InfoHub Logo

Uly orys halqynyń klasıkalyq jáne sovettik ádebıetin, týysqan ulttardyń, halyq demokratıasy elderiniń jáne dúnıe júzilik ádebıet úlgilerin qazaq tiline aýdarý — ıdeologıalyq jáne mádenı zor mańyzy bar is. Bul ádebıetimizdiń sheberlik jaǵynan jetile túsýine kómegin tıgizip qana qoımaıdy, sonymen birge halqymyzdyń rýhanı mádenıetin erekshe baıytady.

Aýdarma isiniń belgili bir satyǵa kóterilýiniń nátıjesinde, qazaq oqýshylary Pýshkın, Lermontov, Gogol, Týrgenev, Tolstoı, Gorkıı, Maıakovskıı, Sholohov, Fadeev t. b. orystyń klasıkalyq jáne sovettik ádebıetiniń tamasha ókilderiniń shyǵarmalaryn óz tilinde oqıtyn boldy.

Týysqan sovettik respýblıkalar ádebıetinen qazaq tiline Aıbektiń «Naýaıy», Aınıdiń «Buharasy», Sydyqbekovtyń «Bizdiń zamannyń adamdary» sıaqty shyǵarmalary aýdaryldy. Qazir Bashırovtyń «Namysy», Lebrehtyn «Koordııdegi nury», Kerbabaevtyń «Sheshýshi adymy», Ibragımovtyń «Keleshek kúni» t. b. shyǵarmalar aýdarylyp jatyr.

Dúnıe júzi ádebıetiniń kórnekti shyǵarmalary da qazaq tiline aýdarylýda.

Qazaqtyń kórkem ádebıet baspasy qazir orys klasıkteriniń shyǵarmalaryn, memlekettik syılyq alǵan shyǵarmalardy túgel derlik qazaq tilinde shyǵarý maqsatyn qoıyp otyr.

Ádebıetimizdiń aýdarma salasynda eleýli jumystar istelip, belgili bir kezeńnen ótip, endi alda aıryqsha zor mindetter turǵanda, ótken jolymyzdy sholyp, is tájirıbemizdi qorytyp, bolashaqtaǵy mindetimizdiń negizgi baǵytyn belgilep, kórkem aýdarma ónerindegi basty máselelerdi sheship alý kezek kúttirmeıtin másele bolýǵa tıis. Qazaq tiline júzdegen kitaptar aýdaryldy. Bul úlken is iri-iri kemshiligine qaramastan, úlgili tájirıbesiz emes. Osy joldaǵy tájirıbeni belgili júıege salý, kóp kidirtpeı qolǵa alynatyn basty mindet bolýǵa kerek.

1

Proza aýdarmasynyń jalpy jaǵdaıyn sóz etkende bul saladaǵy tabystarymyzǵa toqtalmaı ketýge bolmaıdy. Ǵ. Músrepov erkin aýdarǵan Gorkıı áńgimeleri uly jazýshyny qazaq oqýshylaryna tanytýda eleýli qyzmet atqardy. Músrepov Gorkıı tekstin qatal saqtamaǵanymen de uly jazýshynyń shyǵarmalarynyń janyn, jalyndy pafosyn sýytpaı jetkizdi. Gorkıı áńgimeleriniń revolúsıalyq jigerin, erekshe úndi, saryndy áýenin qazaq oqýshylarynyń qulaǵyna, sol qalpynda ákeldi. Biraq ókinetin nárse, jazýshy órisin damytyp, jańa aýdarmalarda Gorkıı shyǵarmalarynyń fılosofıalyq tereń oıyn, ómir sezinýin, ómir qubylysynyń syryn tereń ashatyn tamasha sýretterin qazaq tilinde áli de bere túsýi kerek edi.

Sońǵy jyldary shyqqan Gorkııdiń Amerıka týraly jazylǵan pamfletteri, V. Iannyń «Shyńǵys han» (aýdarýshylar: Muhambetjanov, Ysqaqov), Pavlenkonyń «Baqyt» (aýdarǵan T. Álimqulov). Korolenkonyń «Soqyr mýzykant» (aýdarýshy J. Qosýbaev), Gýlıanyń «Sakendegi kóktem» (aýdarýshy Q. Satybaldın) t. b. roman, povester qazaq tilindegi aýdarmanyń kórnekti tabystary bolmaq.

V. Iannyń «Shyńǵys han» romanyn aýdarǵan Muhambetjanov, Ysqaqov joldastar shyǵarmanyń ıdeıalyq arqaýyn, avtordyń ózindik stılin jete túsine bilgen. Erte zaman taqyrybyna jazylǵan romanda paıdalanylǵan eskirgen uǵymdardy jete zerttep, sýretteletin dáýirge laıyqty sóz boıaýyn taba bilgen. Aýdarmanyń tili, oıy anyq. Túpki nusqanyń áseri oqýshyǵa tolyq, aıqyn jetedi.

«Sakendegi kóktem» aýdarmasynda, erekshe kózge túsetin jaqsylyq Q. Satybaldın avtordyń janǵa jyly, Kavkaz halqyna tán, bıazy ıýmoryn ysytpaı, sýytpaı tabıǵı qalpynda jetkizgen:

«Saken túý, atam zamannan, tipti osy qazir Kavkaz taýy atanyp turǵan jerdiń ústi jalańashtanyp, teńiz túbi kóterile bastaǵannan jasap keledi. Adam balasynyń Sakenge qaıdan, qalaı kelip júrgeni belgisiz jáne ony munda ne aıdap ákelgeni de sol sekildi jumbaq. Biraq áıteýir san ǵasyrlar boıy Sakende adam turyp kele jatqany aıdan anyq» (G. Gýlıa «Sakendegi kóktem»).

Munda avtor óz atynan sóılese de, oqıǵany sol jergilikti halyqtyń ózine tán sál qýlyǵy bar, ańqaýsyp sóıleıtin, tartymdy tilimen baıandaıdy. Osy janǵa jyly, oınaqy sezim ushqyndaǵan qýaqylyq sabasynan asyp kúlkige aınalyp ketpeı ne nury sónip, óship qalmaı sol qalpynda shyǵarmanyń basynan aıaǵyna deıin sozylady. Aýdarmashy da osy áserdi ne orynsyz asyryp almaı nemese kemitpeı, erekshe bir sezimtaldyqpen áserli etip bere bilgen.

L. Sobolevtiń «Teńiz jany» atty jınaǵynda negizgi áńgimelerin aýdarǵan Ǵ. Ormanov joldas ta, sonaý qaharly jyldardaǵy sovet teńizshileriniń erligin, mazmuny baı, syrtqy kórinisi qarapaıym ustamdy er minezin avtor aıtqan dárejede bergen.

«Teńiz jany»— ómirdi barynsha súıgendik. Qorqaq adam ómirdi súımeıdi: tek ómirden aırylyp qalam ba dep shoshıdy... Teńizshiler urys ústinde óletin bolsa, sonyń ózinde de jaýdyń záresin ushyra óledi: teńizshi óz kózine túsken jaýdyń záresin ushyra óledi: teńizshi óz kózine túsken jaýdyń bárin ózimen birge ala óledi» (JI. Sobolev, «Teńiz jany», 6-bet).

Biz bul úzindiniń oryssha nusqasyn keltirip jatpadyq. Biraq osy azǵana sózdiń ózi-aq batyrlyqtyń syryn ashyp jatqan joq pa? Sondyqtan da aýdarmashynyń avtor oıyn tolyq jetkizgenine esh kúmán bolmasqa tıis.

Minekı, avtordyń teńizshilerdiń ózine ǵana tán minezin sýrettegen jerin aýdarýshy sol kúıinde óte áserli etip beredi:

«Teńiz jany — qaı jerde bolsa da alda bolýǵa, jaqsy bolýǵa tyrysatyn adamnyń ózindik bıik namysy. Munyń ózi — azdap maqtaýdy da súıetin, azdan ásempazdyqqa, sánqoılyqqa, sulý sózge de áýestigi bar, ózine-ózi senimdi, aqjarqyn juldyzdy jigittiń asa súıkimdi kelbeti. Bul «azdaǵan nárselerdiń» eshqandaı óreskeldigi de joq. Osy kóterińki eptegen boıama sánqoılyqta jatqan bir qarapaıym, jaqsy sebep bar: ol óz lentasyn, óz kemesiniń atyn maqtan tutqan, azamat soǵysy matrostarynyń tańǵajaıyp erlik dańqyna bólengen «qyzyl flotshy» degen sózdi maqtan tutqandyq edi» (bul da sonda 6-bet).

Teńizshiler ómirin óte jaqsy biletin avtor sýrettegen, aýdarýshy jetkize bilgen osy sıpattan qyzyl flotshynyń tosyn kózge ersileý kóringenmen eshbir sólekettigi joq, bizge qanyq bolyp ketken ózindik minezi sol súıkimdi qalpynda sıpattalady da onyń erekshe erligi, erkin qaıraty ańǵarylady. Sóz joq, alǵyr aýdarýshy avtor oıynyń barlyq astaryn, onyń sezimin, stılin túsingen de, bar janymen tebirenip sezine aýdarǵan.

Pavlenkonyń «Baqyt» romanynyń aýdarmasy negizinen sátti shyqqan, túpki nusqanyń kórkemdik dárejesin saqtaı bilgen, tvorchestvolyq aýdarma qataryna jatady. T. Álimqulov Pavlenkonyń tamasha kórkem tilin, adam psıhologıasynyń syryna qanyq ańǵarympazdyǵyn, Pavlenko stıliniń keıde názik kóteriletin jalyndy ekpinin jaqsy túsinip, óz oıymen qoryta bilgen.

«Emalevaıa voda malenkoı býhty otrajala v sebe ı sınúú — v perelıvah — týchý gor, ı nejyı svet neba, ı eshó chto-to glýbokoe, tonkoe ı prekrasnoe, chto nezrımo gládelo v more sverhý, — mojet byt, mýzyký, donosıvshýıýsá ız dalnıh domov, mojet byt, zapah lesov, dýshno nıspadaıýshıı na vodý, ılı prostornyı ı mogýchıı golos poıýsheı po radıo jenshıny, kotoryı tak volno reıal nad zemleıý ı morem ı byl tak rodstvenen peızajý, chto kazalos, prınadlejıt sýshestvý, obıtaıýshemý gde-to zdes, mejdý gor».

Qazaqshasy: «Kishkene býhtanyń jaltyraǵan sýlaryna taýdy qushqan bulttardyń kóleńkesi túsip, kógildirlenip dir-dir etedi, aspan kóktiń álsiz sáýlesi de túsip tur. Jáne bir tamasha tereń syrly názik sáýle teńizge tónip, tesile qaraıdy.

Bul, múmkin, sonaý jerdegi úılerden estilip turǵan mýzyka úni shyǵar, múmkin, sýdy kelip aımalap jatqan nýly ormannyń ıisi shyǵar nemese osy mańdy — taý ishin mekendep, jer men teńiz ústinde erkin qanat jaıyp qalyqtap, tabıǵatpen ulasyp jatqan ún — radıoda án salyp turǵan áıeldiń oralymdy óktem daýsy shyǵar. Áıteyip bir tańǵajaıyp dúnıe» (P. Pavlenko. «Baqyt». 3-4-better).

Bul tabıǵattyń tamasha názik elesi men sol kórinisten áserlengen adamnyń kóńil kúıi. Tabıǵatty lırıkaly sezimmen qabyldaǵan adam janynyń qýanysh lebi. Lırıka sıaqty muny da dál sózbe-sóz aýdarý múmkin emes. Aýdarýshy avtordyń osy sezimin janymen uǵyp, qazaq tilinde sezim tutastyǵyn shashyratpaı, óz poezıasymen bergen.

Adam beınelerin sýretteıtin jerde de aýdarýshy avtor bergen sıpatty aınytpaı, jandy túrde jetkizgen.

«Komkov suńǵaq boıly, óndirdeı kisi edi. Ol kúlgende búkil beti birge kúledi.

Tipti, úndemeı otyrǵannyń ózinde, kúlkili bir nárse bilip, aıtqysy kelmeı turǵan adamdaı bolady da turady» (Bul da sonda, 94-6et).

Orys tilindegideı qazaq tilinde de osy sýretten jaıdary, betinen kúlki taby ketpeı, qýaqy minezi ylǵı syrtqa teýip turatyn adam birden kózge elesteıdi.

Aýdarýshy romannyń áńgimeleý yrǵaǵyn, oqıǵanyń damý qarqynyn, jazýshynyń ıntonasıasyn durys túsingen. Oqıǵanyń damýyn baıandap kele jatqandyǵy baıypty áńgime, jaǵdaı shıelenisken kezde ekpindi, jigerli bolyp oqýshyny shıryqtyra túsedi.

Qorytyp aıtqanda, aýdarýshy Pavlenkonyń stılin túsinip, shyǵarmanyń kórkemdik ózgesheligin uǵynyp, tvorchestvolyq jolmen sezinip aýdarǵan. «Lenınshil jas» gazetinde basylǵan Dúısenǵalıev joldastyń synynyń birbetkeı, ádiletsiz jazylǵanyn atap ketý kerek. Synshy búkil aýdarmaǵa taldaý jasap, onyń dárejesine baǵa bermeıdi. Jeke usaq mysaldarmen úlken kitaptyń aýdarmasyna qorytyndy jasaıdy. Synshy keltirgen keıbir mysaldar durys ta, keıbir mysaldar daýly. Sóz joq, usaq kemshilikter. Aýdarmadan ondaı kemshilikterdi jibermeýge tyrysý kerek. Ondaı usaq kemshilikter negizinen jaqsy shyqqan adamdarǵa aqaý túsirgenimen onyń qunyn álsirete almaıdy. Sondyqtan da synshy aýdarýshynyń jeke kemshilikterin kórsetip, keı kezde ala qoldyǵy baryn eskertip, kómektese otyryp, eńbegine ádil baǵa berýge tıis edi.

Jalpy osy kúnge deıingi aýdarma týraly ár jerde jazylyp júrgen syndaǵy eń negizgi jáne asa eleýli kemshilik durys ádebı taldaýdyń joqtyǵy. Synshylar kóbine jeke sóılemderdi ǵana túpki nusqamen salystyryp, sonda ketken qatalarǵa, keıbir aǵattyqtarǵa toqtalyp, aýdarýshynyń avtor stılin bere bilýine, aýdarmanyń kórkemdik dárejesine toqtalmaıdy. Mysaly, M. Sársekeev joldas «Kazahstanskaıa Pravda» gazetinde shyqqan aýdarma týraly maqalasynda, bir-eki sóılemdi ǵana mysalǵa alyp, onda da ony orys tiline keri aýdaryp, úlken-úlken kitaptardyń aýdarmalaryna qorytyndy jasaıdy. Jáne «Zagoreloe lıso» degendi «júzi kúnge kúıgen» dep aýdardy dep kinálaıdy. Bul synnyń ushqalaq, jeńil jazylǵany aıqyn.

2

Kórkem aýdarmada azdy-kópti jetistigimizben qatar, iri-iri kemshiligimiz bar. Kóptegen aýdarmalardyń kórkemdik dárejesi tómen, avtordyń oıy, stıli burmalanyp keledi. Sodan baryp, klasıkalyq jáne sovet ádebıetiniń tańdaýly shyǵarmalary qazaq oqýshylaryna óziniń tamasha kórkinen aırylyp, sıqy qashyp, qansyz-sólsiz túrde jetedi. Osydan shyǵarmanyń ıdeıalyq ótkirligi muqalyp, keıde tipti burmalanyp, kórkemdigi quldyrap tómendep ketedi. Sovet ádebıetiniń súbeli shyǵarmasy «Tynyq Donnyń» aýdarmasy óte tómen dárejede shyqqan. Aýdarýshy N. Baımuhametov sovet ádebıetiniń tamasha ókili Sholohovtyń asqan sheberligin, ózine tán stıl ereksheligin túsinbegeni bylaı tursyn, orys tilin shala bilgendikten túpki nusqanyń kóp jerlerin soraqy burmalap, shyǵarmanyń ıdeıasyn tereńdete túsetin jerlerin shamasy kelmegendikten tastap ketip otyrǵan. «Sosıalısik Qazaqstan» gazeti bul aýdarmany óte qatty, óte ádil synady. Sol «Tynyq Donnyń» qazaqshasynyń dárejesinde shyqqan aýdarmanyń biri ataqty jazýshy Bıcher Stoýdyń «Tom aǵaıdyń lashyǵy» atty kitaby. Aýdarýshy E. Qoıshybaev jazýshynyń stılin, shyǵarmanyń ıdeıalyq mazmunyn uǵyna bilmegeni, kórkemdik dárejesin jetkize almaǵany bylaı tursyn, tipti, qarapaıym gramatıkalyq zańǵa baǵynyp, belgili oıdy bildiretin sóılemderdi de durys qura almaǵan. Aýdarmanyń ádebı tiliniń birneshe «úlgilerin» qarap kórelik.

«Qorqyp jan-jaǵyna qaraı jaltaqtaǵan Tom tepkishektiń (?) ústinen shyqty. Ý-dý bolǵan adam daýystary, qaptap ketken qalyń yzyńǵa aınalǵan aǵylshyn, fransýz tilderinde azan-qazan bolyp, quldaryn maqtap jatqan satýshylar daýystary, óz baǵasyn aıtyp jatqan alýshylar daýystary estiledi» (B. Stoý, «Tom aǵaıdyń lashyǵy». 322—323-better).

«Maı qaraǵaıdyń jalyn jaryǵymen ıtke qosylǵan qalyń kópir qıqý salyp, dúbir kóterip, ulyp, úrip sazǵa tartty» (384-bet).

«Erteńgi soqqan jel onyń qulaǵyna qaraı dáldep soǵyp tur, sol sebepti ol qorada bolǵan áńgimeniń bárin estidi» (389-bet).

«Ia, sereıdi. Aýzyn yrsıta bergenshe osysy táýir» (392-bet). «Ol qyryldap áreń dem alyp jatty; salalyq (?) keýdesi anda-sanda qımyldap, bir kóterilip, bir basylyp jatty» (396-bet).

Aýdarmanyń tili bastan-aıaq osy dárejede. Osydan oqýshy qandaı kórkemdik áser alady, ne uǵyna alady? Shynynda da til búldirýdiń budan artyq «úlgisin» tabý qıyn.

Oryssha tekske túsinbeı, avtor oıyn soraqy burmalaý L Sobolevtiń «Teńiz jany» kitabyndaǵy keıbir áńgimelerdiń aýdarmalarynda kezdesedi. Mysalǵa: «Birinshi tyńdaýshy» degen áńgimeni alaıyq. Bul áńgime teńiz flotynda tuńǵysh jumysshy, matrostar qatarynan maman, bilimdi ofıserler daıyndap shyǵarýǵa arnalǵan. Avtor eski áskerı ǵalymdardyń Sovet ókimetine qarsy sabotajyn, býrjýazıalyq soǵys-teńiz ǵylymynyń kúıregenin, sonymen birge onyń teorıashylarynyń da ómirge kereksiz bolyp azyp bara jatqanyn, sovet soǵys-teńiz flotyna jumysshylar men matrostar arasynan shyqqan tyń, jańa kúsh kelgenin kórsetedi. Shyǵarmanyń osy tamasha ıdeıasy aýdarmanyń nasharlyǵynan oqýshyǵa jetpegen. Avtor akademıanyń burynǵy bastyǵynyń úıin bylaı sýretteıdi:

«Jýrnaly bylı davnıshnıe — 1917 goda, spokoınaıa tıshına, prıvetlıvaıa gornıchnaıa, portrety admıralov-flotovodsev, Nıkolaıa 1 — osnovatelá akademıı — ı gravúry parýsnyh korableı na stenkah, ves nalojennyı godamı ı ne ızmenıvshıısá porádok etoı teploı, tıhoı ı prostornoı kvartıry otvlekal ot togo, chto tvorılos za ego dvermı».

Mine, elimiz azamat soǵysyn aıaqtap, jańa qoǵam quryp. jatqanda, qaınaǵan ómirden teris aınalyp, ishten tynǵan, dármensiz, býrjýazıalyq ǵalymnyń barlyq qyzyq eter dúnıesiniń sıqy. Al, aýdarmashy muny bylaı bergen:

«Jýrnaldar eski, 1917 jyly bolatyn, alaıda tym-tyrys tynyshtyq, jaıdary ashyq júzdi qyzmetshi áıel, admıral-flotshylarynyń (?) portretteri, Akademıany qurýshy Nıkolaı Birinshiniń portreti, kóp jyldar boıy burynǵy qalpyna keltirilgen qabyrǵadaǵy jelkendi korablderdiń gravúrasy jáne jyly, tynysh, keń úıdiń ózgermegen tártibi esiktiń ar jaǵynda bolyp jatqan isten kóri bular Borıs Ignatevıchtiń kóńilin kóbirek aýdardy» (L. Sobolev, «Teńiz jany», 220-bet).

Aıyrmasy shynynda da tań qalarlyq. «Admıral-flotshylary» degendi qalaı túsinýge bolady? Avtordyń aıtyp otyrǵany «qolbasy-admıraldar» degen maǵynada emes pe? Jyldar boıy qalyptasyp, uıyǵan sútteı tunǵan tynyshtyǵy buzylmaǵan bólme ishiniń tártibi «kóp jyldar boıy qalpyna keltirilgen qabyrǵadaǵy jelkendi korabldiń gravúrasyna» aınalyp ketken.

Odan ary:

«No strannoe delo: v ostorojnom ı abstraktnom ızlojenıı ego onı poterálı vsú svoıý osrotý ı napravlennost Mech, vlojennyı ım v rýkı ýchıtelá, ne razıl, a pochtıtelno («ne bespokoıt-s») brıl mınısterskıe shekı, orýdıa gromopodobnyh strasteı ne strelálı, a salútovalı: eto byl perıod, kogda avtorıtet ýchenogo byl ýje prıznan ı kogda petýshınye naskokı pora bylo menát v propoved».

Qazaqshasy:

«Degenmen tań qalarlyq is: ony dereksiz baıandaýynda Borıs Ignatevıchtiń aıtqan pikirleri óziniń ótkirligin joǵaltty. Oqytýshynyń qolyna Borıs Ignatevıch ustatqan qylysh shappaıdy basyn ıip (?) («myrza sizge qolaısyz emes pe?» degendeı) mınıstrdiń saqalyn qyrdy, atyshýly maqalalardyń zeńbirekteri jaýǵa qaraı atqan joq, salút qana berdi: bul jas oqymystynyń bedeli baǵalanǵan jáne áteshshe kıligýdi eleýli madaqtaýǵa aınalǵan kez edi» (Bu da sonda, 200-bet).

Osydan ne túsinýge bolady? Qylyshtyń bas ıgenin kim kórgen! Avtor býrjýazıashyl ǵalymnyń samoderjavıege «qarsylyǵynyń» barlyq arzan syryn, onyń bar maqsatynyń mansap ekenin áshkereleıdi. Al, aýdarmadan biz ony kóre almaımyz. Kishkene uǵym bererlik, eptep gramatıkalyq zańǵa baǵynatyn úzindiniń alǵashqy sóıleminiń ózinde aýdarýshy avtor aıtyp otyrǵan býrjýazıashyl ǵalym: «dereksiz baıandamaıdy», ótkir oılardy týra aıtpaı jasqanyp, alystan oraǵytyp, tumandatyp qana meńzeıdi. Al, odan keıingi kúrdeli uzaq sóılemnen azyn-aýlaq ta bolsa bir nárse uǵynýdyń ózi múmkin emes.

Osyndaı syn kótere almaıtyn nashar aýdarmalar shyǵarmanyń kórkemdik qunyn túsirgeni bylaı tursyn, aýdarmanyń ıdeıasyn da burmalaıdy.

Aýdarýshy Ǵ. Dáýletov L. Sobolevtiń tamasha áńgimesin aýdaryp qazaq oqýshylaryna paıdasyn tıgizemin degen oıdan múlde aýlaq sıaqty. Mundaı qunsyz nashar aýdarmany baspaǵa usynǵanda, aýdarýshy ıgi maqsatty emes, jeke basynyń materıaldyq qamyn ǵana oılaǵany daýsyz. Osy aýdarmany qarap, bastyryp shyǵarǵan redaktor J. Jumahanov joldas ta dál osy halde bolǵany anyq.

3

Proza aýdarmasyndaǵy ekinshi bir basty kemshilik — túpki nusqanyń kórkemdik qasıetin jetkizip bere almaý. Kóp shyǵarmalarda avtordyń áserli tili — tym salqyn, jandy sýreti — súreńsiz bolyp keledi de oqýshyǵa áserin azaıtyp, jarqyn ıdeıasyn kómeskilendirip alady. Amal qansha, kúni búginge deıingi basylyp shyǵyp jatqan aýdarmalardyń kópshiligi osy dárejede.

Mundaı aýdarýshylar negizinen orys tilin túsinedi, asa burmalap teksti ózgertetin qatalar da jibermeıdi, bir-aq jazýshylyq talanty, aýdaryp otyrǵan avtordyń stıli men tereń qabysatyn tvorchestvolyq úndestigi bolmaǵandyqtan shyǵarmanyń stılin, onyń kórkemdik dárejesin, tamasha shyǵarmalardyń ózge kitaptarda qaıtalanbaıtyn ereksheligin joıyp jiberedi. Osydan baryp, tek negizgi sújet jelisi, oqıǵasy, keıipkerdiń áreketi ǵana bolmasa, shyǵarmanyń rýhy, til ózgesheligi kórinbeı qalady.

M. Gorkııdiń tamasha shyǵarmasy «Ana» romany dál osy dárejede aýdarylǵan. Sóz joq, aýdarýshy orys tilin túsinedi, qazaq tilin de táýir biledi, belgili dárejede qalyptasqan jýrnalısik stıli de joq emes. Biraq kórkem shyǵarmany aýdarý úshin, ásirese M. Gorkııdiń shyǵarmasyn aýdarý úshin bul úsh sharttyń tipti jetkiliksiz ekeni daýsyz. Aýdarýshy eń aldymen Gorkıı stıliniń ózindik tamasha ereksheligin, onyń ómir qubylysyn, adam minezin, tabıǵatty sýrettegende fılosofıalyq tereń uǵym bere otyratynyn ańǵarmaǵan. Ekinshiden, aýdarýshy Gorkıı tiliniń zor baılyǵyn meńgerip jetpegen. Aýdarma arqyly qazaqtyń ádebı tilin baıytatyn sony sýretter kirgize almaǵany bylaı tursyn, aýdarýshy osy kúngi ádebı tilimizdiń tabystaryn da leksıkalyq jáne stıldik jaǵynan tolyq paıdalana almaǵan.

Roman bastalǵannan-aq M. Gorkıı patsha zamanyndaǵy jumysshy slobodasynyń, fabrıkanyń sıyqsyz, túnerińki, sýyq sýretin birden kózge elestetip, sol kezdegi qatal shyndyqty jan-tánimen sezinýge oqýshyny daıyndap alady:

«Kajdyı den nad rabocheı slobodkoı v dymnom, maslánom vozdýhe drojal ı revel fabrıchnyı gýdok, ı, poslýshnye zový, ız malenkıh seryh domov vybegalı na ýlısý, tochno ıspýgannye tarakany, ýgrúmye lúdı, ne ýspevshıe osvejıt snom svoı mýskýly».

Kazaqshasy:

«Kún saıyn fabrıka gýdogy jumysshy slabodkasyn titiretip, buldyr tartqan maıly aýany jańǵyryqtyryp, qaltyrap ókire bastaıdy; sonda óziniń bel qaıratyn uıqymen tyńaıtyp ta úlgermegen, tunjyrańqy jurt osy únge baǵynyp, kip-kishkene surǵylt úılerinen beıne úrikken taraqandar sekildi, kóshege júgirise shyǵady» (M. Gorkıı, «Ana», 7-bet).

Aýdarýshy munda Gorkıı sýretiniń erekshe boıaýyn bere almaı, obrazdy sózderdi arzan sózdermen tólegen. Gorkııdiń aıtýynsha, fabrıka gýdogy ókirip, onyń daýsy aýada dirildeıdi, al aýdarmashynyń aıtýynsha gýdok slobodkany titiretedi. Bizdiń oıymyzsha, Gorkııdiń bergen sýreti «óńdeýdi» kerek etpeıtin tárizdi. Jáne de «beıne úrikken taraqandar sekildi» deıdi aýdarmashy. Osyndaı bir maǵynaly «beıne», «sekildi» degen eki sózdiń birin aldynan, birin sońynan qoldanǵanda aýdarýshy maǵynany ústemeleı tolyqtyratyn áser bermeıdi, qaıta orynsyz sózdi qystyrý arqyly oıdy álsiretedi.

Gorkıı patsha zamanyndaǵy jumysshynyń azapty, qarańǵy ómiri ezip jibergen Pavel Vlasovtyń ákesiniń mas bolyp otyrǵan kezin bylaı sýretteıdi:

«...glýhım golosom, navodıvshım toský, vyl pesnú, shıroko otkryvaıa rot ı zakryv glaza».

Aýdarmada bylaı bolyp shyqqan:

«Eki kózin jumyp, aýzyn arandaı ashyp, adamǵa qaıǵy túsiretin muńdy daýyspen suqsurdaı suńqyldap(?) óleń aıtatyn» (sonda).

Eki sýret eki túrli. Bireýi jup-jumyr, sýreti dál, birden kózge elesteıtin jandy kórinis te bireýi sýreti ala, ishki maǵynasy qaıshy eles. Kisini toryqtyratyn, ulyǵan muńdy daýyspen óleń aıtyp otyrǵan mas adam qalaısha «suqsyrdaı suńqyldaıdy»?

Árıne, bul shyndyq kórinisti dál bere almaıtyn, avtordyń oıyn burmalap, qunyn túsirip jibergen aýdarma.

«I po shekam ee medlenno teklı slezy» degen qarapaıym, uǵymdy jumyr sóılemdi aýdarýshy: «Ananyń betinen jaılap qana kóz jasy aǵa bastady» (Bu da sonda, 15-bet) dep aýdarady.

Bul, birinshiden, saýatsyz sóılem. Kisiniń kóz jasy betimen aǵýy múmkin, biraq betinen shyqpaıdy. Ekinshiden, aýdarýshy osy qarapaıym sóılemdi qyp-qysqa, jınaqy berýdiń ornyna, sózdi únemdemeı, beıpil jumsap, nasharlatyp alǵan.

Odan ary, aýdarýshy Gorkııdiń adam beınesin sýrettegende onyń kelbeti men oı dúnıesin astastyryp, syrtqy kórinisiniń ózinen-aq adamnyń minezine tereń boılap, syryn asha sýretteıtinin uqpaǵan. Gorkıı «Ana» shyǵarmasynyń ishindegi eleýli bir keıipkeri jumysshy qaýymynyń ortasynan shyqqan, «kitapshyl», pálsapaǵa berilgen Rybındi bylaı sýretteıdi:

«On govorıl tıho, no kajdoe slovo ego rechı padalo na golový materı tájelym oglýshaıýshım ýdarom. I ego lıso, v chernoı rame borody, bolshoe, traýrnoe, pýgalo ee. Temnyı blesk glaz byl nevynosım, on býdıl noıýshıı strah v serdse».

Qazaqshasy bylaı bolyp shyqqan:

«Rybın jaılap sóılese de onyń árbir sózi anaǵa esten tandyrarlyq, aýyr soqqydaı bop tıdi. Onyń qara saqalmen áserlengen úlken qaraly beti anany úreılendirdi. Kózderiniń qaraýyta jarqyldaǵan janary adam tózerlik emes, júrekti júıtkitip (?) qorqynysh týdyrǵandaı edi» (Bu da sonda, 64-bet).

Jaı salystyryp qaraǵanda aýdarma uqsas tárizdi. Biraq Gorkıı bergen úreıli adamnyń jandy sýreti aýdarmadan sezilmeıdi. Ómirge ózindik fılosofıamen qaraıtyn «qudaı izdeýshi» Rybınniń anaǵa etken bir túrli «kıeli» adamdaı úreıli aýyr áseri de sezilmeıdi.

«Glaza ý nego bylı prıshýreny, ı vzgládom opytnogo vladykı lúdeı on ıspytýıýshe shýpal lısa rabochıh. Pered nım snımalı shapkı, klanálıs emý, on shel, ne otvechaıa na poklony, ı seıal v tolpe tıshıný, smýshenıe, konfýzlıvye ýlybkı, v kotoryh ýje slyshalıs raskaıanıa deteı, soznaıýshıh, chto onı nashalılı».

Qazaqshasy: «Kózderin syǵyraıtyp alǵan, jurtty bılep-tósteýge mashyqtanyp qalǵan qojanyń kózqarasymen jumysshylardyń betine syr tartqysy kelgendeı tesile qaraıdy. Bireýler onyń aldynda bórikterin alyp, bastaryn shulǵyp jatty. Ol eshkimniń sálemine jaýap qaıtarmastan alǵa ótip barady. Munyń aldynda top birte-birte tyna bastap, keıbireýler abyrjyǵan, uıalǵan pishinmen kúlimsireıdi. Báseń daýystar da estiledi; bul daýystardan ózderiniń istegen tentektikterin moınyna alǵan balalardyń ókinishi syqyldy ókinish te estiledi» (70-bet).

Bul kórkem aýdarma emes, tek maǵynasyn túsindiretin aýdarma. Kópke málim, M. Gorkıı kórkem sózge óte jaýapty qaraǵan adam. Ol shyǵarmasynda kórinisti, áserdi, sezimdi burmalaıtyn sóz quramy kezdesken jazýshylarǵa únemi keıip otyrǵan. Al, aýdarýshy munda ataqty sheber jazýshyǵa qıanat istep, sýretti jansyz etip berip otyr. «Syr tartqysy kelgen kisishe tesile qaraıdy» deıdi aýdarýshy. Jumysshylardyń sálemine bas ımesten, shirenip ótip bara jatqan dırektor qalaısha tesile qaraıdy? Avtor tesile qarady demeıdi, jurttyń qabaǵyn ańdyp kóz júgirtip baıqap keledi deıdi, «Ýje slyshalıs raskaıanıa deteı soznaıýshıh chto onı nashalılı» degen oralymdy az sózben berilgen beıneli sóılemdi aýdarýshy: «bul daýystardan ózderiniń istegen tentektikterin moınyna alǵan balalardyń ókinishi syqyldy ókinish te estiledi» dep, sózdi orynsyz beıpil jumsap, olpy-solpy sóılemmen áserin kemitip aýdarǵan.

Gorkıı sózderiniń tereń maǵynaly, jalyndy kúshi de aýdarmada ekpindi yrǵaǵynan aıyrylyp, álsirep ketip otyrady.

«A Pavel, vybrosıv ız grýdı slovo, v kotoroe oı prıvyk vkladyvat glýbokıı ı vajnyı smysl, pochývstvoval, chto gorlo emý sjala spazma boevoı radostı; ohvatılo jelanıe brosıt lúdám svoe serdse, sojjennoe ognem mechty o pravde».

«Pavel mańyzy zor tereń maǵyna berip ádettengen osy jalyndy jigermen aıtyp salǵanda, aıbyndy qýanysh kókiregin kernedi; shyndyqty kóksep, ottaı janǵan júregin jurtqa sýyryp berý tilegi boıyn bılep áketti».

Sózderiniń tereń maǵynaly, jalyndy kúshi de aýdarmada ekpindi yrǵaǵynan aıyrylyp, álsirep ketip otyrady.

Aýdarmanyń kúsh jaǵynan olqylyǵyn bylaı qoıǵanda, osy úzindiniń kisini shıryqtyratyn qyzý qarqyny, jigeri báseńdep ketken.

M. Sholohovtyń «Kóterilgen tyń» romanynyń aýdarmasynda da osy aıtylǵan kemshilikter kezdesedi. X. Ózdenbaev negizinen túsinip, túpki nusqanyń maǵynasyn durys bergenmen de Sholohovtyń stılin, kórkemdik dárejesin, onyń ózine tán tamasha ıýmoryn jetkizip bere almaǵan. «Kóterilgen tyń» romanyndaǵy erekshe este qalatyn keıipker Shýkar ataı. Árıne, qazaqshasynda da Shýkardyń beınesi kúlkili bop kórinedi, óıtkeni onyń avtor sýrettegen qımyly, isteriniń ózi kúlkili. Biraq túpki nusqada kezdesetin Shýkardyń sóılegen sóziniń arasynan ushqyndap turatyn kúlkisin jazýshylyq sheberlikpen jetkizip bere almaǵan. Jeńil oqylatyn, ylǵı oqýshyny ishteı kúlimsiretetin Shýkar sózderi keıde tipti oqýǵa da aýyr bolyp ketip otyrady. Derevnáǵa kolhoz uıymdastyrý úshin kelgen jumysshy tabynyń ókili Davydovtyń da sol ózi barǵan qazaq derevnásynyń ortasynan minez-qulyq, beıne ózgesheligi, til ereksheligi aýdarmada kómeskilenip, kórinbeı ketken.

Jazýshynyń eń negizgi quraly, tabıǵı adam beınesin aýdarmaı tiri qalpynda túsiretin barlyq boıaýy — sóz. Shyǵarma qamtyǵan ómir materıaly qanshalyqty mańyzdy, úlken bolyp kelse de, ony kórkem shyǵarmaǵa aınaldyratyn aıqyn, áserli, til baılyǵy bolmasa, shyǵarma shyn dárejesinde qundy bola almaıdy. Keıbir úlken jazýshylardyń belgili bir sıpatty, minezdi, kórinisti dál beretin jeke sózderdi tańdap, kóp izdenip tolǵanatyny da osydan. Avtor sýretteýinen basqa adam obrazyn tereń ashýǵa úlken qural bolatyn keıipkerdiń tili — dıalog. Dıalog keıipkerlerdiń sózimen, keıbir jeke oqıǵalardy baıandap qana qoımaıdy, sonymen birge onyń oı-órisin, minez-qulqyn, tárbıesin, mádenıetin kórsetedi. Dıalog naǵyz sheber túrde berilmese, keıipkerdiń obrazy tereń ashylmaı, oısyrap turady. Ol jandy adamnan góri oıdan shyǵarylǵan jansyz shemaǵa aınalady. Dıalogta keıipkerdiń oı-pikirimen qatar, onyń qýanysh, kúıinish sezimi, ishki dúnıesi áserli ashylýǵa tıis. Qazaq tiline aýdarylǵan shyǵarmalardaǵy eń bir basty kemshilik keıipkerdiń sózin ózine tán ereksheligimen áserli kúıinde jetkizip bere almaıtyndyǵynda. Bul kemshilik, tipti, negizinen táýir aýdarylǵan shyǵarmalarda da jıi kezdesip otyrady. Al, nashar aýdarylǵan shyǵarmalarda, keıipkerdiń áserli sózi barlyq qasıetinen jurdaı bolyp, óńi qashyp, shytyrman aýyr sóılemge aınalyp ketedi.

Gogoldiń «Taras Býlba» degen shyǵarmasynyń aýdarmasynan mysal keltirelik. Qart kazak Tarastyń oqýdan qaıtqan balalaryn qandaı sózben qarsy alǵany oqýshyǵa málim.

«A, prıznaıtes, synkı, krepko stegalı vas berezovym ı svejım vıshnákom po spıne ı po vsemý chto nı estý kazaka? A mojet, tak kak vy sdelalıs ýje slıshkom razýmnye, tak, mojet, ı pletúganamı porolı? Chaı ne tolko po sýbbotam, a dostavalos ı v sredý ı v chetvergı?»

«Shynyn aıtyńdarshy, uldarym, qaıyń jas shybyqpen arqaǵa, kez kelgen jerlerińe dúreni myqtap soqty ma? Múmkin, sender óte estıar bolyp ketkendikten qamshymen de dúrelegen shyǵar? Jalǵyz senbi kúni ǵana emes, sársenbi, beısenbi kúnderi de tamaqsyz qalǵan shyǵarsyzdar?» (Gogol, «Taras Býlba», 9-bet).

Munda aýdarýshynyń «chaı» degen sózdiń «bálkı», «múmkin» degen maǵynada aıtylyp turǵanyn túsinbeı «tamaq» dep uqqanyn bylaı qoıǵanda, qart Tarastyń sóz boıaýyn jetkizip bere almaǵany anyq. Gogol osy dıalogte Zaporojeniń eski kazagynyń erkin keń minezin, oıyndy-shyndy qataldyǵyn sheber sýretteıdi. Al, aýdarmada munyń biri de joq. Dıalog qýanǵan sáttegi qarttyń aýzynan shyǵatyn, qarapaıym ushqyndy sózderden quralmaı, tilge oralymsyz, ásersiz kúrdeli sóılemnen quralǵan.

Odan ary: «Syny moı, syny moı, mılye. Chto býdet s vamı, chto jdet vas? — govorıla ona, ı slezy ostanavlıvalıs v morshınah, ızmenıvshıh ee kogda-to prekrasnoe lıso».

«Uldarym meniń, kózimniń janaryndaı uldarym. Nege kóz bolarsyńdar? Qandaı bolashaq kútip tur senderdi? — dedi ana domalaǵan kóz jasy óńdi betti qaltalandyrǵan ájimge toqtaı qaldy (14-bet)».

Gogol, ómirinde qorlyqty kóp kórip, qalǵan kúniniń tilegin balalarynyń bolashaǵyna artqan kempirdiń analyq bar yqylasyn, aq tileýin qarapaıym, biraq úlken sezimge toly dıalogyn sheber bergen. Bul dıalogtyń ishinde de orynsyz turǵan, ne sezimdi álsiretetin jasandy sóz joq. Al, aýdarmada biz bul qasıetti kóre almaımyz. Gogol «chto jdet vas?» degen qysqa ǵana sóılemmen ananyń kúdikti oıyn, qaıǵyly jan sezimin berse, aýdarýshy ony «qandaı bolashaq kútip tur senderdi?» degen sezimi az, resmı sózben beredi.

Osydan baryp, shyǵarmanyń kórkemdik qasıeti, oqýshynyń janyn tebirenterlik tereń áseri álsirep, aıqyn boıaýy kómeskilenip ketedi.

Kóp aýdarýshylar túpki nusqanyń tekstin jóndi zerttemeıdi. Shyǵarmanyń jazylǵan dáýirindegi jaǵdaıdy, jazýshyǵa áser etken nárselerdi teksermeıdi. Bir dáýirde halyq arasyna taralyp júrgen uǵymdar, keıingi kezde ózgerip ketýi múmkin. Sonymen birge kóp shyǵarmada jeke mamandyq termınderi de kezdesedi. Muny da zerttep túsinip alý qajet. Osyǵan mysal retinde, Q. Boranbaev aýdarǵan L. Sobolevtiń «Jekelep retin keltirý» degen áńgimesinen úzindi alaıyq: «Doljnostvtorogo pomoshnıka komandıra v te gody malo chem otlıchalas ot doljnostı glavnogo bosmana — kak govorıtsá, svankı, draıkı, mýshkelá, shlúpkı, trosy, shkentelá...».

Qazaqshasy: «Ol jyldarda komandırdiń ekinshi járdemshisi bas bosmannyń — jýan shege, draıkalar, mýshkelder, qaıyqtar, bolat arqan, shkentelder degen qyzyq sózderi bolmasa, basqa aıyrmasy az edi...».

Aýdarýshy teńiz flotyna tán sózderdiń maǵynasyn anyqtap, túsinip almastan, sol kúıinde qoıa salǵan. Osydan baryp, onyń bári oqýshyǵa túsiniksiz shytyrman sóz jıyntyǵyna aınalǵan. Joǵaryda atalǵan Ǵ. Dáýletovtiń aýdarmasynan taǵy bir mysal: «Akademıa byla pýstynna, skvoz steklánnye dverı tolko v treh aýdıtorıah bylı vıdny slýshatelı (Razgrom! razgrom!) da v vestıbúle vstretıl on dvýh prepodavateleı, prımashıvaıýshıh na spıne «obezánkı» s kartoshkoı (opát vecherom ızobrajat ambala!).

«Akademıada adam az edi. Esiktiń terezelerinen tek úsh aýdıtorıadan ǵana tyńdaýshylar kórindi. (Kúıreý de kúıreý!) ol vestıbúlde «maımyldyń» arqasynda jaısyz otyra salǵan bir-eki oqytýshyny kezdestirdi (taǵy da keshkisin ambaldyń sýretin salý degen sóz»).

Munda da aýdarýshy shyǵarmada sýrettelgen dáýirdegi týǵan uǵymdy jete túsinip, zerttep bilmeı, týra aýdara salǵan. Birinshiden, jaqshanyń ishindegi «Razgrom! Razgrom!» degen sóz keıipkerdiń «quryǵan ekenbiz!» degen oıyn bildiredi, ekinshiden, «obezánka» degen karton salatyn qapshyq pa, basqa ma, áıteýir ydysty bildiretin nárse bolýǵa tıis. Al, keıingi jaqshanyń ishindegi «ızobrajat ambala» degen sózde ambaldyń sýretin salý emes, sonyń keıpine túsý degen maǵynada aıtylyp turǵan tárizdi. Al aýdarýshy osy sózderdiń sol kezdegi qoldanylǵan maǵynasyn dál zerttep, uǵymdy etip berýi kerek edi.

Joǵaryda aıtyp óttik, avtordyń stılin bergende, onyń barlyq sóz boıaýyn da jetkizip berý kerek. Al, keıbir aýdarmashylar, avtor sóziniń boıaýyn joǵaltyp, onyń tek jalańash maǵynasyn ǵana beredi. Tarıhı romandardyń tamasha sheberi Alekseı Tolstoı, eski zamannyń tilin durys paıdalanýdyń tamasha úlgisin kórsetti. Ol, «Petr 1» romanyn jazǵanda, sol dáýirdiń arhıvin aqtaryp, Petr zamanynyń tilin zerttedi. Eskirse de osy kúngi oqýshylar túsinetin sózderdi ekshep alyp, jazyp otyrǵan zamanynyń alystyǵyn sezdirý úshin ádeıi paıdalandy.

«...A teper, gosýdar brates, nastaet vremá nashım oboım osobam bogom vrýchennoe nam sarstvo pravıt samım, poneje esmı prıshlı v merý vozrasta svoego, a tretemý zazornomý lısý, sestre nasheı, s nashım dvýh mýjskımı osobamı v tıtlah ı rasprave del bytı ne ızvoláem».

«Endigi jerde, patsha aǵa, ekeýmiz de erjetip, kámeletke kelgendigimizden qudaıdyń bizge tapsyrǵan patshalyǵyn ózimiz basqaratyn kún týdy; al úshinshi qarabet adamǵa, apamyzǵa, bizdiń eki er basymyz tiri turǵanda, laýazym alyp, is basynda bolýǵa jol bermeımiz».

Árıne, bul aýdarma maǵyna jaǵynan durys, biraq Petr İ-niń tilindegi avtor bergen sol zamanyna tán ózgeshelikti aýdarýshy saqtamaǵan. Bir tilden bir tilge aýdarǵanda muny saqtaý óte qıyn, áıtse de avtor sıaqty aýdarýshy da izdenip, qazaq tiliniń eski qorynan osyǵan laıyqty arhaıkalyq sózder tabýyna bolatyn edi. «Petr I» romanyn oqyǵanda, sóziniń bári túsinikti bolǵanmen, oqýshy sonaý alystaǵy zamannyń keıipkerleriniń ishinde otyrǵandaı bolady. Al, aýdarmada zaman alystyǵyn, ýaqyt alshaqtyǵyn seze almaımyz. Bul negizinen sátti shyqqan, kóp eńbek sińirilgen aýdarmanyń qundylyǵyn edáýir kemitedi.

Aýdarmadaǵy osyndaı iri kemshilikter uly orys ádebıetiniń jáne de basqa elderdiń ádebıetiniń tamasha úlgileriniń qazaq tilinde kórkemdik ereksheligin, ár jazýshynyń ózine tán stılin, til baılyǵyn jetkizip berýge úlken bóget bolyp otyr. Osydan baryp, qazaq tiline aýdarylǵan klasıkalyq shyǵarmalardyń kópshiligi qazaq ádebıetine kórkemdik sheberligi jaǵynan úlgi bolarlyq shyn dárejesine kóterile almaı, eń táýir degende qazaq jazýshylarynyń ortaqol shyǵarmalary dárejesinde keıde odan da tómen shyǵyp júr. Aýdarýshyǵa qoıylatyn eń basty talap — aýdarylatyn shyǵarmanyń ıdeıalyq mazmunyn, kórkemdik qasıetin tereń uǵyp, avtordaı tolǵana tebirentip aýdaryp oqýshyǵa sol kúıinde jetkizip berý.

Osy turǵydan aýdarmadaǵy keıbir jeke máselelerge qysqasha toqtalyp ótken jón. Kúni búginge deıingi aýdarmada eki baǵyt baıqalady. Onyń biri túpki nusqany bir sózin ózgertpeı dálme-dál aýdarý. Mundaı aýdarma dál bolǵanymen shyǵarmanyń kórkemdigine kóp nuqsan keltiredi. Ekinshi baǵytty ustaýshylar «naǵyz qazaqshylaýǵa» áıteýir jatyq, uǵymdy bolý qaı aýdarmaǵa da kerekti shart dep biledi. Biraq mundaı aýdarmada túpki nusqanyń erekshelikteri, sony kartınalary jańalyǵynan aırylyp qalady. Sóz joq, árbir talantty jazýshynyń ómirdi kórkem sýret arqyly qabyldaýy ár túrli. Sondaı-aq ár shyǵarmanyń sóz boıaýy da ár túrli. Al, osylardyń bárin bir qalypqa salý — úlken qıanat.

Osyǵan baılanysty maqal-máteldi, aforızmderdi, qalyptasqan uǵymdardy (vyrajenıe), termınderdi aýdarý máselesi týady. Osylardyń bárine qazaqsha teńeý tabý degen pikirge qosylýǵa bolmaıdy. Ár halyqtyń ár túrli ekonomıkalyq, sharýashylyq jaǵdaıynda týǵan maqal-mátel, aforızm, uǵymdardyń ózara negizgi maǵynalarynyń uqsastyǵy bolǵanmen obrazdyq jaǵynan, oı qubylysy jóninen aıyrmashylyǵy bolmaı qoımaıdy. Ekinshiden, ádemi, jaqsy aýdarylǵan maqal-mátel, aforızmder qazaqtyń ádebı tilin baıytady. Sondaı-aq buryn qazaqta bolmaǵan, nemese jańadan týǵan ataýlardy aýdaram dep eski salttan balama sóz izdeý nemese bir sózdi (termındi) birneshe sózben aýdarý durys bolmasqa tıis.

Termın qoldanýda taǵy bir qate tendensıa bar. Keıbir aýdarýshylar orys tiline basqa tilden kirgen termındi sol qalpynda alyp, al orys tilinde jasalǵan termınderdi qaıtken kúnde de aýdaryp alýǵa tyrysady. Mundaı kemshilik Ǵ. Ormanov, Muhametjanov, S. Omarov taǵy basqa aýdarýshylarda jáne osy maqalanyń avtorynda da bolyp keledi.

«Erkin aýdarý» máselesin de durys sheship alý qajet. Bul jaıynda aıta ketetinimiz, shyǵarma qandaı erkin aýdarylsa da eń aldymen avtordyń rýhyn, kórkemdik daralyǵyn saqtaý qajet.

Kórkem aýdarma jasaýda árbir aýdarýshyǵa óne boıy úlgi bolarlyq tásil usyný múmkin emes. Kórkem aýdarma da tvorchestvolyq jumys. Ár jazýshynyń, ár shyǵarmanyń kórkemdik ózgesheligi qanshalyqty alýan. Árıne, budan aýdarmanyń negizgi máseleleri zerttelmesin degen uǵym shyqpaýǵa tıis. Qaıta osy saladaǵy úlken-úlken prınsıpıaldy másele bolsyn, usaq tájirıbelik mańyzy bar jaıttar bolsyn, teorıalyq tereń sheshilýi qajet.

Aıta ketý kerek, osy kúnge deıin ádebıet zertteýshiler aýdarma máselesine zeıin salmaı keldi. Kúni búginge deıin kórkem aýdarma jaıynda júıeli bir eńbektiń bolmaýy, Qazaq SSR Ǵylym Akademıasynyń til jáne ádebıet ınstıtýtynyń mundaı asa mańyzdy iske tym jaýapsyz qaraǵanynan.

«Pravda» gazeti keleli másele etip kótergenge deıin, Jazýshylar odaǵy qazaq ádebıetiniń osy úlken salasyna mán bermeı keldi. Jazýshylar odaǵynyń prezıdıýmy orys halqynyń uly ádebıetin, týysqan halyqtar ádebıetin, qazaq oqýshylaryna óz tilinde jetkizýdi óziniń basty mindeti dep qaramady da jáne bul mindetti jazýshylardyń aldyna jetkilikti dárejede qoımady. Jazýshylar odaǵynyń bul máseledegi tartynshaqtyǵyn bylaı qoıǵanda, ol tipti, kórkem aýdarmamen aınalysqan jazýshynyń eńbegin tvorchestvolyq eńbek qataryna qosyp eleýdi de umytty.

Bul jaǵdaı kóptegen jazýshylardyń ádebıet úshin asa mańyzdy isten qol úzýine, sodan baryp aýdarmamen kásip etýshilerdiń kóbirek suǵanaqtaýyna sebep boldy.

Árıne, biz barlyq jazýshylar aýdarmaǵa túgel qatyssyn degen úzildi-kesildi talap qoıýdan aýlaqpyz. Biraq kórkem shyǵarmalardy aýdarýda ózderiniń erekshe talantyn ańǵartqan talaı jazýshylar bar. Ekinshiden, qazaq jazýshylarynyń ósý jolyndaǵy sheberlikke jetilýdegi, eń negizgi mektebi — orys ádebıeti. Eger jazýshy ózine úlgi tutqan shyǵarmasyn aýdarsa, ony oqyp shyqqannan góri, anaǵurlym kóp nárse alatynyna qandaı daý bar. Osy sebepten de qazaq jazýshylarynyń kórkem shyǵarma aýdarýǵa qatysýy óte qajet nárse bolýǵa tıis.

Sonymen qatar aýdarmaǵa qabileti bar, naǵyz maman professıonal aýdarýshylar tobyn qurý óte qajet jumys.

Kórkem aýdarmaǵa degen talap naǵyz óz dárejesine kóterilýi tıis. Sonda ǵana qazaq tiline aýdarylǵan árbir úlken shyǵarma ádebıetimizge mol úlesin qosyp, halqymyzdyń rýhanı mádenıetin baıyta alady.

1961

---