InfoHub Logo

Jazýshylardyń Búkilodaqtyq ekinshi sezinen keıin ótkeli turǵan bul plenýmda jastar jaıy erekshe sóz bolmaq.

Qaı zamanda qandaı qaýym bolsa da, óz jastaryn baıypty baýlyp, oı-armanyn, qoǵam keshin solarǵa tapsyryp ketti. Ómir boıy ákeniń balaǵa, aǵanyń ini-qaryndasqa qaldyryp kele jatqan ósıeti, memlekettik, qoǵamdyq uıymdardyń nasıhaty alýan-alýan bola tura, ár salamen kelip, osy tilektiń arnasyna quıylady.

Tilek degenniń ózi túrli-túrli. Jer betine kelip ketken, qazir ómir súrip jatqan halyqtar da, ol halyqtardyń oıy, dástúri de qıly-qıly Sovet halqy uly armanǵa qol artyp kárıa tarıh kezdestirmegen uly dástúr jasap barady. Biz Oktábr revolúsıasyn 38 ret meıramdadyq. 38 jylda júzdegen jyldardyń isin istedik. Sol isimizben salǵan dástúrimiz áldeqaıda aıdyndy, áldeqaıda qymbat. Bul, tek sovet elindegi adamdar úshin ǵana emes, búkil eńbekshi adamzatqa ardaqty — sosıalısik dástúr. Bizdiń jastar osy dástúrdi janyn sala qorǵaýǵa mindetti.

Qorǵaý, eń aldymen sosıalısik Otanyn súıý. Otanyn súıý — ol Otannyń ómirde bolǵan, bolyp jatqan jáne bolashaq ulyly-kishili ózgeristerdi bilý ǵana emes, bilek sybanyp birge jasasý.

Osy belgili qaǵıdalardy jalyqpaı aıta beretin sebebimiz — bizdiń jastar ómir soqqysyn kórgen joq, daıynǵa kezdesti. Daıynǵa kezdesý jaqsy. Biraq jaqsynyń qadirin ekiniń biri bile bermeıdi. Ótken zaman jastarynyń qoly túgili, oıy jetpegen ister búgingi bizdiń jastardyń kúndelikti isine aınaldy. Bunyń parqyn bilmegen shatasady. Sondyqtan jastarymyz qatelespeý úshin, des ózine tıgen kezde qoǵam kúshin durys aparý úshin sosıalısik dástúrdi jete zertteýi, keıin qalǵan eski dúnıeni, aldaǵy komýnızm atty jańa dúnıeni baısaldylyqpen ámán barlaı otyrý kerek. Jastarǵa artatyn tilek, senimderimiz jazýshylyqtan dámesi bar jastarǵa kelgende óse túsedi. Óıtkeni, kórkem ádebıet ómir aınasy. Qısyq aına qısyq, túzý aına túzý kórsetetini belgili. Ómir beınesin ádebıetke durys túsirý úshin aldymen bilim kerek. Bilim — ǵylymda, ómirdiń ózinde jatyr. Ekeýin birdeı qamtyǵan jastyń ǵana talantyna qos qanat bitedi, qamtı almasa esil talant jer baýyrlaı júrip joǵalady.

Sovet jurtshylyǵy ǵylymǵa jappaı bet qoıǵan shaq.

Ǵylym órinde erkin órlep bara jatqan ádebıetshi qazaq jastary tolyp jatyr. Qazaqtyń qazirgi kóne jazýshylarynyń kóbi úlken ynta, shaǵyn saýatpen kelse, búgingi jastardyń deni orta, joǵary dárejeli mektep bitirip, óz ádebıetin ǵana emes, orys ádebıetin, orys tili arqyly shet el ádebıetin oqyp keledi. Sóıte tura, óz zamanynyń ádebıetin jasaýda jastarymyz áli shaban, jarq etip kózge túskender az. Klasıkterdi bylaı qoıǵanda, sovettiń, sonyń ishinde qazaqtyń da belgili jazýshylarynyń kóbi on segiz, jıyrma jasynda qalam ustap, jıyrma bes, otyz jasynda jurt kózine kórinip qalǵan. Al, búgingi bizdiń qazaq ádebıetshileriniń talaıy ata saqaly aýzyna bitse de jaspyn dep júredi. Biraq, jassha jalyndamaıdy, salqyn, jerqorqaq bolǵan shaldyń minezin eske túsiredi. Qaısibiri tipti tentektigin de jastyqqa jabady.

Bir zamanda ómir súrip otyrǵan joǵary, tómen býyndy qazaq ádebıetshilerin salystyra kelgende tómengi býynnyń birsypyrasy kitaptan ǵana sýsyndap, shynaıy ómirden syrǵaqtap júrgeni baıqalady. Oqý bitirgen jastar kóbinese astanada qalýdy kózdeıdi, oblys ortalyǵynyń ózine qynjyla-qynjyla ketedi. Bul, jazýshy bolam degen jasqa óte-móte zıandy, haýipti minez. Onyń kórgeni mektep, endi kóretini keńse, kóshe bolsa, odan jeńdi jazýshy shyqpaıtynyn kúni buryn kesip aıta alamyz.

Jazýshy qur bilimmen jaza almaıdy. Jazatyn ómiri kózine elestep tursa ǵana jaza alady. Kórmeıinshe eles joq. Fantazıashylardyń dolbarynyń ózi shyn ómirmen ushtasyp jatady. Tájirıbesi mol, ataqty eńbegi bar aǵa jazýshylardyń birsypyrasy búgingi taqyrypqa kele almaı, kelse kóńildegideı shyǵara almaı júr. Bul olardyń aktýaldy taqyrypqa selqostyǵynan nemese súımegendiginen emes, uzaq ýaqyt qaladan, úıden shyqpaı sháý bolyp qalǵandyǵynan. Ómir eshkimdi syılamaıdy, tosyp turmaıdy — tolqyp jatqan mylqaý muhıt. Sol muhıtpen alysa, arbasa júrip árkim óz álinshe keregin alady. Demek, jastar jalań talantqa, kitap bilimine senip qalmasyn. Olardy ómirmen sýara bilsin. Sýarý úshin ómirdiń betinde qalqý jetimsiz, súńgý kerek. Sonda ǵana búkil deneń sezinedi.

Materıal, bilim jetkilikti bolǵan kúnniń ózinde qundy shyǵarma qınalmaı shyqpaıdy ishten. Olaq tiginshi jaqsy materıaldy da jaman tigedi. Jaman tigilse de keıde ony kıe salasyń. Al, jaman shyǵarmany halyq oqı almaıdy. Bul shyǵarmaǵa berilgen eń aýyr jaza. Halyq uǵymynda kitap erteden ardaqty. Kitapqa senedi, kitaptan úırenedi, kitapty súıedi halyq. Sosıalısik realızm ádisin baýra, sheberlikti baýra degende biz sol halyq mahabbatyn jaqsy shyǵarmalarmen kúsheıte bermekpiz. Jaman shyǵarma jaqsy ádebıettiń betine shirkeý. Árıne, eshkim jaman jazǵysy kelmeıdi. Árkimniń zeıini, sheberligi árqıly. Biraq, bárine qajet bir qasıet bar. Onyń aty — tózimdilik.

Eńbekke tózimdi bolmaıynsha, uzaq túnderde kóz maıyn taýysa otyryp bir joldy, bir betti san ret óshirip, kóshirip jazýǵa shydamaıynsha naǵyz jazýshy bolý múmkin emes.

Shabyt degenniń ózi osy uzaq, aýyr, ardaqty eńbektiń ústinde keledi. Bizdiń keıbir jastar, tipti qaısy bir saqa jazýshylar alǵashqy ásermen jazylǵan alǵashqy betterdi sıasyn keptirmesten jarıalaýǵa ala júgiredi. Bul óte jaýapsyzdyq, aldymen avtor óz eńbegin ózi baǵalamaǵany, onyń ústine oqýshy kópti syılamaǵany. Asyǵý kerek. Asyǵyp jaqsy oqıdy, jaqsy eńbekti búldirmeý kerek.

Jazýshy bolam degen jas eńbekte tózimdilik, jaýaptylyq qasıetterdi jasynan sińirsin boıǵa, ulǵaıǵan soń qasań tartqan deneńe sarań sińedi. Jas kóńil tyń jer tárizdi, ne ekseń sol shyǵady, ári mol shyǵady.

Jazýshyǵa alýan túrli bilim, jaqsy jańa oılar, baı materıal, tózimdilik, jaýaptylyq kerek dedik. Osynyń bári tabylǵan kúnde til solarǵa saı kelmese, shyǵarmanyń baǵasyn tómendetedi, keıde múlde qunyn joıady. Til kúshine ólsheý joq, til kórkemdigine teńeý joq. Til ólgendi de tiriltedi. Áldeqashan qaıtys bolǵan prototıpterdi til jasaǵan uly obrazdar tiriltip kóz aldyńa ákeledi. Ol esinde ámán ómir súredi. Ádebıet bolǵaly til qasıetin eshkim sarqa paıdalanǵan emes, moıymaıtyn ken.

Jazýshy tilge baı bolý kerek degendi ekiniń biri aıtady. Árıne, baı bolý kerek. Til kedeıligi shyǵarmanyń eńsesin kótertpeıdi. Biraq tek baılyqpen de is bitpeıdi.

Til baılyǵy degendi bizdiń qazaq ádebıetshileriniń birazy syńarjaq aıtyp, ústirt uǵyndyryp júr. Mynaý ádebıet tili emes, mynaý prozanyń, mynaý poezıanyń tili nemese tili jaman ne jaqsy eken, dep keledi. Durysynda halyq tili men ádebıet tilinde, poezıa tili men proza tilindeı aıyrma joq. Sol sıaqty jaqsy, jamanǵa suryptalǵan til de joq. Halyq qoldanyp júrgen sózdiń bári ádebıetke ene alady. Ár sóz qalaýyn, boıaýyn tapsań ǵana shyǵarmaǵa nur quıady, tappasań asyl oıdy jasytady. Sondyqtan, tildi kóp bilý jazýshyǵa qanaǵat emes, (ony árbir tilshi isteı alady), eń qıyny — ár sózge mańyz, áser bere bilý. Pýshkın keıbir sózge on, on beske deıin áser, mán bere paıdalandy. Abaı oıdy jurtta qalǵan kúshikke teńegende jupyny sózdiń ózimen qandaı ádemi sýret, kúshti áser, tereń maǵyna berip tur! Jazýshy bolam degen jas halyq jasaǵan til qazynasyn osylaı sheber paıdalanýǵa tyrysýy kerek. «Óner aldy qyzyl til».

Jazýshy eńbegi qandaı jaýapty, ardaqty, keń maǵynasynda halyqtyq eńbek! Eger jazýshy osyny umytyp, saýdagerge aınalsa, halyq sarabyna túspesten buryn shyǵarmasyn tvorchestvolyq kollektıvtiń talqysynda shynyqtyrmaı, sholaq pysyqtyqpen kóz boıaýdy, ońaı aqsha, ońaı abyroı tabýdy kózdese myqtap qatelesedi. Birer kózdi ǵana boıaýǵa bolar, mıllıon kózderdi aldaýǵa múmkin emes.

Jańa týǵan nárestege qamqorlyq qansha kerek bolsa, jańa jazylǵan shyǵarmaǵa sonsha kerek. Ras, náreste keıde naqurys ta týady. Oǵan em qona qoımas. Al, deni durys týǵan shyǵarmany jetildirýge avtor men tvorchestvolyq kollektıv birdeı mindetti. Bul óte qıyn, óte qasıetti mindet — tek joǵary sana, ádebıettik úlken armen oryndalady. Bul ekeýi ústem jerde tvorchestvolyq kollektıvten, ishindegi jeke adamdardyń bas arazdyǵy, dostyǵy ne atústi kózqarasy shyǵarmaǵa teris áser ete almaıdy. Saıyp kelgende, aıtpaǵymyz — ádebıetshi jastar tvorchestvolyq eńbekti jeke avtordyń múlki demeı, memleket, qoǵam múlki, dep túsingende ǵana, sosıalısik joǵary sana ádebıettik úlken ar turǵysynda kóterilgende ǵana sovet ádebıetiniń aldyndaǵy uly mindetterdi atqara alady.

Jazýshy eń áýeli oz Otanynyń azamaty. Sodan keıin ǵana jazýshy. Jazýshylyq sıpat jurttyń bárinen talap etilmeıdi, al azamattyq sıpat árkimnen talap etiledi. Búkil adamzatqa komýnızm jolyn salyp bara jatqan sovet azamatynyń sıpaty barlyq sıpattardan joǵary. Jazýshylyq atty budan joǵary qoıyp, jazýshy bolsam bári túgel, deıtin esersoqtar bizdiń aramyzda áli bar.

«Aıaǵyna qarap asyn ish» degendi halyq tegin aıtpaǵan. Meıirińdi qandyratyn móldir shyǵarma tek móldir kóńilden shyǵady. Ony pasyq kóńilden izdeý — laı sýda balyq izdeýmen birdeı. Tipti ishiń jarqyrap-aq tursyn, syrtyń bylyq bolsa jırenedi jurt. Halyq dástúri qatal, ol dástúrdi buzýshynyń basy altyn bolsa da aıaqqa basylady. Sondyqtan, jazýshy bolam degen jas túzde túgili, úıinde sosıalısik moral, dástúr, minez, qylyqtardy myqty ustaýy kerek. Jazýshy bolarsyń, bolmassyń, al, Otanyńnyń azamaty bolýǵa mindettisiń.

Bizdiń ádebıetshi zamandastardyń eshqaısysy ádebıetti, ádebıet kadrlaryn, onyń ishinde óte-móte jastardy Gorkııshe súıe bilgen joq áli. Gorkııdiń ulylyǵy osynda. Ony uly etken mahabbat — danyshpan Lenınniń, Komýnıstik partıanyń mahabbaty edi. Sol partıanyń jolyndaǵy bizder, qoldan ekken talshybyq bara-bara qol jetpeıtin, japyraqty, jemisti báıterekke aınalatynyna búgingi baldyr jastardyń talaıy bir kezde úlken ádebıet qaıratkeri bolatynyna kámil senemiz. Bul úshin qoldan kelgenniń bárin isteımiz. Alaıda, jastar samaı shashtyń aǵarýyn kútpeý kerek. Dobrolúbov, Shoqan Ýálıhanov, Ostrovskıı, Oleg Koshevoı, Tólegen Toqtarov, Zoıa, Mánshúk sıaqty Otanymyzdyń talaı-talaı ul-qyzdary jasynan-aq ólmeıtin eńbek, óshpeıtin dańq qaldyryp ketti. Elikteý kerek, elikteý kerek solarǵa!

Jas ádebıetshilermen bul bas qosýdaǵy maqsatymyz tek nasıhattaý nemese jurt kózine kórinip qalý emes. Másele odan áldeqaıda qıyn. Jastar, jer-jerdegi ádebıet birlestikteri arasynda ádebıettiń ár salasy — proza, poezıa, dramatýrgıa, kınodramatýrgıa, syn ne kúıde? Jazýshylar uıymynyń, onyń árbir seksıasynyń tvorchestvolyq tárbıelik kómegi ne kúıde? Jas ádebıetshilerdi ócipyde komsomol uıymdary ne istep otyr? Árbir aǵa jazýshyny Gorkıı dástúri boıynsha baqylap, tárbıelep júrgen jetkinshekteri bolýǵa tıisti. Bar ma solar? Tabysymyz, kemshiligimiz qaı dárejede? Endi ne isteýimiz, qalaı isteýimiz kerek?

Mine, osylar jaıynda ashyq, erkin otyryp túzý sóıleseıik. Dekabrdiń ekinshi jartysynda, Moskvada ádebıetshi jastardyń Búkil odaqtyq úshinshi májilisi bolmaq. Oǵan deıin oıymyzdy, isimizdi qorytyp alyp, sol májiliske barǵanda, bizdegi hal mynaý demekpiz.

1955

---