaı tursyn, tipti munyń maǵynasyn uǵý ońaı emes. Eger túsine qalsań da oılanyp, qınalyp, onda da qaıtadan orysshaǵa aýdaryp baryp, bir nárse topshylaısyń.

Aýdarýshy sóz úılesimin, ár sózdiń atqaratyn qyzmetin túsine bermeıtin tárizdi.

«Iakov istiń nashar ekenin, endi eshbir poroshoktyń járdemdespeıtinin túsindi» (242-bet).

Osyndaǵy «járdemdespeıtinin» degen sóz maǵynalyq qyzmet atqarǵanmen jarasyp turǵan joq. Onyń ornyna «eshbir poroshoktyń qaırany bolmasyn túsindi» dese tilge de jeńil, kóńilge qonymdy bolar edi. Biraq aýdarýshy ár sózdi sóılemnen bólip, jeke-dara uǵynyp, «ne pomojet» degenniń oryssha-qazaqsha sózdiktegi balamasyn aýdyrmaı túsirgen.

«Ol óziniń qandaı qumarlyqpen súıetindigi jóninde qyzǵa aıtqysy kelip edi...

Manúsáǵa ǵashyq bolǵannan beri Nıkıtınge Shelestovtardikindeginiń bári: úıi, onyń janyndaǵy baqshasy, keshki jaıy, toqymaly oryndyqtary, kútýshi qart áıeli, eń arty (?) shaldyń jaqsy kórip, jıi aıtatyn «kórgensizdik» degen sózi de unaıtyn» (274).

«Qyz basyn shalqaıtty, al ol onyń aýzynan súıdi, kóbirek súıisý úshin qyzdyń eki jaǵyn qolymen ustap ta aldy...» (157-bet).

Kórip otyrmyz, ǵashyq qyzǵa kóńilin terbetken yntyzaryn aıta almaı júrgen, súıgen qyzynyń úı-ishi, qora-jaıy, qysqasy, basqan izine deıin kózine ystyq kóringen jigittiń jaıy aýdarmada osylaı bolyp shyqqan. Sońǵy úzindini qaıta oqyńyzshy. Netken salqyn, jansyz sózder tizbegi: Jigit qyzdy súıip tur ma, álde shkafty súıip tur ma?

Biz synǵa alyp otyrǵan aýdarýshylarǵa ortaq jáne bir kemshilik olar qazaqtyń ádebı tiliniń tabıǵatyn jete túsinbeıdi. Qazaq sózi jalǵaýdy orynsyz mingestirip jalǵaı berýdi súımeıdi. Bul onyń tabıǵatyna sińbegen jáne zorlyq qylmasa, sińe de qoımaıtyn nárse. Aýdarmadan mysaldar keltirelik.

«Onyń kózqarasynda da, júris-turysynda da bir jańalyq batylsyzdyq, jazyqtylyq bar edi...» (Elshibekov aýdarmasy).

Kórip otyrmyz, «dyq, lyq», jalǵaýlary jáne de oǵan japsyrylǵan «dylyqtyń», «tyńdyqty», «dilikpen» sıaqty shubatylmaly, ústi-ústine mingestirilgen qosymshalar sóılemderdi maǵyna jaǵynan sonshalyq kómeskilendirip, tilge oralymsyz aýyr etip tur.

Sóz úndestigi degende biz tek qana dybys qýalaǵan alıterasıany aıtpaımyz. Oryndy jerinde ol da kerek. «Tilge jeńil, júrekke jyly tıip, jup-jumyr tegis kelsin aınalasy» dep Abaı aıtqan talapty usynǵymyz keledi. Al, osy pikir jaı qyzyl sóz bolmasyn, sony mysalmen dáleldep kóreıikshi.

«Eı strashno hotelos jıt hotelos v Peterbýrg ı znakomstvo s Sasheı predstavlálos ýje mılym no dalekım, dalekım proshlym».

«Ol ómir súrýge qatty qushtarlanyp, Peterbýrgke barǵysy keldi, Sashamen tanystylyǵy da súıkimdilikpen esine túsedi. Biraq bul artta qalyp qoıǵan, sonaý alystaǵy bir shaq tárizdendi».

Al, osyny bylaı aýdarýǵa bolmas pa edi?

«Ol úlken ómirdi ańsap Peterbýrgke barǵansha asyqty, Sashamen tanysqan kezderi de endi sonaý alysta qalǵan alys shaqtyń súıkimdi bir sáti ǵana sıaqty».

Osylaı aýdarǵanda Chehov oıy qazaq oqýshylaryna qonymdyraq, túsiniktirek bolmaı ma? Jáne de «ómir súrýge qatty qushtarlanyp», degen sózbe-sóz aýdarma avtor oıyn jete uqtyrmaıdy. Óıtkeni avtor qyzdyń bir túkpirdegi mesheý tirshilik, maǵynasyz usaq ómirden úlken ómirdiń sara jolyna shyǵýdy ańsaǵanyn aıtyp otyr.

Osy kúngi bir baıqalatyn nárse — kórkem aýdarmamen aınalysyp júrgen birqatar adamdar, joǵaryda synalǵan aýdarýshylar sıaqty qazaqtyń ádebı tilin ıgere almaı júrgender. Sondyqtan da qazaqtyń osy kúngi ádebı tili men keıbir aýdarmalardyń tili eki shalǵaı, aralary kereǵap. Chehov ereksheligi jóninde kóptep belgili pikir bar, ol ózge jurt kúnde kórip júrse de elemeıtin ómir qubylystaryn kórip, sonyń syryn asha biledi. Bir esepten ol joqty bar qylatyn adam sıaqty. Al joǵaryda keltirilgen aýdarmalar sol Chehovte bardy joq qylady. Onyń sebebi kórkem aýdarmanyń tabıǵatyn túsinbeýshilikten be eken?

Múmkin. Biraq sonymen birge kórkem aýdarmaǵa da talant, erekshe daryn kerek-aý degen de oı keledi.

Kórkem aýdarma men ǵylymı aýdarmanyń tabıǵaty eki basqa. Kórkem aýdarma eń aldymen adam psıhıkasyna — ıaǵnı adamnyń jan dúnıesine, júregine, sezimine áser etedi. Aıtar oıyn obraz, sýret, beıneleý arqyly jetkizedi. Mysaly Chehovten orys oqýshylary qandaı áser alsa, qazaq oqýshylary da sondaı, eń bolmaǵanda soǵan óte jaqyn áser alýǵa tıis. Aýdarýshy bolý úshin eki tildi jaqsy bilý, saýatty, mádenıetti bolý, kóp zertteý, izdený shart, biraq bul jetkiliksiz. Aýdarýshy elektr qýatyn ótkizetin transformator sıaqty. Ol jazýshynyń bar boıaýyn, sezimin, áserin, júrek dirilin boıyna sińirip, ony óz júreginen ótkizip, ekinshi tilge, oqýshyǵa jetkizýge tıis. Sonda ǵana ol oqýshysyn tolqyta alady. Kórkem aýdarma óneri sýyq júrek, salqyn aqyldyń isi emes, oǵan úlken jan kúshi, ystyq júrek kerek.

---