InfoHub Logo

Qazaq sovet jazýshylarynyń ekinshi sezinen beri on bes jyl ótti. Bul on bes jylda sovet eliniń kórki orasan ózgerdi: qurǵaq dalalarda kólder, ózender, teńizder jasaldy. At aıaǵy, qus qanaty talatyn uzaq joldar qysqardy: aspanda samolet, jerde poezdar, mashınalar qaptady.

Elsizge el: jańa óndirister, qalalar, sovhoz, kolhozdar ornady. Jer betindegi, jer astyndaǵy baılyqtardy tabýda, paıdalanýda alyp adymmen alǵa bastyq. Osynyń bári halyqtyń mádenıetin kótere, eńbek ónimin arttyra keldi. Eger osy ekonomıkalyq, mádenıettik tabystardy sharýashylyq qyzmetkeri baıandasa, ár sózin jeti-segiz býyndy sıfrmen dáleldep berer edi. Keshe ǵana dúnıeni kúıretip, eńbekshi adamzatty qyrǵynǵa ushyratqan ekinshi jer júzilik soǵysta Sovet Otany, sosıalısik sıstema meılinshe qatal, meılinshe qaterli synnan etti. Uly Otan soǵysy kóp ultty sovet eliniń moıymas kúshin, buzylmas birligin ǵana kórsetip qoımaı, odan da basymyraq, aıqynyraq etip sovet adamdarynyń rýhanı dúnıesiniń beriktigin, kórkemdigin kórsetti. Sovet ómiri qansha baı, qansha qyzyqty bolsa da sonet adamdarynyń oıy odan áldeqaıda asyp jatady. Biz, jazýshylar, aldymen osy jan dúnıesin kórip qýanamyz. Óıtkeni bárin jasaýshy adam. Sondyqtan, sosıalızm jolyndaǵy tabystardyń ishinde eń qymbaty, osy jan dúnıesindegi tabystar bolý kerek.

Budan on bes jyl buryn oıǵa kelmegen, kelse josparǵa enbegen talaı tilekter bul kúnde oryndalǵan iske, halyq ıgiligine aınalyp ketti. Ekonomıkada, mádenıet, saıasatta Sovet Odaǵy qazir sondaı dárejege kóterildi, — ol esine túskende sonaý muhıttardyń ar jaǵyndaǵy dushpandary qorqynyshtan, dostary qýanyshtan tıyp uıyqtaı almaıdy. Beıbitshilikti, bostandyqty kóksegen dúnıe eńbekshileriniń kóńilindegi úlken senim — SSSR edi. SSSR men qazir demokratıalyq elder tize qosqan shaqta, ol senim zoraıa túsip, dúnıe eńbekshileri beıbitshilik, bostandyq jolyn aıqynyraq kóretin, batyl kúresetin boldy.

Ádebıet taqyrybyna kelmesten buryn bul sholýlardy áldeqalaı jasap turǵanym joq. Bizdiń ádebıetimiz halyqtyq ádebıet. Onyń arqaýy — halyqtyń ómiri, oıy, isi. Ol solardy aınadaı kórsetip turady. Sondyqtan, sovet halqy jetken tabystarǵa onyń ádebıeti de ortaq, sondyqtan, sovet ádebıeti jer júzinde eń shynshyl, ómirshil, adamǵa kómekshi, ozyq ádebıet sanalady.

Qazaq ádebıetine kelmesten buryn búkil sovet ádebıetin aýyzǵa alýym da áldeqalaı emes. Óıtkeni, sovet ádebıetine tán qasıetterge, ol jetken tabystarǵa qazaq ádebıeti de ortaq kosqan úlesi bar. Kesh týsa da, shapshań ósip kele jatqan qazaq ádebıetiniń boıyndaǵy senim sonsha — erte týǵan egde ádebıettermen jarysýǵa jasqanbaıdy.

Halyq ómiriniń qaı salasyn alsaq ta kózge aldymen tabystar túsedi. Bul tabystarǵa qalaı jettik dep bireý suraı qalsa, sovet eliniń mektep balasynan bastap, saýdyraǵan shalyna deıin maqtana turyp jaýap qaıyrady:

— Bizdi bastap jetkizgen Komýnıstik partıa! — deıdi.

Ádebıetimizdi de bastaýshy, mápelep ósirýshi Sovet Odaǵynyń kemeńger Komýnıstik partıasy.

On bes jyldan bergi — ekinshi sıez ben úshinshi sıeziń aralyǵyndaǵy qazaq ádebıetin talqylaǵanda negizgi birneshe máseleniń ǵana tóńireginde pikir aıtýdy qajet kórem.

Sosıalısik realızm baǵytyndaǵy ádebıet shynshyl bolýǵa, aıtam degenin kúmiljimeı, bultaqtamaı, atap, anyqtap aıtýǵa tıisti. Aıtqandarynyń bári adamdy sosıalısik rýhta tárbıeleýge tıisti. Sonymen qabat revolúsıalyq romantıkamen ómirdiń aldyn da shola otyrý kerek.

Jazýshy jazbastan buryn materıal izdeıdi. Ómirde materıal óte kóp, biraq, bári birdeı jaramdy emes. Osy materıal tanýǵa kelgende talaı jazýshy shatasqan, áli de shatasýshylar tabylady. Markstik dıalektıkaǵa súıengen, sosıalısik realızmniń negizgi bir sıpaty bolyp otyrǵan revolúsıalyq romantıka shyndyq, fakt degen attarymen shyǵarmaǵa áıteýir ómirde bardy tyǵa berýge, ıaǵnı, natýralızmge, formalızmge múlde qarsy. Revolúsıalyq romantıka bardyń bárin dáriptemeıdi, olardyń ishinde keleshegi baryn ǵana alýdy, ómirdiń artynda emes, aldynda bolýdy úıretedi.

Mine, osy sosıalısik realızm ádisin meńgerýde qazaq jazýshylary qaı dárejede turǵanyn anyqtaýymyz kerek.

Abaı synshyl realızmdi orys klasıkasynan úırendi. Biz sosıalısik realızm ádisin orystyń sosıalısik ozyq ádebıetinen úırenemiz, úırenip te kelemiz. Úırený degen — kóshirip ne jattap alý emes, tvorchestvolyq meńgerý. Sóıtip, ózińe tán jańa sóz aıtý ekeni belgili nárse. Qalaı úırenip kelemiz? Tekserelik, bu da ádebıettiń negizgi máselesiniń biri.

Kóp ultty sovet elin biriktirip turǵan uly kúsh bar. Onyń aty — dostyq. Ulttar dostyǵyn sovettik eshbir ádebıet umyta almaıdy. Biraq, osy tamasha taqyrypty tamasha etip kórsete aldyq pa? Kimder qalaı kórsetip júr? Áńgime osy jaıly bolý kerek.

Halyq tilegimen sanasý — ádebıettik te mindet. Bir tilek bar — bes, on jylda oryndasań da kútedi. Bir tilek bar — bes, alty aı da kútpeıdi. Bul — bizdiń ádebıetimiz ómirdiń mańyzdy máselelerin kórsetip otyrý kerek, — degen sóz. Halyq ádebıet janrlarynyń, taqyryptarynyń baı bolýyn súıedi. Sondyqtan, ádebıetimizdiń janr, taqyryp, sonylyq jaǵyn da áńgimelemeı kete almaımyz.

Ár ádebıettiń ózine tán ulttyq túri bolatyny belgili. Biraq, túr degenniń ózi qatyp qalǵan nárse emes, ony da ózgertip, jańartýǵa bolady. Eski zamannan qalǵan epostarymyzdyń, aýyz ádebıetterimizdiń túrin jańa zamanda týǵan jazba ádebıetimiz qabyldaı bermeıdi. Óıtkeni, túr mazmunǵa baǵynyshty, mazmun múlde ózgerip ketti. Bul sózden eskiniń bárin julyp tastaý kerek degen uǵym týmasyn. Eskiniń jaramdysyn paıdalana otyryp, jańany jasaı berelik demekpin. Ras, ádebıet túri óte kesh ózgeredi, uzaq jasaıdy. Qansha uzaq jasasa da «árıaıdaı, aq serkeniń múıizi qaraǵaıdaı» dep jyrlaı almaımyz búgin. Jańa mazmundy, ozyq ıdeıaly ádebıetimiz ózine tán ulttyq túr tappaı tynbaıdy. Osy tabý jolynda nemiz bar? Atap aıtý kerek.

Ádebıettik bul talaptar shyǵarmanyń partıalyq, halyqtyq rýhyna qaraı, jazýshynyń sheberligine qaraı tolyǵyp, kórkeıip nemese kemip, júdep otyrady. Sondyqtan, ádebıettik sıpattardyń árqaısysy partıalyq, halyqtyq dárejesine, sheberlik dárejesine qarap baǵalanady.

Osy aıtylǵan sharttardy eske saqtaı otyryp, endi ádebıetimizdiń ishine enip kórelik.

Ádebıetimiz árdaıym ósip otyrdy. Ekinshi sıez ben úshinshi sıeziń aralyǵyndaǵy on bes jylda Búkilodaqtyq ozyq ádebıetterdiń qataryna qosyldy. Bul on bes jyldyq ósý joly úsh bólip kórsetýdi tileıdi. Atap aıtqanda: soǵys aldyndaǵy jyldar, soǵys kezi, soǵystan keıingi ýaqyttar.

Mólshermen alǵanda otyzynshy jyldardyń birinshi jartysyna deıin ádebıetimizde, ásirese poezıada sovettik ıdeıa basym edi de, sovettik ómirdiń ózin kórsetý jaǵy solǵyn edi. Otyzynshy jyldardyń ekinshi jartysynan bylaı bizdiń ádebıet ómirdiń ózin kórsetýge bet burdy:sosıalısik qurylystyń tabystaryn, halyqtar dostyǵyn, Sovet Odaǵynyń Konstıtýsıasyn, partıany, úkimetti jyrlady. Osy kezde barlyq janrlar ún qosyp, batysta, shyǵysta daıyndalyp jatqan ekinshi jer júzilik soǵysty áshkereledi, halqymyzdy qyraǵylyqqa shaqyrdy, kesheden búgin jaqsy isteýge, partıa men úkimet tóńiregine burynǵydan da bekem toptala túsýge shaqyrdy. Bul kezdiń bir ózgesheligi — ádebıetimizdiń úlken jáne eń az túri — poema, bes-alty roman birneshe pesalar jazylǵan eken. Solardyń ishinde Sábıt Muqanovtyń «Jumbaq jalaýy» (qazirgi «Botagóz»), Sattar Erýbaevtyń «Meniń qurdastarym», Taıyr Jarokovtyń «Tasqyny», Ábdilda Tájibaevtyń «Abyl», «Orkestri», Asqar Toqmaǵambetovtyń satıralyq óleńderi, Ǵalı Ormanovtyń lırıkalary — bul kúnge deıin halqymyz súıip oqıtyn shyǵarmalar bolyp qaldy.

Qazir eleýli jazýshylarymyz bolyp otyrǵan Qasym Amanjolov, Jumaǵalı Saın, Ábý Sársenbaev, Qalıjan Bekhojın, Qapan Satybaldın, marqum Abdolla Jumaǵalıev, Sattar Erýbaevtardyń alǵashqy lebizin sol kezden estidik. Jıyrmasynshy jyldary ádebıetke kelgen jastardyń kóbi tek talantymen kelse, bul jastardyń kóbi orta, joǵary dárejeli bilim alyp, orys ádebıetin birsypyra oqyp úırenip keldi.

Sonymen, Uly Otan soǵysy aldynda ádebıetimizdiń taǵy bir belge kóterilip kele jatqany aıqyn edi. Otan soǵysy búkil sovettik sıstemany qatal synnan ótkizdi, adamdarymyzdyń boıynda buryn ashylmaǵan qasıetterdi ashty, halyq jigerin qaınatty. Soǵys, ádebıetten meılinshe ótkir, shapshań bolýdy tiledi. Partıa men halyq ol tilekti oryndaýǵa shaqyrdy. Bul tarıhı kezeńnen ádebıetimiz ásem ótti deýge bolady. Soǵys kúnderiniń talaby boıynsha «Syn saǵatta», «Qynaptan qylysh», «Qyraǵylyq», «Namys gvardıasy» sıaqty birneshe úlken pesalar, ondaǵan usaq pesalar jazyldy. Ádebıettiń eń kenje janrynyń biri — pýblısısıka zor kúshke aınaldy. Áýezov, Muqanov, Músrepov, Toqmaǵambetov sıaqty aǵa jazýshylardyń halyq ashýymen sýarylǵan maqala, ocherkteri óz aldyna, buryn úni estilmegen Bulqyshev sıaqty jastar okopta jatyp jaýyn oqpen ǵana atqan joq, ótkir maqala, ocherktermen de atyp jatty. Amanjolov, Ábilev, Saın, Sársenbaevtardyń maıdanda jazǵan óleńderi burynǵy óleńderinen áldeqaıda nárli, kórikti bolyp shyqty. Qazir durys ósip kele jatqan X. Erǵalıev, M. Imanjanov, S. Máýlenov, J. Moldaǵalıev, Q. Uıabaev, M. Álimbaev sıaqty bir top aqyn-jazýshy soǵys ústinde kelip qosyldy qatarǵa. Jambyl bastaǵan halyq aqyndary esh ýaqytta soǵys kezindegideı tutasqan zor únmen jyrlaǵan emes. Jambyl úni búkil jer júzine estildi. Uly aqynnyń «Lenıngradtyq órenderim» atty óleńi eń qysylshań shaqta tyldaǵy halyqtyń, maıdandaǵy armıanyń boıyna qýat berip turdy.

Ádebıet eskendiginiń aıqyn belgisi — úlken proza. Bul, shaban ósetin, ýaqytty kóp tileıtin aýyr janr bolǵanymen qysylshań soǵys jyldarynda da ósýin qoıǵan joq. Áldeneshe roman, povester jazyldy. Solardyń ishinde tarıhı taqyrypqa Áýezov jazǵan «Abaıdyń» birinshi kitaby, soǵys taqyrybyna Músrepov jazǵan — «Qazaq batyry (qazirgi — «Qazaq soldaty»), kolhoz taqyrybyna jazylǵan — «Shyǵanaq» romandary soǵys jyldarynyń jemisi bolatyn.

Ataı bersek shyǵarmalar da, avtorlar da kóp. Osy atalǵandardyń ózi-aq ádebıetimizdiń úzdiksiz ósý jolynda ekenin dálelder deımin. Biraq, qansha óstik desek te, qazaq ádebıeti ósken ádebıettiń qataryna soǵystan keıingi jyldarda ǵana qosyldy. Onda da prozamen qosyldy. Qazaq poezıasy Abaı sıaqty klassıgi, baı eposy, kóptegen aýyz poezıasy bola tura jáne jazýshylar kollektıviniń qaptal kópshiligi aqyndar bola tura jas prozadan keıin qaldy. Buny aqyn joldastar esinen shyǵarmaýǵa tıisti.

Bizdiń proza Oktábrden keıin týdy. Onan arǵy Abaı Qunanbaevtyń ǵaqlıa sózderi, Ybyraı Altynsarınniń áńgimeleri, Spandıar Kóbeevtiń «Qalyń maly» nemese Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń «Qamar sulýy» tek aıtarǵa bolmasa, prozamyzdyń ósýine eleýli áser ete alǵan joq. Biz úlgini, nárdi orys prozasynan alyp kelemiz.

Soǵystan keıingi jyldarda otyz shaqty roman, povester jaryqqa shyqty. Olardyń taqyryby alýan-alýan: jumysshy taby, kolhozdy aýyl, halyqtar dostyǵy jaıynda, ózgergen tabıǵat, adam, soǵys, halqymyzdyń ótkeni jaıynda aıtady. Qazaq prozasy esh ýaqytta san jaǵynan bolsyn, taqyryp jaǵynan bolsyn bundaı dárejege jetken emes.

Ósý joly — kúres joly. Qate, kemshilikter de az bolǵan joq, bári kúres ústinde joıylyp keledi. Partıa bizdi sol kúreske árdaıym bastap, kómektesip otyr. KPSS Ortalyq Komıtetiniń ádebıet, ıskýsstvo týraly 1946-1948 jyldary alǵan qaýlylary ádebıetimizge jańa baǵyt berdi, ósý jolynda bizder asqan belgili bir kezeń bolyp qaldy. Oǵan deıin eski taqyrypqa tym úıir edik. Kenesary sıaqty bas keser handy da biraz dáriptep aldyq. Birsypyra jazýshynyń shyǵarmalaryndaǵy ıdeıasyzdyq, saıasatsyzdyq nyshanalardy kezinde baıqaı almadyq. Osynyń bárin kórýge, joıýǵa Ortalyq Komıtettiń sol tarıhı qaýlysy zor kómek etti, jaqsy shyǵarmalarymyzdyń kópshiligi sol qaýlydan keıin týdy.

Qazaq ádebıeti ozyq ádebıetterdiń qataryna qosyldy, qosylǵanda prozamen qosyldy degende, aldymen «Abaı» romanyn alamyz aýyzǵa. Bul romannyń aqyrǵy — tórtinshi kitaby bıyl jazylyp bitti, áli jaryqqa shyǵyp úlgergen joq, úlgermese de, alǵashqy kitaptarda qapy ketkenin bul kitapta avtor qatty eskeripti.

«Abaı» romany týraly kóp aıtyldy, kóp jazyldy. Jaqsy shyǵarma aıtqan saıyn jańara túsedi, ashylmaǵan qasıetteri ashyla túsedi. Men bul romannyń negizgi birneshe qasıetine toqtamaqpyn.

Roman tarıhı shyndyqty aıtady. Shyndyqtyń bolǵany, bolashaǵy bar, ekeýin birdeı qamtı aıtady. Adamnyń jan qubylystaryn, syrtqy sıpattaryn, adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty, tabıǵat sýretterin berýde — bul roman ózinen burynǵy qazaq ádebıetinen anaǵurlym joǵary kóterildi, ózinen keıingilerge áli jetkizbeı keledi. Halyqty qarańǵyǵa, tuńǵıyq tereńge aıdaǵan qara kúshterdiń zor tulǵasy Qunanbaı, oǵan qarsy halyq týyn, izgilik uranyn kótere shyqqan Abaı — romannyń ishindegi eń iri obrazdar. Bul qarama qarsy jasalǵan eki obrazdyń qazaq ádebıetinde áli teńdesi joq. Áýezovtiń eń úlken qasıeti — on toǵyzynshy ǵasyrdaǵy qazaqtardyń ulttyq minezderin sıpattaýda jatyr.

«Abaı» romany kóshpeli qazaq aýlyn ózgeshelikterimen jaqsy, jaman, áldi-álsiz jaqtarymen tutas alyp kórsetedi. Nadandyq, taptyq, rýshyldyq, feodaldyq qat-qabat shyrmaýlardyń ishinde arpalysqan Abaıdy, Abaıdy ǵana emes, halyqtyń ózin kóremiz. Dáýir syryn, halyq tulǵasyn avtor meılinshe keń, tere alyp bergen. Romannyń halyqtyq jaǵy basym.

Petr men Beısembaıdyń aıyl-shettik tamyrlyǵyn nemese Jylqybaıdyń Natashaǵa úılenýin bireýler bir kezde ult dostyǵy dep júrdi. Ult dostyǵy odan áldeqaıda tereńde, halyqtardyń materıaldyq, rýhanı tilekteri qabysýynda jatyr. «Abaı» romanynda ult dostyǵy dál osy turǵydan kórsetiledi.

Jas Abaıdyń betin ákesi Qunanbaı kertartpa shyǵysqa — ıslamǵa burady. Esi ene bastaǵan Abaı batysqa — orys mádenıetine umtylady. Semeı kitaphanalarynda, óz úıinde Abaıdyń sarylyp orys kitaptaryna úńilýin, balalaryn orys mektebine berýin, Mıhaılov, Andreevtermen dostasýyn bylaı qoıǵanda, Tatánanyń qazaqsha sóıleýinde tereń syr jatyr. Pýshkın orys qyzynyń halin, muńyn egile otyryp jazsa, Abaı da egile otyryp, sol Tatánaǵa qyrdaǵy qazaq qyzynyń únin qosty. Qosylǵan bul únder búkil qazaq dalasyna jaıyldy. Abaı aýdarmany kásip etken ony qozǵaǵan eki halyqtyń qabysqan mádenı, rýhanı armandary edi. Áýezov bul jaıdy úlken mahabbatpen, sheber, kórkem, tereń jazǵan. Ult dostyǵy degendi halyqtyq maǵynada alǵan.

Romannyń tili oramdy, maǵynaly, tapqyr ekendigi óz aldyna, sonymen qosa baı. Salaqtyqtan, bilmegendikten, keıde tipti jalǵan saqtyqtan halyq jasaǵan birsypyra til ádebıetimizden qaǵajý qalyp júrdi. «Abaı» romanynda halyq tili keń qoldanylǵan, olardyń qaısy birine avtor jańa mán sala, jańa áser bere otyrǵan. Jyldar óter, bizdiń tarıhshylarymyz jazýshynyń, kitaptyń til baılyǵyn tereń zertteıtin bolar, sonda «Abaı» romanynyń bul qasıeti arta túsetindiginde kúmán joq.

Abaı dáýiri túgili kolhozdasýdan burynǵy aýyldy osy túngi jastardyń kóbi bilmeıdi. Óıtkeni, tipti tez ózgerdi aýyl, orasan ózgerdi. Bizdiń ózimiz «Abaı» romanyndaǵy halyqtyq keıbir salttardy bilmeımiz. Tarıhty tek tarıhı ǵylymdardan ǵana úırenýge jetimsiz. Jaqsy shyǵarma oqýshyǵa estetıkalyq lázzat berýmen qatar, bilim de beredi ómir tanýǵa járdem etedi. Ótken qaýymnyń saltyn, ádet-ǵurpyn, kúnkóris tásilderin, jalpy eldik qaǵıdalaryn bilý qajet desek, «Abaı» romany bul jaǵynan da óte qundy kitap.

Osy kitap jıyrmasynshy, otyzynshy jyldary týmaı kelip, qyrqynshy jyldardyń ekinshi jartysynda qalaı týa qaldy? Onyń bas sebebi: prozamyz qyrqynshy jyldarǵa deıin eseıe almady. «Abaı» romany sıaqty romandy tek eseıgen, ósken prozanyń ortasynan shyǵady.

«Abaı» romanyn sóz qylǵanda sosıalısik realızm ádisi qalaı qoldanyldy eken — degen zańdy suraq týady. Bul suraqqa durys qoldanylǵan, dep týra aıtamyz. Buǵan bar kúshin salyp, bir jaǵynan — kertartpalyqty eskilikti jek kórýge baýlysa, ekinshi jaǵynan — bar qýatyn salyp, bolashaqqa, aldaǵy jarqyn jaqsylyqqa tartady. Osy eki sıpat tarıhtyq romandaǵy sosıalısik realızmniń aıqyn aıǵaǵy bolady.

Áýezov jazýshylardyń III seziniń qarsańynda on úsh, on tórt jyldyq eńbegin aıaqtady. Bul ózi kólemi eki myń, betke jýyq, tórt kitaptyq serıa. Bunda bir halyqtyń jarym ǵasyrlyq ómiri bar. Sol jarym ǵasyrlyq ómir romanda kórkem tilmen keń kólemde kórsetilip otyr. Ataqty aqyn, oıshyl, naǵyz halyq uly arqyly kórsetilip otyr. Tórt kitaptyq bul bir top roman ómir taqyrybynyń bárin jaǵymdy geroıdyń taǵdyry men tartysy arqyly beredi. Ol — aqyl, qýaty zor, ıntellekt! baı geroı. Endeshe bul alýandas romandar eńsesi bıik, iri mádenıetti úlgi etedi. Joǵary sapaly ádebıettik mádenıetti tanytady. Bul bir top romannyń jaıyn osy sıeze sóz qylǵanda biz bir nárseni batyl aıta alamyz. Qazaq sovet ádebıeti Abaı jaıyndaǵy tórt kitappen búkilodaqtyq, kórkem ádebıet qoryna úlken úles qosty deımiz.

Qazaq sovet ádebıeti ǵana emes, búkil sovettik sosıalısik ádebıetimizdiń eki sıez arasyndaǵy úlken tabystarynyń biri osy Abaı jaıyndaǵy romandar deýge batylymyz barady.

Atalyp otyrǵan romandardyń birinshi kitabynda jazyqsyz kedeı Qodar Qunanbaı qolymen túıeniń órkeshine asylyp óltirilgen edi. Endi sońǵy kitaptyń eń sońǵy betteriniń birinde Abaı orys revolúsıonerleri Pavlovpen syrlasa júrip, 1905 jyl revolúsıasynyń jaqyndap kele jatqan dabylyn estıdi. Sony ańsap júrip qaıtys bolady.

Jańaǵy jaqsy saryndy estigennen keıin Abaı alys beldiń ar jaǵynda atyp kele jatqan tań baryn sezinip, sony jurtyna ósıet etip ótedi. Bul jóninde Gersen aıtqan bir sóz eske túsedi. Gersen Grıboedovtyń «Aqyl azaby» pesasyndaǵy Chaskıı týraly: «Onyń geroıy jyraq, kókjıeginiń shetinde ǵana bolsa da, qıal mekenin kórýge yntyǵady» degen edi.

Abaı bala shaǵynan bastap ózinin, ólim saǵatyna jetkenshe uzaq, tarıhtyq jol keshedi. Abaı men birge bizdiń halqymyzdyń tarıhı da, azıalyq orta ǵasyr dáýirinen 1905 jyl revolúsıasynyń tabaldyryǵyna taqap kelgeni kórinedi.

Abaı jaıyndaǵy romandar tarıhı romandarǵa jatady. Árıne, budan eshbir minsiz, ol týraly jaq ashpa, degen uǵym týmaıdy. Synaýǵa, mineýge bolady. Biraq onyń birde-biri atalǵan qasıetterin joıa almaıdy. Abaı jaıyndaǵy romandar tek ósken prozanyń ortasynan shyǵatyn bolsa, sol ósken prozanyń ózine úlgi de bola alady. Biz endi prozamyzǵa Abaı jaıyndaǵy romandardyń dárejesinen qaraıtyn boldyq.

Muhtar Áýezov tarıhı taqyrypty tamasha meńgerdi. Al, búgingi taqyrypty erkin meńgere almaı keledi. Ol úlken dramatýrg bola tura, qazaq teatrynyń perdesin aldymen ózi ashqan dramatýrg bola tura, dramatýrgıamyzǵa on jyldan beri eleýli eshteńe qosa almady.

Qazaqstan egin, mal baılyǵyn damytý jolynda qazir sondaı bıikke kóterilip barady, ondaı bıikke eshqashan shyqqan emes. Shyǵý úshin partıa men úkimet Qazaqstanǵa barlyq jaǵdaıdy jasap jatyr, búkil sovet jurtshylyǵy bolyp kómektesip jatyr. Biz jazýshylar kóz aldymyzdaǵy bul uly ýaqıǵanyń epopeıasyn jasaýǵa mindettimiz. Epopeıa birden jasalmas, ony árkimnen talap etýge de bolmas. Al, ár jazýshyǵa sen osy uly iske nemen kómektestiń? — dep ábden aıtamyz. Sonyń ishinde Áýezovke erekshe aıtýǵa týra keledi. Ol, bizdiń zamanymyzdyń geroılaryn da Abaıdy súıgendeı súıip, Abaı obrazyndaı zor obrazdar jasaýǵa mindetti.

Aǵa jazýshylardyń biri — Sábıt Muqanov. Ádebıetimizde ol qatynaspaǵan janr kemde kem. Ol birde aqyn, birde prozashy, birde synshy, birde dramatýrg, keıde jýrnalıs. Onyń shyǵarmalary, ásirese poezıasy bizdiń kórkem shejiremiz sıaqty: Uly Oktábrdi, azamat soǵysyn, NEP-ti, besjyldyqtardy, Uly Otan soǵysyn — elimizde bolǵan eleýli ózgeristerdiń bárin jyrlaǵan. Qazaq sovet Poezıasyn jasaýda Muqanovtyń orny úlken. «Sulýshash», «Oktábr ótkelderi», «Keshegi jalshy men búgingi jalshy» sıaqty poemalaryn bas qylyp, poezıamyzǵa ondaǵan myń, jol óleńder qosty. Solardyń ishinde jańalyq, novatorlyq az emes. Áldeneshe pesalar, romandar berdi. Taqyryp sonylyǵy, janr baılyǵyn ádebıettik sıpattardyń negizgi biri desek, Muqanov maqala, ocherkterimen, usaq pesalarymen ámán aldyńǵy qatarda júrdi. Ras, eńbekterinde qate, kemshilikter az bolǵan joq, qazir eskirgenderi de tolyp jatyr. Biraq, sonyń kópshiligi kezinde jurtshylyqtyń paıdasyna jarady.

Sábıt ózin osylaı uzaq jolda synaı kelip, keıinirekte eki roman berdi. Ekeýin de orys tili arqyly búkil sovet halqy oqyp otyr. Ol, ózderińizge málim — «Botagóz», «Syrdarıa» romandary.

«Botagóz» týraly «Pravda» gazeti kezinde bylaı dep jazǵan: «...Sábıt Muqanov Qazaqstandaǵy halyq ómiriniń órleý kezeńderin tarıhı shyndyqqa saı kórsetetin shyn maǵynasynda úlken eńbek jasady».

«Pravda» aıtqandaı, «Botagóz» shyn maǵynasyndaǵy úlken eńbek boldy. Onyń bas geroıy Asqar jańa zamannyń, jańa oıdyń, revolúsıalyq kúrestiń adamy. Bundaı obrazdy, halqymyzdyń revolúsıalyq kúresin kórsetetin bundaı romandy bizdiń ishimizde ázirge tek Muqanov jasady. «Botagóz» romanyn qazir Sovet Odaǵynan syrtqy elder de oqyp jatyr.

Sosıalısik realızmniń negizin salýshy uly Gorkıı aıtady: ...Qozǵaýshy kúsh bolarlyq naǵyz kórkem til — sózdiń dáldigi, aıqyndyǵy, áserliligimen jasalady, kitaptyń kartınasyn, harakterin, ıdeıasyn solar qurastyrady... Ádebıetshi, óziniń tek qalammen ǵana jazyp otyrmaı, sózben sýret salyp otyrǵanyn umytpaýy kerek, salǵanda sýretshi sheberler sıaqty adamdy qozǵaltpaı emes, ámán qozǵalysta, árekette, tap, top, jeke adamdar kúres ústinde ylǵı qaǵysyp, aıqasyp otyratyndyǵyn umytpaýy kerek.

Alekseı Maksımovıch taǵy bir rette proza jaıynda aıta kelip, bul pikirdi kúsheıte túsedi: «Ádebıetti sóz qoqystarynan tazartý úshin, tilimizdiń jatyqtyǵy, móldirligi úshin, ádebıettik adal tehnıka úshin raqymsyz kúresý kerek, olarsyz ıdeologıany naq aıtý múmkin emes.

Áýezovtyń «Abaı» romanynyń nemese Músrepovtiń «Oıanǵan ólke» romanynyń negizgi qasıeti mádenıettiliginde. Olardyń ishinde ertegi, ekzotıka, maqaldar joq, sonda da halyq súıip oqıdy. Bizdiń uǵymda mádenıetti shyǵarma — halyqtyq partıalyq bolady; halyqtyq. partıalyq shyǵarma mádenıetti bolady. Bulardy birinen birin bólýge bolmaıdy.

Kórnekti kóne jazýshylarymyzdyń biri — Ǵabıt Músrepov. Ár jazýshynyń boıynda ne áldi, ne álsiz jaǵy bolsa, onyń áldi jaǵy — tili, stıli. Ol aıtam degenin bytqyratpaı dál aıtatyn sóz mergeni. Onyń prozalarynan artyq sóz túgil, qoıýy qashqan bir sóz tabý qıyn, — sulý proza.

Sóz sulýlyǵyn árkim ár túrli uǵynyp, ár jaqtan izdep júr. Músrepov te bir kezde aspanǵa shyǵyp qaıtty, aqyry jerden tapty. Zaty, sulý sózge belgilengen pishin ne bekitilgen tizim joq, jazýshy árdaıym ony ózi jasaıdy. Ornyn taýyp qoıa bilseń ár sóz sulý, ornyn tappaǵan ár sóz bujyr. Sózge áser bere bilgen, jańa maǵyna sala bilgen, sezim mólsherin umytpaǵan jazýshy árdaıym utady. Pýshkın keıde bir sózdiń maǵynasyn, áserin on-on beske deıin ózgertip paıdalanǵan. Osynyń bári ádebıet tiliniń mádenıetin kórsetedi. Qazaq sovet prozasynyń ulttyq til mádenıetin jasaýda Áýezov pen Músrepovtiń qosqan úlesin ózgeden erekshe aıtýymyz kerek. Áýezov týraly Abaıǵa baılanysty aıtyldy.

Músrepov Gorkııden úırene otyra qazaq prozasyna bir top áńgime ákep qosty. Áńgimeleriniń kópshiligi bizdegi bul janrdyń úlgisi bop qaldy desem artyq bolmas. Odan keıin «Qazaq soldatyn» ákep qosty. Soǵys taqyrybyna jazylǵan bul roman kóp tilderge, sonyń ishinde shet tilderge aýdarylsa da, halqymyz súıip oqıtyn kitaptardyń biri bolsa da, avtordyń múmkindigin tolyq kórsete alǵan joq. Romannyń tereńdigi, keńdigi, uly soǵys beınesin jasaýy jetpegen edi. Músrepov sodan keıin «Oıanǵan ólkeni» jazdy. Jumysshy taby týraly jazylǵan bul roman úlken prozada avtordyń qýaty qanshaǵa jetetinin kórsetti, qazaq sovet ádebıetiniń eleýli tabystarynyń biri boldy.

«Oıanǵan ólke» avtordyń jospary boıynsha epopeıanyń tuńǵysh kitaby. Qazaq dalasyna óndiris kapıtaly enip, tuńǵysh qazaq jumysshylary shyǵa bastaǵan kezeń sýretteledi. Romannan XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy qazaq qoǵamynyń ómirin kóremiz. Sol kezdegi qazaq saharasy óziniń oıy-qyrymen, qysy-jazymen, túrli tabıǵatymen kóz aldyńa keledi. Naǵyz áleýmettik roman bolyp tabylatyn «Oıanǵan ólkede» qazaqtyń baı aýyldarynyń ózi jiktelip kórsetiledi. Patrıarhaldyq-feodaldyq eskilikke saýda kapıtalymen ymyralasyp, qaýlap ósip kele jatqan feodal-býrjýazıalar qarama-qarsy sýretteledi. Jalpy qazaq aýlyndaǵy tap qaıshylyǵy shıelenise túsedi de, sodan avtor durys qorytyndy shyǵaryp otyrady. Dala shonjarlarynan tepki kórgen qazaq eńbekshileriniń óz-ara birligi orys jumysshylarymen birlikke ákeledi. Sóıtip, olardyń dostyǵy tereńdeı beredi.

Kóp plandy romanda jazýshy adam obrazyn sheber jasaı biletinin de kórsetti. Ásirese, unamsyz keıipkerlerdiń obrazy aıqyn shyqty. Olar meılinshe daralanyp kórsetildi. Aýyzdarynan ózderine tán sózder ǵana shyǵady. avtordyń olar tusyndaǵy ıýmory men sarkazmy da ótkir.

Biraq, unamdy keıipkerlerge kelgende jazýshyda selkeýlik bar. Baıjan, Bulanbaı, Mıhaılo Nevolá, Shılo qart sıaqty keıipkerler kórkem obraz bolsa, Báıshegir, Bykov, Elızaveta solardyń kóleńkesinde qalyp qoıady.

«Oıanǵan ólke» dáýirdi keń qamtıdy dedik. Olaı bolsa, avtor halyqty da keń qamtýy kerek edi. Halyqtyń boıyndaǵy adaldyq, erlik, dostyqqa beriktik, adamgershilik, qaıyrymdylyq, jomarttyq sıaqty shynaıy qasıetterdi tolyq ta, tereń asha sýretteýi kerek edi. Dáýirdiń de progresshildik jaqtary bolatynyn bylaı qoıǵandaǵy bundaı uly qasıetter basy ashyq nárse ekeni belgili. Al, Ǵabıt shyǵarmasynda Bulanbaı men Jabaıdyń keıbir qımyldary, Baıjan úıiniń qonaqjaılyǵynan basqa este qalarlyq qasıetter tym az, juqa kórsetilgen.

Músrepov tilge baı jazýshy dedik. «Oıanǵan ólkede» keıde ylǵı bir biryńǵaı áriptermen bastalyp, qurylatyn azyn-aýlaq jerlerin aıtpasaq, tili óte tartymdy. Jazýshy óz ıntonasıasyn aıqyn tanytady.

«Oıanǵan ólkeni» eleýli tabysymyz dep qana qoımaı, kórinip turǵan epopeıanyń bastamasy dep qaraýymyz kerek. Olaı bolsa avtorǵa da úlken úmit artýymyz kerek, zor talap ta qoıýymyz oryndy. Osy baǵytta avtorǵa oı salarlyq taǵy da birer sóz aıtqym keledi.

Jumandy kelekeleı otyryp, oqýshyǵa jeksuryn etip kórsetýi ábden durys. Al, Ýshakov, Igilikter de jaǵymsyz geroılar ǵoı, olarǵa keleke júrmeı me? Júrsin, júrmesin, oqýshyǵa olardy jek kórsetý jaǵy jetkilikti me? Menińshe áli de jetińkiremeı jatyr.

Orys, qazaq jumysshylarynyń dostyǵy tym ońaı jasalǵan. Eger sol kúnderdiń ózinde ult dostyǵy, jumysshy birligi myqty bolsa, biz myqtadyq, dep nesine maqtanamyz búgin. Avtor bul arada shyndyqty attandyryp ketken sıaqty.

Taǵy da aıta túsýge bolar edi, avtor bunyń bárin ekinshi kitapqa qaldyrǵanmyn dese jeńip ketedi. Sondyqtan osymen toqtadym.

Shyǵarmalardyń ishinde syndy kóteretini bar, kótermeıtini bar. Áljappar Ábishevtiń prozalary kótermeıdi. Ábishev dramatýrgıamyzǵa on shaqty pesa qosqan, solardyń ishinde «Dostyq pen mahabbat» atty jaqsy pesasymen jurtshylyqqa ózin tanytqan kóne jazýshynyń biri. Ol prozamen aınalysqaly jıyrma shaqty jyl boldy. Sodan beri ájeptáýir kólemi bar bes-alty kitap berdi. («Zabal», «Armansyzdar», «Jas túlek». «Úlken jolda», «Sahara sáýleti», «Tereń tamyrlar», «Sarjan»), Osynyń bir de biri halyqtyń esinde qaldy ma eken?

Ar jaǵyn aıtpaǵanda, avtordyń ósken kezde, keıingi jeti-segiz jylda jazǵan tórt kitabynyń bir de biri sátti shyqpady. «Jas túlek» týraly «Kaz. pravda» — «qısyq aına» dese, «Ádebıet gazeti» — «sovet jastarynyń obrazyn búldirýshi» dep jazdy. «Úlken jolda» Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetinen tómen baǵa aldy. «Sahara sáýletin» jazýshylar uıymy bir aýyzdan jaman shyǵarma dep sókti. «Tereń tamyrlardy» prezıdıým kep isteý kerek degen edi. İstelip, kitap bolǵannan keıin «Ádebıet jáne ıskýsstvo» jýrnaly: «kórkemdik, ıdeıalyq jaǵynan talapqa saı etip shyǵara almaǵan» dep jazdy.

Osy pikirlerdiń bir de birine qarsylyq bolǵan joq. Halyq bekitti.

Óskeleń ádebıet kúshin oqtyn-oqtyn eselep otyrady. Ádebıetke kelgen árbir jańa adam, jas adam azdy-kópti jańalyq ala keledi, tolyqtyrady, jańartady. Prozamyzǵa soǵystan keıingi jyldarda kelgen jastardyń ishinde Ábdijámil Núrpeıisov, Safýan Sháımerdenov, Berdibek Soqpaqbaevty atap ketýge bolady.

Nurpeıisov soǵys ómirinen alyp «Kýrlándıa» atty roman, Sháımerdenov stýdentter ómirinen alyp «Bolashaqqa jol» atty roman jazdy. Ekeýi de ádebıet eńbegin romannan bastaǵan jastar. Tájirıbesizdikke baılanysty kóp kemshilikter bolsa da, bul eki roman avtorlary úshin úlken tabys, ádebıetimiz úshin úlken tabystyń senimdi kepili deýge bolady. Biz, jazýshylar ádebıettik bundaı nárestelerdiń dúnıege kelýin árdaıym qýanyshpen qarsy alýymyz kerek. Biraq, qýanysh ústinde náresteni azamat dep daýryqpalyq. Keıde ondaı daýryǵý qany ystyq jas adamdy esinen tandyrýǵa deıin aparady. Sondyqtan, qýana otyryp, jarq etken jasty ata-anasyndaı tárbıelep esirý bizdiń kollektıvtiń, onyń ishinde ásirese aǵa jazýshylardyń moınynan túspeıtin mindet.

Nurpeıisov pen Sháımerdenovtiń romandary, Soqpaqbaevtyń keıbir áńgimeleri men «Alystaǵy aýylda» atty povesi qazirgi kúıiniń ózinde keıbir sarykidir jazýshylarymyzdyń shyǵarmasynan joǵary tur. Al, avtorlardyń óz múmkindiginen tómen tur.

Bárin taldaýǵa ýaqyt jetpeıdi. Tek soǵystan keıingi jyldardyń ishinde otyz shaqty roman, povester jazyldy. Solardyń ishinde mektep ómirinen alynǵan Muqan Imanjanovtyń «Alǵashqy aılary», kolhoz ómirinen alynǵan

Ǵabdol Slanovtyń «Keń órisi», balyqshylar ómirinen alynǵan Ábý Sársenbaevtyń «Tolqynda týǵandary» sıaqty sóz qylarlyq shyǵarmalar bar.

Qazaq sovet prozasy jaıynda mynandaı qorytyndy jasaýǵa bolady: kúmán joq, ósken proza. Ósýdiń de ósýi bar. Mysaly: júz gektar eginniń on gektary ǵana jıyrma sentnerden astyq berip, qalǵany bes-alty sentnerden berse, qalaı ósti der edik? Tutas ósý kerek. Biz bul dárejege áli jetkenimiz joq.

Prozamyzdyń endi bir kemshiligi — usaq janrlary tym shaban ósip keledi. Bular prozanyń butaǵy, japyraǵy sıaqty. Bularsyz kórkeımeıdi proza.

Sońǵy ýaqyttyń ishinde qazaq sovet poezıasy burynǵy qalpynan birtalaı ilgeri ketti. Jazýshylarymyz olardyń ishinde aqyndarymyz Uly Otan soǵysyna óleńimen ǵana emes, qolyna qarý alyp, ózderi de qatynasty. Jeńis týyn halyqpen birge tigisti.

Otandy jaýdan qorǵaý, jeńiske shaqyrý týraly jazylǵan qazaq aqyndarynyń óleń-jyrlarynan patrıottyq sezim, sovet halqynyń maıdandaǵy, tyldaǵy erlik isteri aıqyn sezilip turdy.

Soǵys kúnderindegi qazaq poezıasyn aıtqanda, Jambyldy4 orny ózgeshe ekenin atap aıtýymyz qajet. Jasy júzge jaqyndaǵan qartty fashıs basqynshylarynyń shabýyl jasaýy qatty ashyndyrdy. Onyń óleńderinen yza borap jatty. Moskva, Lenıngrad, Stalıngrad túbindegi urystarda sovet azamattary kórsetken tarıhta teńdesi joq erlikterdi ol sharyqtaı jyrlady, onyń jyrlary búkil sovet poezıasynyń aldyńǵy qatarynan oryn aldy. Jambyldyń tóńiregine toptalǵan Doskeı, Nurpeıis, Shashýbaı, Nartaı, Qýat taǵy sol sıaqty aýyz ádebıet ókilderi de halyqty jeńiske shaqyrýda az qyzmet atqarǵan joq.

Uly Otan soǵysynyń erlik isterinen bir top poema týdy. Bulardyń kórkemdik dárejesin salystyrǵanda Qasym Amanjolovtyń «Abdollasy» bárinen joǵary deýge bolady.

Oqýshy qaı janrdaǵy shyǵarmadan bolsa da halyqtyń isin, oıyn, sezimin kórgisi keledi. Qazaq aqyndary oıdy, sezimdi batyl jyrlaıtyn da, iske kelgende taıqaqtaı beretin. Soǵystan keıingi jyldary osy istiń ózin kórsetýge batyl kiristi. Taıyr Jarokovtyń «Japandy orman jańǵyrtty» deıtin poemasy men Hamıt Erǵalıevtiń «Bizdiń aýyldyń qyzy» atty poemasy sovet adamdarynyń tabıǵattyń mylqaý kúshin jeńý jolyndaǵy erlik eńbekterine arnalǵan. Juban Moldaǵalıevtiń «Nurly jol» poemasy jas jumysshylardyń kadryn daıarlaý isine arnalǵan. Dıhan Ábilevtiń «Altaı júregi» atty poemasy burynǵy Rıdder zavodynyń azamat soǵysy kezinde jaý qolynan búlinýi, sovet ókimetiniń Qazaqstanda irgesi bekigennen keıin qaıtadan ashylýy jaıynda baıandaıdy.

Beıbitshilikti saqtaý maqsaty poezıamyzdan úlken oryn aldy. Bul jóninde ásirese usaq óleńder kóp qyzmet atqarady. «Beıbitshilik daýsy» degen atpen óleńderdiń qalyń jınaǵy shyqty.

Tek soǵystan keıingi jyldardyń ózinde aqyndar óleń, poemalardyń ondaǵan jınaǵyn berdi. Bul jınaqtar Otanymyzda jasalyp jatqan uly isterdiń, qaınaǵan jigerdiń boraǵan ushqyny tárizdi.

Aqyndarymyz orystyń jáne dúnıe júzilik progresshil ádebıettiń poezıalyq qymbat muralaryn qazaq tiline aýdarýda da az eńbek etken joq.

Osyndaı jaqsy jaqtarymen qatar, poezıamyzda kemshilikter men qatelikter de bolmaı qoıǵan joq. Keıbir aqyndar maıdandaǵy qazaq jaýyngerlerin atanyń arýaǵyna sıynýǵa shaqyrdy. Otandy Qazaqstandyq tar maǵynada túsiný de sońǵy jyldaǵy qazaq poezıasynan tabylady.

Bul qatelikterdiń bárine partıa, ádebıet jurtshylyǵy kezinde óz pikirin aıtyp, túzetip otyrdy.

Jazylǵan óleń, poemalar kóp bolǵanmen, áli de kórkemdik jaǵynan kóp kóterýdi tileıdi. Poezıamyzdyń eleýli jetistikteri bola tursa da talap dárejesinen tómen ekenin moıyndaýymyz kerek. Osyǵan baılanysty keıbir basty kemshilikterdi atap kórsetpeske bolmaıdy.

Kórkem shyǵarmanyń qaı qaısysynda bolsa da avtor oqýshyǵa óz yqpalyn júrgizýge tyrysyp otyrady. Óziniń jaqsy degenin jaqsy, jaman degenin jaman kórsetkisi keledi. Bul úshin shyǵarma aldymen uǵymdy bolýy shart.

Hamıt Erǵalıev — soǵys kúnderinde kóringen, poezıaǵa óz ereksheligimen kelgen aqyn. Ol búgingi taqyrypqa júıemelete tórt poema jazdy. Bul poemalarda onyń toqtalmaı izdenip, órlep kele jatqany seziledi. Biraq, órleý jolynda bir nárseni baıqamaı keledi. Jańalyq dep keıde uǵymsyzdyq jasaıdy. Mysaly: «samoletke» «samal otty» uıqastyrdy. Otta samal bola ma? Bundaı maǵynasyz ne oılap otyryp maǵynasyn azar túsinerlik uıqastardy jańalyq dep usynady.

Poezıa uǵymdy bolýymen qosa áserli bolsyn. Óıtkeni, uǵymdynyń bári áserli bola bermeıdi. Áserdiń ózi ár qıly.

Bir áser — ómir boıy oıyńnan ketpeıdi, bir áser — sol arada qalyp qoıady. Poezıadan biz umytylmaıtyn kúshti áser izdeımiz. Osy jóninde kóne aqyndarymyzdyń, úzbeı jazyp, úlken taqyrypqa barǵan aqyndarymyzdyń biri — Dıhan Ábilevke az toqtalamyz.

Ábilevtiń «Altaı júregi» óndiris taqyrybyna óleńmen jazylǵan roman. Bul úlken eńbekti oqyp otyrǵanda talaı ýaqıǵamen, talaı adamdarmen kezdesesiń.

Romandy mazmundy, qyzyqty etý maqsatymen ýaqıǵa kóbirek alynǵan. Ýaqıǵa, adam kóbeıgen saıyn avtordyń jaýaptylyǵy artady, oryndaı alsa jaqsy, oryndaı almasa boryshty bolyp qalady. Ábilev bul jóninde de oqýshyǵa boryshty. Ýaqıǵalar barǵan saıyn damyp otyrmaıdy, sújettiń, olpy-solpysy kóp, kompozısıa myqty emes. Roman tym shashyrańqy, kóp sózdi.

Túptep kelgende shyǵarmanyń taǵdyryn sheshetin eki nárse — pikir men til. Romannyń qubatóbel ǵana tili bar. Paıdaly pikirleri az emes. Biraq, jańalyq aıtqany az.

Ábilevtiń romany jaıynda aıtylǵan bul pikirler tek oǵan aıtylǵan joq. Óıtkeni, ol romandaǵy kemshilikter búgin tańdaǵy qazaq poezıasyndaǵy basty kemshilikter. Poezıamyz óndiriske batyl aralasqanyn «Altaı júregi», «Qyrda týǵan qurysh» sıaqty poemalar aıqyn kórsetti, sonymen qatar bul poemalar sheberlik dárejesi jetpeı jatqanyn da kórsetti.

Bizdiń poezıa birsypyra qalyptasqan poezıa. Abaıdy, Jambyldy bylaı qoıǵanda, Muqanovtyń «Sulýshashy», Jarokovtyń «Tasqyny», Tájibaevtyń «Abyly», Amanjolovtyń «Abdollasy», Erǵalıevtiń «Bizdiń aýyldyń qyzy» sıaqty, tabysymyz dep ımenbeı aıtarlyq poemalar jasalyp qaldy. Biz búgingi poezıany, synaǵanda osy jetken dárejeden tómen túspe, asyp tús, degen maǵynada sanaımyz.

Bizdiń poezıada orys úlgisimen jazylǵan: sarań sózdi, maǵynaly, sýretti, janǵa jyly usaq óleńder, óleń sıklder! Kórine bastady. Usaq óleńderdi bos sózden arylý baǵyty aıqyn baıqalady. Al, poemalarda sý áli kóp. Arzan aqyl, jalańash úgitterdiń ornyna ómir sýretin, sol ómirdi jasaýshylardyń isin, sıpatyn, oıyn sheber tilmen, ýaqıǵa etip aıtyp bere almaı keledi aqyndardyń kóbi. Bir sózben aıtqanda sheberlik jetpeı jatyr. Áli de jaqsy ıdeıanyń tasasymen jóndeý shyǵarmalar ótip ketip júr. Ideıa jóninde qandaı joǵary talap qoısaq, kórkemdik jóninde de sondaı joǵary talap qoıatyn kez jetti.

Dramatýrgıa bizdiń ádebıetimizge poezıadan da, prozadan da keıin qosylǵan, Oktábrden týǵan janr. Úlgini ol orystan, orys arqyly dúnıe júzilik klasıkadan alyp keledi. Qazirgi qazaq dramasy qalyptasqan, býyny qatqa ádebıetimizdiń bir salasyna aınaldy, qalaı synasaq ta, qandaı talap qoısaq ta kóteredi.

Eki sıeziń aralyǵynda ondaǵan pesalar jazylǵan eken. Solardyń ishinde Músrepovtiń «Qozy Kórpesh — Baıan sulýy», «Amankeldisi», Áýezovtyń «Qobylandysy» men Leonıd Sobolevpen birigip jazǵan «Abaıy», Ábishevtiń «Dostyq pen mahabbaty», Qusaıynovtyń «Kóktem jeli», Tájibaevtyń «Gúlden, dalasy», Áýezov pen Ábishevtiń «Namys gvardıasy» sıaqty pesalardy, keıbir kemshilikterin kóre tura, dramatýrgıamyzdyń eleýli tabysy deýge bolady.

Jańa taqyrypqa jazylǵan ondaǵan pesalardyń sahnada biri azyraq, biri kóbirek turdy. Aınalyp kelgende kóbiniń ómiri qysqa boldy. Eski taqyrypqa jazylǵan pesalar az, biraq, ómiri uzaq boldy. Solardyń ishinde «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» tipti sahnadan túspedi, aqyry Moskva sahnasyna kóterildi.

Eski taqyrypty pesalary nege uzaq, jańa taqyryptyń pesalary nege qysqa jasaıdy? Bunyń sebebin tappaıynsha jaqsy pesa jazý qıyn.

Menimshe, eski taqyrypqa jazylǵan pesalar adam taǵdyryna qurylǵan. Onyń adamdary aıanbaı kúresedi. Kúres ústinde ǵana aıqyn obraz jasalady. Aıqyn obraz este qalady.

Jańa taqyrypqa jazylǵan pesalardyń kóbi adam taǵdyryna barmaıdy, kúresteri kóbinese álsiz, áıenshek, keıde tipti jalǵan. Sondyqtan, kórýshiniń kóńilin qozǵaı almaıdy.

Bizdiń dramatýrgter osy jaıdy bile tura batyl kúreske bettemeı keledi. Olar, shıelenisken kúres bitimsiz tap tartysyndaı ǵana bolady, bizde ondaı taptar joq dep oılaıdy. Bul oıdyń aqyry konflıktisiz jazýǵa bolady, degen «teorıaǵa» deıin ákelgeni belgili. Ol «teorıa» qulasa da, shalyǵy pesalarda áli bar.

Tirshilik bar jerde kúres bitpeıdi, tek harakter! ózgerip otyrady, deıdi marksıster. Bul shyndyqty biz kúnde kórip kelemiz. Mysaly, Qazaqstan bıyl tyńdy meılinshe kóp aıyrdy. Buryn esh ýaqytta ol mólsherde aıyrǵan emes. Osy zor is ońaı oryndaldy ma? Bizde taptyq antagonızm bilimsizben, sheberdiń olaqpen, uqyptynyń salaqpen, shapshańnyń shabanmen, — qysqasy progresshil, komýnıstik ıdeıa men kertartpa ádetterdiń kúresi. Ol soǵystan áldeqaıda qıyn, áldeqaıda uzaq. Odan satıra, komedıaǵa da, drama, tragedıaǵa da tamasha ýaqıǵalar týyp jatyr. Saıyp kelgende aıtarym: jańa taqyryptyń pesalaryn da adam taǵdyryn shesherlik shıelenisken kúreske qurýǵa ábden bolady.

Satıra, tıpıchnostjaıynda partıa ǵylymdyq aıqyn túsinik berdi. Shyǵarmany talqylaý ústinde sonda da daýlasyp kelemiz. Sıez bul daýǵa soqpaı kete almaıdy. Men taǵy da aıyrylǵan tyńdardy mysalǵa alamyn.

Tyń jospary artyǵymen oryndalǵany málim. Bul ádebıetke de úlken tabys, asa sáýletti kórinis bolyp enedi. Onyń eńsesi bıik, jarqyn júzdi geroılaryn jazýshy súıip jazady, halyq súıip oqıdy. Al osy tyń jaıynda jaǵymsyz geroı jasaýǵa bola ma? Nemese jaman istegen sovhozdy kórsetýge bola ma? Menimshe ábden bolady. Óıtkeni, ondaılar az da bolsa bar. Obobshenıe jasaý úshin onyń kóp bolýy shart emes.

Birsypyra jazýshylar, synshylar obobshenıege kelgende shatasyp júr. Ańqaý synshy, tyń jospary artyǵymen oryndalady, kópshilik jaqsy istedi deıdi de, ádebıette jaman isteýshi kezdesse, búl tıpıchnyı emes dep daýlasady. Ańqaý jazýshy jaman istegen azǵa óshigedi de jaqsy istegen kópti umytady. Sóıtip ekeýi de ómirdiń qısyq aınasyn qalaı jasaǵanyn bilmeı qalady.

Gáp, obobshenıe jasaı bilýde. Jasaı bilseń azdyń ózi tıpıchnyı. Shyǵanaq Bersıev tary ónimin arttyrýda san ret jer júzilik rekord jasady. Dúnıe biletin Shyǵanaq ázirge bireý ǵana. Sol birdiń ózinen obobshenıe jasaýǵa bolady. Óıtkeni, ol bir — myńnyń aldyn barlaýshy. Revolúsıalyq romantıka sol barlaýshynyń kórgenin mıllıonǵa jetkizedi.

Bizdiń pesalarymyz bul dárejege áli kóterilgen joq.

Dramatýrgtarymyzdyń birsypyrasy sosıalısik realızm ádisin eki túrde burmalap júr. Sonyń biri — revolúsıalyq romantıka, dep pesada fokýs, jalǵan ýaqıǵalar jasaý. Ekinshi — realızm dep natýralızmge barý. Árbir obobshenıe nanymdy bolǵanda ǵana, ómir shyndyǵy kórkemdik shyndyqqa kóterilgende ǵana sosıalısik realızm ádisi bola alady. Pesalarda taǵy da kezdese beretin kemshilikter — bir-birine uqsastyq, shema. Sony pikir, jańa harakterler az. Dramalyq til álsiz. Nashar til pesanyń barlyq qasıetterin kemitedi, keıde tipti olardy joıyp jiberedi. Jastardy bylaı qoıǵanda, kópten jazyp kele jatqan Ábishev, Qusaıynov sıaqty dramatýrgterdiń tili áli shubar, qalyptasyp bolǵan joq.

Dramatýrgıamyzda satıra janry eń jas janr. Ázirge aýyzǵa alarymyz Ábdildá Tájibaevtyń «Dýbaı Shýbaevıchy» ǵana. Onyń ózi synǵa ushyrap júr. Synaý kerek. Biraq, ádebıettik árbir jańa, jas nárseni synaǵanda saqtyqty umytpalyq. Taıaýda «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń betinde Áljappar Ábishev dramatýrg Shahmet Qusaıynovtyń «Esirtken erke» atty jańa pesasyn synady. Pesa, tárbıe kemdiginen, esirtkendikten buzylǵan balany kórsetedi. Sóıtip, ata-analardy bala tárbıesine yqtıat bolýǵa shaqyrady. Al, Ábishev, boı bermeıtin bala bolýshy ma edi, dep avtordy aıyptaıdy. Aıyptaýdyń ornyna ondaı pesany maqtaý kerek. Madaqtaı otyryp, kemshilikterin túzetýge kómektesý kerek. Kemshiligi ıdeıasyna emes, kórkemdigine baılanysty.

Satırada jaǵymdy geroı bolý kerek pe, joq pa? — degen bir úlken talas bar. Menimshe, satıralyq shyǵarmanyń taǵdyryn ol geroıdyń bar, joǵy sheshpeıdi, shyǵarmanyń óziniń shyndyǵy, kórkemdigi sheshedi. Shyndyqtyń bári birdeı kórkem emes, kórkemniń bári birdeı shyndyq emes. Shyndyq pen kórkemdik qosylǵanda ǵana zor kúsh.

«Dýbaı Shýbaevıchte» biraz kórkemdik bar. Sondyqtan ol qapelimde táýir kórindi. Shyndyǵy, nanymdylyǵy jetpegendikten, keıin jaman kórinip otyr. Aldymen, pesanyń bas geroıy Dýbaıdyń ózi kim — ǵalym ba, zalym ba, aqymaq pa. Qaısysy ekenin bilý qıyn. Satırada tek kúlý maqsat emes, kimge, ne úshin kúlý kerek ekenin uǵyný maqsat. Avtor bul arada uǵyndyra almaǵan.

Pesanyń úlken mini — jaǵymsyz geroılarynyń kóptigi desip júr. Menimshe, kóptiginde emes, olardyń bir birine uqsastyǵynda. Olar shetinen jaramsaq, shetinen aqymaq. Aqymaqtyq ózi ár qıly emes pe? Al, pesada bári bir qıly. Bir qıly etkenshe árqıly etse, pesa kóp utar edi. Onyń ber jaǵynda, jaramsaqtyń bárin aqymaq desek qatelesemiz. Jaramsaqtyń kólgir, qýy, zalymy bar. Bul harakterlerdi avtor jete asha almaǵan, masqaralaı almaǵan.

Pesada kúres, konflıkt joq. Ony avtordyń ózi de sezgen sıaqty. Jaǵymdy birer adam engizip, jaǵymsyz kóp adamǵa qarsy qoıǵan. Biraq, báribir tartys órshimegen, óıtkeni jaǵymdy geroılar álsiz, issiz. Jazýshylar uıymy bul kemshilikterdi kezinde kóre almady. Al teatr kórýdiń, joıýdyń ornyna, odan ári molaıta tústi.

Keıbir joldastar tvorchestvodaǵy osyndaı sátsizdikti tek jaman nıetten týady dep oılaıdy. Sátsizdik, kemshilikter jaman nıetten týa bermeıdi, jaqsy nıetten de týady. İzdený joly tegis emes. oı-shuqyrly, ótkeli kóp, sol jolda súringenderdi saıası aıyppen qulatqannan góri, tvorchestvolyq kómekpen demegen paıdaly. Tájibaev sátsizdikke ushyraı júrse de, dramatýrgıanyń jańa, qıyn túrine batyl bardy. Ol, «Gúlden, dala» pesasymen, «Telǵaranyń qatesi» atty senarıimen partıa shaqyrýyna kóp jazýshydan buryn ún qatyp otyrǵanyn umytpalyq.

Saıyp kelgende dramatýrgterimizdiń kemshiligi nede — dese, taǵy da sheberlikte der edim. Sheberlikke kisi úırený jolymen ǵana jetedi. Úırený — shaǵylmaı isteı ber, ómirdi, kitapty oqı ber degen sóz. Sonyń ishinde sovet ómirin, orys kitabyn kóbirek oqý kerek.

Men qazaq dramatýrgıasynyń keıbir máselelerine ǵana toqtaldym. Qalǵan máseleleri arnaýly baıandamada qamtylady.

Jańa jas janr — kınodramatýrgıa mádenıetimizdiń mańyzdy salasy. Sońǵy kezde Áýezovtiń senarıi boıynsha «Abaı» kartınasy, Tájibaev, Pogodın joldastar jazǵan «Jambyl» kartınasy shyqty. Ekranǵa bıyl shyqqan «Mahabbat týraly poemanyń» avtory Músrepov. On bes jyldyń ishinde bas-aıaǵy úsh kartına shyǵarýdyń óte az ekeni ózinen ózi belgili. Buǵan sebep, bizdiń jazýshylardyń bul janrda tájirıbesizdigi, al eń aldymen jazýshylarymyzdyń muny ózimizdiń kókeıkesti boryshymyz dep qaramaı kelgendigi boldy.

Tek osy ústimizdegi jylda ǵana bul jóninde birqatar ilgeri jyljı bastaǵandyq bar. Qatarynan úsh birdeı kartına shyǵý bizdiń respýblıkamyzdyń tarıhynda bolyp kórmegen nárse. Solardyń biri dramatýrg Qusaıynov pen Abyzovtyń senarıi boıynsha «Shabandoz-qyz», ekinshisi Fatýevtyń shyǵarmasy, al úshinshisi dramatýrg Tájibaevtyń «Shuǵylada bolǵan oqıǵa» atty senarıi boıynsha jasalady. Sońǵy úsh senarı túgel búgingi taqyrypqa jazylǵan, bul ózi úlken jaqsylyqtyń basy ekenin, jazýshylarymyzdyń kınodramatýrgıaǵa belsene qatysa bastaǵanyn dáleldeıdi. Biraq, bul saladaǵy kúıimizdiń áli nashar ekenin moıyndamasqa bolmaıdy. Jazýshylar odaǵy kıno óneriniń zamanymyzǵa saı órkendeýine tikeleı jaýapty. Jazýshylardy senarı janryna kóbirek jumyldyrý, olardyń bul salada sheberligin arttyra túsý, stýdıamen olardyń tvorchestvolyq baılanysyn kóńildegideı nyǵaıtý Jazýshylar odaǵynyń eń basty mindetteriniń biri dep qaraýǵa tıispiz.

Qazaq sovet ádebıetinde ádebı synnyń jaıy máz emes. Bunyń tolyp jatqan sebepteri bar. Eń aldymen jazýshylar arasynda tárbıelik jumystar jetkiliksiz bolyp keldi. Sonyń saldarynan synǵa degen jalpy kózqaras bizdiń aramyzda durys bolmady. Syndy ádebıettiń bastaýshy janrlarynyń birine aınaldyra almadyq. Ádebı synmen kezdeısoq adamdar aınalysyp júrdi.

Jazýshylar uıymy bolsyn, basshylyq etetin respýblıkalyq baspasóz oryndary bolsyn, ádebı synnyń dárejesin tym tómendetip, sheńberin tym taryltyp aldy. Sonyń saldarynan kóp adamdar ádebıet synyn bireýdiń minin qazý, ári ketkende, orta qoldy resenzıa jazý dep uǵyndy, jeke shyǵarmanyń, avtordyń, tutas ádebıettiń taǵdyry týraly tolǵanyp, baıypty oı aıtýǵa talpyný múlde az boldy. Bul úshin úlken talant, mol bilim de kerek edi. Jáne sonyń báriniń ústinde ádebıetke degen súıispenshilik, yntyqtyq bolýy shart edi.

Ádebıetimizge otyzynshy jyldary kelgen B. Shalabaev, B. Kenjebaev sıaqty synshylarymyzdyń qazir jazýshylar uıymynan shettep ketýiniń ózi tegin emes. Bul joldastar, olarǵa uqsas basqa da keıbir synshylar ádebıetti syrttan baqylaýshy bolyp keldi. Al, salqyn júrekpen júrip synshy bolýy múmkin emes.

Syn «sehynan» shyqpaı otyryp alatyn remeslennık synshy ádebıetke paıda keltire almaıdy. Ómir shyndyǵynan mol habardar, adamnyń janyna tereń boılaı alarlyq, tvorchestvolyq fantazıaǵa baı ınjener-synshylar ǵana jazýshyǵa aqyl qosa alatynyn ómirdiń ózi kórsetip keledi. Synshy ómirdi jazýshylardan artyq bilmese kem bilmeýi kerek degendi de kóbinese osy jaǵynan alyp aıtamyz.

Bizdegi ádebı synnyń negizgi kemshiligi ne? — dep suraq qoıýshy bolsa, prımıtıvızm dep bir sózben jaýap berýge bolady. Ondaı syndar belgili bir shyǵarmany sóz qylǵanda sovet ádebıetindegi basqa shyǵarmalarmen eshqandaı baılanystyra bilmeıdi, jalpy qorytyndylar jasalynbaıdy, eń uqsatty degende, sóz etip otyrǵan shyǵarmanyń azdy-kópti kemshiligin jipke tizedi, ózderiniń basyna kelgen arzan oılaryn jurtqa usynady.

Saýatty synshylarymyzdyń biri dep júrgen Muqash Sársekeev Taıyr Jarokovtyń tańdamaly shyǵarmalary týraly jazǵan maqalasynda birneshe oryndy syndar aıta otyryp, kórkem sózdiń ereksheligin túsinbeı qalǵanyn ańǵartady. «Jarokovtyń poemasynda, — dep jazady ol, — sovettik peızaj aıqyn kórinbeı, Abaı jyrlap ketken suryqsyz kúz keskini kóz aldyńa kele beredi» deıdi. Ony «Kirpigine qyraý qonǵan surǵylt kúz» — degen tárizdi eń kórkem joldarmen dáleldegende ózine ózi qarsy shyǵady.

Á. Jámishev «kolhozda kombaın buzylyp qalýy múmkin emes, óıtkeni, qazir kolhozdar zapas bólshektermen jetkilikti qamtamasyz etilgen» dep uqypsyz basshyny synaǵan aqynǵa qarsy óre tura keledi. Munyń bári «ómirde bulaı bolmaıdy» dep keletin taıyz da, syńarjaq ta synnyń shalyǵy ekenin aıtyp jatý qajetsiz sıaqty.

Ádebıet zertteý máselesi múlde nashar. Osy kúnge sheıin qazaq sovet ádebıetiniń tolyq ocherki joq. Ótkendegi murany meńgerýge tolyp jatqan shym-shytyryq, túsinbeýshilik bar. Fólklor, eposty bylaı qoıǵanda, Sultanmahmut Toraıǵyrov sıaqty jazýshylar qaldyrǵan mura jóninde árkim ár túrli pikirde júr. Sol qaıshylyq oqýlyqta da bar. Mektep oqýshylaryn shatastyratyn ondaı qaıshylyqtarǵa tipten tózýge bolmaıdy.

Búkil odaq kólemine, sol arqyly dúnıe júzi kólemine shyǵyp otyrǵan qazaq sovet ádebıetinde monografıalardyń, tvorchestvolyq portretterdiń bolmaýy da renishti-aq.

Ádebı zertteýdegi eń úlken min sol — shyǵarmanyń kórkemdik jaǵy taldanbaıdy, sheberlik jaǵy sóz bolmaıdy, avtor kóbinese ıdeıasy úshin madaqtalady. Osynyń saldarynan jazýshylar birine biri shetinen uqsap turady, óıtkeni ózderińizge málim, sovet jazýshylarynyń bári ıdeıalyq shyǵarmalar jazady, bári saıyp kelgende, patrıotızmdi jyrlaıdy.

Árıne, bizdegi ádebı synnyń paıdaly, jaqsy jaqtary joq dep aıtýǵa bolmaıdy. Ásirese, ádebıet synynyń talantty jas kadrlary ósip, jetilip kele jatqanyn qýanyshpen aıta alamyz. «Oıanǵan ólke» romany, «Anna Karenınanyń» aýdarmasy týraly Tahaýı Ahtanovtyń, Maıakovskııdiń shyǵarmalarynyń aýdarmasy, poezıa syny týraly Táken Álimqulovtyń maqalalary, Aıqyn Nurqatovtyń, Serik Qırabaevtyń keıbir maqalalary azdy-kópti kemshilikterine qaramastan avtorlardyń ádebıetti jaqsy túsinerlik mádenıeti baryn, jańa da, batyl da, qyzyqty da oı-pikir aıtýǵa qabiletti ekenin tanytady. Biraq, olarda áli batyl qımyl jetkiliksiz, buny olarǵa qatty eskertý kerek. Qazaq ádebıeti týraly kúrdeli eńbek jazatyn ýaqyt jetti. Bul júkti ádebıetke daıarlanyp kelgen bilimpaz jas synshylarymyz kóterýge tıis. Árıne, olardy buǵan baýlý kerek ekenin de umytpalyq.

Bizdegi tájirıbeli synshy — aǵa jazýshylardyń ózdepi. Muhtar Áýezovtiń ortalyq jýrnaldar men gazetterde basylǵan «Qazaq ádebıeti jáne orys realızminiń dástúrleri», «Ulttyq romandar», «Qazaqtyń ádebıet tili» týraly kólemdi maqalalary, Ǵabıt Músrepovtiń dramatýrgıa týraly maqalalary jazýshyǵa da, synshyǵa da úlken oı salarlyq maqalalar. Biraq, ysylǵan aǵa jazýshylar syn máselesine óte sarań aralasady. Árıne, olardyń jazýshylyq jumysy ózderine jetip jatyr. Degenmen, Gorkıı dástúrin umytýǵa bolmaıdy.

Qazaq ádebıetinde synnyń aldynda úlken-úlken mindetter tur. Sol mindetti sheshýde basshylyq etetin respýblıkalyq baspasózdiń qyzmeti zor. Týrasyn aıtý kerek, bul jaǵynan biz jarytymdy kómek kórip kele jatqanymyz joq. Baspasózdiń betinde kórkemónerdiń tabıǵatyn múlde túsinbeıtin, beınelep oılaý degennen múldem beıhabar adamdar sóz sóılep, ańqaý aqyl aıtqan shaqtary az bolǵan joq. Bunyń ózi asyra silteýshilikke sheıin apardy.

Árıne, buǵan bizdiń ózimiz de kinálymyz. Gazet arqyly ádebıettiń úlken máselelerin kezinde kóterip otyra almaı keldik. Biraq, qazaq ádebıetiniń shyǵarmalary týraly basylǵan saýatsyz maqalalarǵa jazýshylardyń qatysy joq ekenin aıtpasqa taǵy bolmaıdy. Máselen, dramatýrg M. Imanjanovtyń «Meniń mahabbatym» pesasy týraly Júsip Altaıbaevtyń «Sosıalısik Qazaqstan» gazetinde shyqqan maqalasy jazýshylar jurtshylyǵyn renjitti. Óıtkeni, Altaıbaev maqalasynda dramatýrg mal sharýashylyǵynyń mańyzdy máselelerin sheshe bildi dep madaqtaıdy. Osyndaı dármensiz, áıtpese syńarjaq syndar bedeldi baspasózderdiń betinen qalaı oryn ala berdi? Ádebıetimizdiń oıshylary, jasaýshylary syn sıaqty kúshti quraldy kóringenniń qolyna berip, qalaı shydap otyrdy? Bul suraqtarǵa jaýap berý úshin, bastan keshken belgili eki jaǵdaıdy eske túsirmeske bolmaıdy.

Birinshi — Qazaqstannyń burynǵy basshylary jazýshylarǵa, ásirese, aǵa jazýshylarǵa senbedi. Basshylyqtyń betimen bizdiń eki úlken gazetimiz jazýshylardan qol úzýge aınaldy. Jurtshylyqqa ádebıetimizdiń jaqsy jaǵyn tipti az, óte kóńilsiz aıtty da, jaman jaǵyn tipti kóp, óte kóńildi aıtty. Ol minezden áli de arylyp bolǵan joq. Syn shoqpary tımegen basty jazýshy kemde-kem. Búgin tabysymyz delingen, odaqtyq arenaǵa shyqqan shaǵarmalardyń da soqqyǵa ushyramaǵany neken-saıaq.

Marks bir sózinde: «aqyn erkeletýdi súıedi» degen eken. Bizdiń basshylar erkelete bilgen joq. Árıne, bul jazýshyny betinen qaqpa degen sóz emes. Biz bilgen tárbıe eki túrli: biri — ashshy, biri — tátti. Sonyń táttisinen tatyrmaı, ashysyn bere berdi demekpin.

Osy partıalyq tárbıe me? Partıa men mádenıet kúshterin óz mańyna toptaýmen keledi. Eń qymbattym — kadr dep keledi. Partıanyń sol qymbattysyn qorlaý úshin bir. aýyz ósek ne bir japyraq jala jetkilikti bolady bizde.

Ekinshi — jazýshylardyń óz arasynda birlik bolmady. Jikke bólindi. Jiktik maqsat ádebıettik maqsattan joǵary turdy.

Sóz joq, bul jaǵdaı syndy ǵana emes, talaı jazýshynyń, minez-qulqyn da buzyp ketti. Qazirdiń ózinde jik izdep, qaısybireýler timiskip júredi.

Gazet pen jazýshylar arasyna iritki salǵan ádebıet úrıt soqtary da birde gazetti, birde jazýshylar uıymyn paıdalanyp júrdi.

Bizdiń seksıalarymyzdyń kúnde bolyp jatatyn tvorchestvolyq talqylaýlarynda shyǵarmany tek qulatý ne kóterý maqsatymen, áıtpese, avtordan týra kek alý, ne jaqsy kóriný maqsatymen aıtylatyn «syndar» az bolmady.

Saıyp kelgende, osynyń bári syndy tazartý úshin raqymsyz kúres ashýdy tileıdi. Naǵyz synnyń aıqyn bir belgisi — ádebıetti súıý. Súıý arqyly ol shyǵarmaǵa da, avtorǵa da kómektesedi. Naǵyz syn — partıalyq, halyqtyq, ǵylymdyq bolady. Synǵa biz tek osy turǵydan qaraýymyz kerek.

Ádebıetimizdiń yqsham túrleri tipti shaban ósýde. Birer aktyly pesa, skechter, áńgime, novelalar, ánge arnalǵan óleńder, ocherk, feletondar, sahnalyq taǵy basqa usaq janrlar nege az, nege mańdymaıdy? Buǵan úlken bir sebep — kóp jyldar boıy bizde ádebıet gazetiniń bolmaǵandyǵy. Ádebıettiń bundaı yqsham túrleri, onyń kadrlary kóbinese gazet mańynda ósedi. Onyń ústine kóńil bólinbeı keldi. Halyqqa gazet, jýrnal, konsertter arqyly tez taraıtyn, ómirge kúnbe-kún aralasyp otyratyn bul yqsham janrlardy ósirýge erekshe kóńil bólý kerek. Onsyz ádebıetimiz operatıvti, taqyryby, janry baı bola almaıdy.

Balalar ádebıeti týraly. Eki sıez aralyǵyndaǵy balalar ádebıeti jaıyn sóz etýdiń ózi — Qazaqstanda balalar ádebıeti týa bastaǵanyn dáleldeıdi. Ybyraı Altynsarınniń balalarǵa arnap jazyp, óziniń hrestomatıasyna engizgen shaǵyn áńgimeleri men óleńderi, orys jazýshylarynan aýdarǵan azyn-aýlaq shyǵarmalarynan basqa, revolúsıaǵa deıin Qazaqstanda balalarǵa arnalǵan kitap múlde bolǵan joq.

Revolúsıadan keıin de ádebıettiń bul salasyna kóp ýaqytqa deıin kóńil bólinbeı keldi. Bireń-sarań bolsa da balalarǵa arnalyp alǵash kitaptar jazyla bastaýy otyzynshy jyldardyń ishi.

Soǵystan keıingi ýaqyttarda Ortalyq partıa Komıtetiniń ıdeologıa máseleleri jaıyndaǵy qaýlylaryna sáıkes, Qazaqstanda balalar ádebıeti shyndap qolǵa alyna bastady. Qazaqstan Jazýshylar odaǵy janynan balalar ádebıeti seksıasy ashyldy. Qazaqtyń, memlekettik kórkem ádebıet baspasynda balalar ádebıetiniń arnaýly redaksıasy quryldy. Balalar jýrnaly shyǵa bastady. Bunyń bári, sóz joq, balalar ádebıetin óristetýge óz kómegin tıgizdi.

Qazirgi kezde balalar ádebıeti baıaý bolsa da damý jolynda keledi. Birneshe áńgimeler, óleńder jınaǵy, povester men poemalar jazyldy. Sýretti kitapshalar kóptep shyǵarylýda. Bul salada jumys isteıtin arnaýly jazýshylar toby shyqty. Eski jazýshylardan S. Begalın, Q. Ábdiqadyrov, Á. Sársenbaev, A. Hangeldın balalar ádebıetine aýysty. Bularǵa B. Soqpaqbaev, N. Ǵabdýllın, S. Sarǵasqaev, S. Baıazıtov sıaqty ádebıettik bilimi bar jastar qosyldy.

Biraq, balalar ádebıeti san jaǵynan sonshalyq az bolmaǵanymen, sapa jaǵynan kóńildegideı emes.

Bizdiń balalarǵa arnalǵan shyǵarmalarymyzda adam kóbinese áreketsiz, solǵyn beriledi. Olar is-áreketimen, minez-qulqymen, sóılegen sózimen daralanbaıdy. Keıbir jazýshylar shyǵarma jazarda aldyn ala shema quryp, sol shema boıynsha ýaqıǵany ǵana baıandap shyǵady. Adam taǵdyryna kóńildi az bóledi. Olar ómirdi zerttemegendikten, jalǵan ýaqıǵalarmen áýestenedi. Kitaptyń keıipkerin oıdan shyǵarylǵan jalǵan qıynshylyqtarǵa dýshar etedi. Keıipker óziniń nanymsyz «erligi» arqasynda qıynshylyqtan ońaı qutylyp ketedi. Hangeldınniń «Erlik» jınaǵyndaǵy birtalaı áńgimeleri, Begalınniń «Kóksegenniń kórgenderi» atty kitabynyń negizgi kemshilikteri osynda jatyr.

Kóp shyǵarmalar balanyń psıhologıasyn bilmeı jazylǵandyqtan, qonymsyz aqyl aıtýǵa úıir bolyp júr. Qaısybir shyǵarmalardyń avtory balaǵa ǵana túsinikti etip jazamyn, dep tym arzan sózder aıtyp keledi. Osyndaı jaılar bizdiń táp-táýir dep júrgen «Alǵashqy marshrýt» povesinde de bar. (Avtory N. Ǵabdýllın).

Menimshe, balalarǵa arnalǵan ádebıet sol balalarmen qatar úlkender de oqıtyn dárejege jetkende ǵana qyzyqty, qundy ádebıet bolsa kerek. Arkadıı Gaıdardyń, Samýıl Marshaktyń shyǵarmalary osyny ańǵartady.

Munyń ústine, balalar ádebıetinde úlkenderdiń ómirinen alynyp jazylǵan shyǵarmalar da bolatynyn este tutýymyz kerek.

Bizdegi qolda bar kórnekti shyǵarmalardyń ózinen balalar úshin iriktep alarlyq materıal tabylar edi. Biraq, bizdiń baspa oryndarymyz bul jaǵyn jarytyp paıdalana almaı keledi. «Abaı», «Botagóz», «Qazaq soldaty» sıaqty romandardan balalarǵa laıyqty epızodtar tabylmaıdy degenge naný qıyn. Sondaı-aq poezıada da tabylar edi.

Balalar ádebıetin myqtap órkendetetin ýaqyt jetti. Munyń úshin, eń aldymen, materıaldyq jaǵdaı jasaý shart. Bizde eń tómen qalamaqy balalar ádebıetinde. Oǵan kóp tıraj úshin ústeme qalamaqy berilmeıdi. Balalar ádebıetine yqylas kem. Onymen, keıde, kezdeısoq adamdar aınalysyp júrýi de osydan. Bul, ásirese, balalar ádebıeti aýdarmasynda jıi baıqalady. Qazaqtyń memlekettik kórkem ádebıet baspasy, nelikten ekenin qaıdam, aldyn ala synaqtan ótý úshin materıal surap kelgenderge aýdarmany balalar ádebıetinen usynatyn kórinedi. Aýdarmadaǵy soraqylyqtyń kóbisi balalar ádebıetiniń tóńireginen kezdesedi. Bul memleket úshin de, halyqtyń rýhanı múddesi úshin de úlken qıanat emes pe? Mádenıet mınıstrliginiń buǵan myqtap kóńil aýdaratyn kezi jetken sıaqty.

Aýdarma týraly. Qazaq sovet ádebıetinde kórkem aýdarma úlken oryn alady. Óıtkeni, aýdarma arqyly dúnıe júzilik ádebıet qazynasymen tanysamyz. Sovettik Qazaqstannyń órkendegen mádenıeti aýdarmalyq ádebıettiń kóleminen de kórinse kerek. Munyń ózine mádenı revolúsıanyń bir aıǵaǵy, dep qaraý kerek.

Sońǵy ýaqyttyń ishinde qazaq tilinde Pýshkınniń tórt tomy basylyp shyqty. Lermontovtyń óleńderi, birneshe poemalary, L. Tolstoıdyń «Anna Karenınasy», Týrgenevtiń, Goncharovtyń romandary, Ostrovskııdiń pesalary, Nekrasovtyń «Rýsta kim jaqsy turady» poemasy aýdaryldy. Krylovtyń kóptegen mysaldary, Chehovtyń áńgimeleri aýdaryldy. Gogoldiń negizgi shyǵarmalary túgelinen aýdarylyp bolýǵa jýyq.

Sol sıaqty, qazaq halqy óziniń ana tilinde dúnıe júzilik mádenıetiniń ozyq úlgilerin oqıtyn boldy. Qazaq tilinde Shekspırdiń «Otellosy», «Asaýǵa usaýy», Shıllerdiń «Zulymdyq pen mahabbaty», Gúgonyń, Balzaktyń, Servantestiń, Merımeniń, Defonyń, Júl Vernniń, Svıftyń romandary, áńgimeleri men novelalary basylyp shyqty. Zamanymyzdyń kórnekti aqyndary — Nazym Hıkmettiń, Pablo Nerýdanyń óleńderi men pesalary, halyqtyq demokratıa óleńderiniń kóptegen jazýshylary men aqyndarynyń jeke shyǵarmalary halqymyzdyń ıgiligine aınaldy.

Gorkıı, Maıakovskııden bastap sovet jazýshylarynyń kórnekti shyǵarmalary túgeldeı derlik qazaq tiline aýdaryldy.

Bul keltirilgen mysaldar qazaq oqýshylary ózinin, ana tilinde mádenıettiń mol murasyna ıe bolyp otyrǵandyǵyn kórsetedi.

Qazaq ádebıetinde aýdarma dástúri uly Abaıdan bastaldy. Abaı naǵyz tvorchestvolyq aýdarmanyń tamasha úlgilerin kórsetip ketti. Aýdarma ónerinde bizdiń jazýshylarymyz, ádebıetshilerimiz, aýdarmashylarymyz sol Abaı tájirıbesinen bastap qazirgi búkil sovet ádebıetiniń aýdarmalyq ozyq tájirıbesinen úırenip keledi. Qazir oqýshylar jurtshylyǵy jaqsy qabyldaǵan Muhtar Áýezov, Ǵabıt Músrepov, Ábdildá Tájibaev, Qasym Amanjolov, Jumaǵalı Saın, Ǵalı Ormanov, Táken Álimqulov, Seıtjan Omarov, Ánýar Imaǵambetov, Tahaýı Ahtanov, Talym Ahmetov, Muhtar Janǵalın sıaqty talaı aýdarýshy kadrlar bar.

Alaıda, qazaq tiline aýdarylǵan shyǵarmalardyń birsypyrasy oqýshylar tilegin qanaǵattandyra almaı jatyr. Mádenıet mınıstrliginiń salaqtyǵyn paıdalanyp, onyń kórkem ádebıet baspasy oıyna kelgenin istep júr. Kórkem ádebıetke eshqandaı qatysy joq, beınelep oılaý degennen múlde habarsyz kezdeısoq adamdarǵa aýdarma beredi. Olar bylaı aýdarady: «Aspan álemi tolqyp árli - berli bulqynyp tur. Únsiz soqqan jel aýmaqty bulttardy árli-berli julqynyp tartady. İriktelgen sur bulttar záresi ushyp úrikkendeı bolyp, ushy-qıyry joq usaq aspan astynda árli-berli uıtqyp júr» (Svırskıı, «Ryjık». Aýdarǵan E. Qoıshybaev).

Aýdarma ózin-ózi áshkerelep tur. Bundaı mysaldyń talaıyn keltirýge bolady.Al, mysaldar aýdarmanyń nasharlyǵyn ǵana kórsetpeıdi, aýdarmaǵa kózqarastyń nasharlyǵyn da kórsetedi. Osyndaı aýdarmalarǵa aqsha tólep, oqýshyǵa usynyp otyrǵan baspa dırektory memleket aldynda, halyq aldynda jaýaptylyǵyn seze me eken? ! Aýdarma ońaı kásip emes, úlken óner. Aýdarma arqyly bir halyqtyń ómirin, ozyq oıyn, mádenıetin, saltyn kórgimiz keledi. Buny, mádenıetti, sheber aýdarmashy ǵana bere alady.

Orys, qazaq tilin táýir bilgen adamnyń bári aýdarmashy bola almaıdy. Shyǵarmany aýdarý úshin, aýdarýshy avtordyń kontekstteri men podteksterin, onyń stılin, tvorchestvolyq tabıǵatyn túsinýi kerek. Bunyń ústine, sol halyqtyń tarıhyn, mádenıetin, salt-sanasyn, minez- qulqyn, dástúrin bilýi kerek. Sol sıaqty óziniń ana tiline meılinshe baı bolýy kerek. Osynyń bári aýdarmashynyń basynan tabylǵan kúnde de kezdesetin qıynshylyqtar az emes.

Keıbir aýdarýshylar «qazaq osylaı sóıleıdi» degendi syltaý etip, burynǵy orys arıstokrattaryn aýyldyń, adamynsha sóıletip qoıady. Bul, árıne, soraqylyq. Mundaı jaı otyzynshy jyldarǵa deıin bolyp keldi. Ol kezde aýdarýshylardyń jastyǵynyń ústine oqýshylardyń ózderi de jas edi. Sondyqtan, solardyń uǵymyna azdy-kópti beıimdeý de kerek edi. Al, qazir ádebıet ósti, aýdarýshylar jetildi, oqýshylarymyz mádenıetti oqýshy boldy. Endeshe aýdarmadaǵy álgindeı qara dúrsindilikke tyıym salynatyn mezgil jetti.

Endi bir aýdarýshylar kórkem aýdarmanyń tabıǵatyn túsinbeıdi, tehnıkalyq, saıası ádebıetterdi aýdarý ádisin qoldanady. Árıne, bul da múldem teris ádis. Ǵylym men kórkem ádebıettiń arasynda tolyp jatqan aıyrma bar. Olaı bolsa, kórkem ádebıettegi aýdarma sol ádebıettiń ózine qoıylatyn talaptarǵa jaýap berýge tıis.

Buǵan deıin aýdarmada kezdesip kelgen eki teris ádistiń ekeýin de tastaıtyn ýaqyt jetti. Onyń biri — aýdarmany qazaq oqýshyǵa túsinikti etemin, dep shyǵarmanyń ózine tán ózgeshilikterin joıyp jiberedi. Ekinshisi — dál aýdaramyn, dep túsinikti shyǵarmany qıyndatady, kórkemdik qasıetin kemitedi. Aýdarmadan halyqtyń tileıtini bunyń ekeýi de emes. Halyq ári túsinikti bolýyn, ári dál bolýyn tileıdi. Bunyń aty — aýdarmaǵa da úlken sheberlik kerek degen sóz.

Bizdiń aýdarmashylar orys tilinen qazaq tiline tikeleı aýdarady. Sonyń ózinde qansha qıyndyqtarǵa kezdesip otyr. Al qazaq tilinen tilmash arqyly orys tiline aýdaratyndarǵa kelsek, hal budan áldeqaıda nashar. Bizdiń orys aýdarýshy joldastardyń bir de biri qazaqsha bilmeıdi, jolma-jol aýdarmaǵa súıenedi, jolma-jolshylardyń kóbiniń mamandyǵy tómen, onyń ústine onsha kóp qınalmaıdy. Óıtkeni, olar eshtemege jaýapty emes. Bul jaǵdaıda avtor oryssha jaqsy bilse ózi kómektesedi, nashar bilse eki aýdarmashynyń aýzyna qarap otyrady. Aýdarmashylardyń jaıy álgi. Avtor qandaı sabyrly, aýdarmashy qandaı batyl! Biraq, biriniń batyldyǵy, biriniń sabyrlyǵy shyǵarmany sorlatyp jatyr. Sony kórip, shyǵarmaǵa jany ashyǵan, aýdarmany úlken tvorchestvo dep túsingen Moskva aýdarmashylary tym qurysa bir ulttyń tilin bilýge kirise bastady. Onsyz, dál aýdarý, shyǵarmanyń ulttyq qasıetterin tolyq saqtaý tipti múmkin emes. Osyǵan baılanysty Qazaqstandaǵy orys jazýshylaryna, óte-móte Shýhov, Snegın, Makeev, Tıtov sıaqty joldastardyń betine basa aıtýǵa bolady. Olar aýdarma arqyly sovet ádebıetine qansha paıda keltiretinin bile me eken? Qazaq jazýshylaryn aýdarý — aldymen qazaqstandyq orys jazýshylarynyń qurmetti mindeti ekenin bile me eken? Eger bilse, olar kúnine bir sózin úırense de qazaq tiline sýdaı bolar edi. Amal ne, olar da áli kúnge jolma-jol aýdarmamen paıdalanyp keledi.

Professıonal aýdarýshylar kadryn baýlıtyn, esiretin kez ábden jetti. Menińshe, Qazaqtyń Kırov atyndaǵy Memlekettik ýnıversıteti janynan kórkem ádebıet aýdarýshylaryn daıarlaıtyn bólim ashylsa durys bolar edi. Bul óz aldyna bir másele. Oǵan deıin qazirgi bar aýdarýshylarymyzdy durys paıdalana bilý kerek. Olardyń kóbi basqa qyzmette, aýdarmany jumys arasynda isteıdi. Onymen aýdaryp ta, mamandyǵyn kóterip te jarytpaıdy. Sondyqtan olar aýdarmamen biryńǵaı aınalysýy kerek. Ol úshin olarǵa jaǵdaı jasaý kerek.

Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń janynda orys ádebıetiniń seksıasy bar. Respýblıkamyzda orys tilinde «Sovetskıı Kazahstan» atty arnaýly ádebı jýrnal shyǵady.

Qazaqstanda turatyn jáne Qazaqstan taqyryptaryna jazatyn orys jazýshylary respýblıkamyzdyń áralýan ómirin kórsetýde eleýli qyzmet atqaryp keledi. Ivan Shýhovtyń Soltústik Qazaqstanda kollektıvtendirý dáýirin sýretteıtin «Óshpendilik» atty romany búkil sovet ádebıetiniń qoryna qosyldy. Sol sıaqty onyń «Gorkaıa lınıa» romany da Gorkııden joǵary baǵa aldy. Qazir Ivan Shýhovtyń jáne tyńaıǵan jerdi ıgerýshilerdiń ómirinen roman jazyp júr. Jazýshynyń jıyrma jyl boıyna toqyrańqyrap baryp, qaıtadan zor shabytpen qolǵa alǵan bul kúrdeli, asa qajetti eńbeginen oqýshylar jurtshylyǵy úlken úmit kútedi.

Soǵys taqyrybyna jazǵan Dmıtrıı Snegınniń «Na dalnıh podstýpah» atty povesi azdy-kópti kemshiligine qaramastan, eleýli shyǵarma bolyp otyr.

Qazaqstanda orys tilinde jazatyn ádebıetshiler taqyrypty ár jaǵynan qamtyp keledi. Bul qýanyshty jaı. Máselen, Nıkolaı Anov «Aqmeshit» atty tarıhı roman jazdy. Shyǵarmaǵa aıtylǵan jurtshylyq synyn eskerip, qazir ony qaıta jazyp bitirdi. Iý. Drýjının «Igi qasıetter» atty poves jazdy. N. Pıchýgın Qaraǵandy jumysshylary jaıynda poves berdi. Bundaı shyǵarmalardyń tizimin soza berýge bolady. Buǵan Qazaqstanda orys jazýshylarynyń 80 kitaby shyqqanyn aıtsaq ta jetkilikti. Solardyń ishinde balalar jazýshysy Maksım Zverevtiń «Ý lesnogo kostra» sıaqty ońdy áńgimeler jınaǵy da bar.

Biraq, Qazaqstandaǵy orys jazýshylarynyń shyǵarmalary tórt aıaǵynan teń degen uǵym týmaıdy. Olarda kóbinese kórkemdik jaǵynan olqylyq basym. Sonyń saldarynan da bolýǵa kerek, Qazaqstanda turatyn orys jazýshylarynyń kúrdeli shyǵarmalary Moskvada basylyp shyqqanyn ázir óte az kóremiz. Al, Qazaqstanda orys tilinde shyǵatyn ádebıetke Moskvanyń jazýshylar jurtshylyǵy, sonyń ishinde, kórnekti synshylar kóńil bólmeıdi. Árıne, orys jazýshylarynyń shyǵarmalarynyń japadan-jalǵyz krıterııi osy ǵana bolý kerek deýden aýlaqpyn. Bizdegi orys ádebıetiniń Odaq kólemine shyǵa almaı kele jatqanyn jáne ortalyqpen tvorchestvolyq baılanysynyń nasharlyǵyn aıtpaqpyn.

Ol túgil, bizdegi orys jazýshylarynyń qazaq ádebıetimen de baılanysy nashar. Sonyń saldarynan bul eki ádebıet birin biri ózara baıytysyp otyrmaıdy. Bir birine yqpaly óte az tıedi. Buǵan orys jazýshylary da, qazaq jazýshylary da kináli.

Qazaqstanda turatyn orys jazýshylary qazaq jazýshylarynyń, ásirese, jas jazýshylarynyń shyǵarmalaryn aýdarýda az jumys etken joq. Moskvanyń Antakolskıı Petrovyh tárizdi kórnekti aqyndary belgili bir ult tilin shyn zeıinmen úırenip júrgende, bizdegi orys aqyndary prozaıkteri, kór-jerdi syltaýratyp, til úırenýden qashqaqtap keledi. Al, til bilmeı, jolma-jol aýdarmaǵa súıenip aýdarý kásipqorlyqqa qaraı shaqyryp turatyny olardyń uǵynǵysy kelmeıdi. Sol til bilmeýdiń saldarynan olar qazaq ádebıetimen túgel tanys emes.

Bizde orys seksıasy baspanyń qyzmetin atqarýmen keledi. Problemalyq úlken máseleler kóterilmeıdi. Al munyń ózi, qaıtalap aıtqanda, respýblıkadaǵy barlyq tilde jazatyn ádebıetshilermen myqty tize qospaıynsha oıdaǵydaı sheshilmeıtin jáıt. Meniń tvorchestvolyq baılanys kerek deıtin sebebim de sondyqtan. Bul sol jazýshylarymyzdyń barlyǵyna birdeı paıdaly ekeni kúmánsiz.

Bizdiń uıymda bir top uıǵyr jazýshylary bar. Bıylǵy jyly bizdiń odaq janynan uıǵyr seksıasy da quryldy. Bul seksıa on beske jýyq jazýshyny qamtıdy.

Qazaq jáne orys jazýshylarynyń uıǵyr jazýshylarymen tvorchestvolyq dostyǵy erteden kele jatyr. Munyń ózi halyqtar dostyǵynyń úlken bir aıǵaǵy sıaqty.

Uıǵyr sovet ádebıetinde uzaq ýaqyttar boıyna Omar Muhammedıev, Ismaıl Sattarov, Qadyr Hasanov sekildi, birneshe jazýshylar ǵana boldy. Olar uıǵyr sovet ádebıetiniń alǵashqy pıonerleri edi.

Talantty aqyn, prozaık jáne dramatýrg Muhammedıev pen Sattarov mezgilsiz qaıtys boldy, biraq olardyń shyǵarmalary uıǵyr oqýshylarynyń qazir de súıip oqıtyn qadirli múlki bolyp otyr.

Qadyr Hasanovtyń shyǵarmasy san alýan. Ol kóp janrlardy jazyp keledi, máselen, ol «Sosıalızm jyry» «Uıǵyr áýenderi» atty jınaqtardyń, «Kenje» atty poemanyń avtory. Ol «Manan», «Gúlstan» jáne «Bostandyq týraly jyr» pesalaryn da jazdy. Kóptegen aýdarmalarda jasady. Bunyń bári bir jazýshynyń basyna az emes biraq, búkil ádebıet úshin az. Solaı bolǵandyqtan da ádebıet maıdanyna tutas bir top uıǵyr jastarynyń kelýine biz óte-móte qýanamyz. Olardyń tyrnaq aldy eńbekteri taıaýda «Alǵashqy qadam» atty jınaq bolyp shyqty. Bul jınaqqa on bir jas avtor qatynasty. Solardyń ishinen Hızmat Abdýllın, Izız Izımov, Ilıa Bahtıa, Mashýrov tárizdi qalamynyń keleshegi bar jastar erekshelene tústi. Olardyń shyǵarmalarynan jańa lep, jańa lebiz seziledi, ádebıetke nedáýir daıarlyqpen kelgendigi baıqalady.

Alaıda, ádebıetke jańa kelgen jas talapkerlerdiń tuńǵysh shyǵarmalarynda kemshilikter de joq emes. Olar sózdi iriktep alýǵa, umtylmas myqty, ádemi uıqas jasaýǵa, jarqyn obraz jasaýǵa jetik emes. Bir sózben aıtqanda, ádebı sheberlikti tolyq meńgere almaǵany ańǵarylady.

Bul jaǵynan kelgende uıǵyr jazýshylarynyń kezdesetin erekshe qıynshylyqtaryn aıtpasqa bolmaıdy. Uıǵyr tili óziniń áli qalyptasý dáýirinde. Uıǵyrdyń ádebıet tili ǵylymı turǵydan zerttelmegendigi, saralanbaǵandyǵy zor qıynshylyq týǵyzatyndyǵy túsinikti, Qazir til mamandarymen qatar jazýshylardyń da bul máselemen shuǵyldanyp otyrýy zańdy.

Bizdiń uly zamanǵa saı kúrdeli, kórkem shyǵarmalar berý úshin jazýshy markstik-lenındik ǵylymmen qarýlanýǵa tıisti ekeni belgili. Bul jaǵynan qazaq jazýshylary sıaqty uıǵyr jazýshylary da kóp úırenýge mindetti.

Uıǵyr jazýshylary qazirgi zamannyń taqyryptaryna myqtap bet alýǵa tıisti. Kúni búginge sheıin kolhoz dalasyndaǵy uıǵyr eńbekshileriniń, óndiristiń jańashyldary men ozat adamdarynyń, úzdiksiz ósip kele jatqan ıntellıgensıanyń ómiri týraly aýyzǵa alarlyq bir de bir kúrdeli shyǵarma týmaı kele jatqanyna selqos qaraýǵa bolmaıdy.

Uıǵyr dramatýrgıasynda tek ótken dáýirdiń taqyryptary oryn alyp keledi. Árıne, jas kórkemóner óz halqynyń ótkendegi murasyna, fólklor áýenderine, tarıhı taqyryptarǵa soqpaı óte almaıdy. Biraq, sonymen qatar, búgingi kúnniń taqyrybyna pesalar jazý asa qajet ekeni de túsinikti. Mundaı pesalardy Qytaıdaǵy uıǵyrlar da zor yqylaspen kútedi. Óıtkeni olar Sovet Odaǵynda bolyp jatqan uly jańalyqtarǵa qumarta, súısine qaraıdy.

Qazir uıǵyr ádebıetinde basty janr — poezıa. Bul ádebıettiń jas kezi úshin ábden zańdy da. Biraq, uıǵyr ádebıetshileri kóptegen basqa janrlarda da kúsh synap kórgeni maqul. Munsyz ádebıet jedel óse almaıdy.

Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń basshylary uıǵyr ádebıetine oıdaǵydaı bolyp keldi dep aıta almaımyz. Áldeqashan júzege asyratyn sharalardy qazir ǵana qolǵa alyp júrmiz. Budan bylaıǵy jerde Jazýshylar odaǵyna jas uıǵyr ádebıetshilerin keń tartyp otyrý qajet bolady. Olardyń sheberlikti úırenýine kómekti mol kórsetý kerek. Jazýshylar odaǵyndaǵy uıǵyr ádebıeti seksıasyn Qazaqstandaǵy uıǵyr sovet ádebıetiniń naǵyz ortalyǵyna aınaldyra bilý shart.

Taıaýdaǵy ýaqyttyń ishinde Qazaqstanda uıǵyr tilinde ádebı jýrnal, ıakı bolmasa álmanah shyǵatyn kez jetti, Mundaı baspa ornysyz uıǵyr jazýshylarynyń, aqyndarynyń, ocherkshileriniń, synshylarynyń keń óriske shyǵýy qıyn.

Qoltýma jáne aýdarmalyq repertýarlarǵa dilger bolyp otyrǵan uıǵyr teatrymen tvorchestvolyq baılanysty kúsheıtip, kómekti molaıtý kerek.

Uıǵyr, qazaq jáne orys jazýshylarynyń arasynda tvorchestvolyq baılanys kúsheıetin bolýǵa tıis. Munyń úshin olardyń shyǵarmalary osy tilderge aýdarylyp, tvorchestvolyq dıskýssıalarda keń talqyǵa túsip otyratyn bolsyn demekshimiz. Sonda ǵana biz týysqan uıǵyr ádebıetin kóńildegideı órkendete alamyz.

Ádebıet jazýshynyń ǵana múlki emes, halyqtyń múlki. Halyq isin atqaryp otyrǵan túrli uıymdar bar. Sonyń biri — Jazýshylar uıymy. Ádebıettiń, jazýshynyń ósýine eń áýeli osy uıym jaýapty. Eleýli tabystarymyz bola tursa da, biz mindetti kóńildegideı oryndadyq deı almaımyz. Uıymdastyrý, tárbıeleý jumystarynda kemshilik áli kóp.

Eń basty kemshilik — bizdiń josparymyzda, ony oryndaýymyzda. Josparlamaıynsha, uıymdastyrmaıynsha ózdiginen eshbir tabys kelmeıtini belgili. Bizdiń prezıdıým, seksıalary josparyn kóbinese formaldi jasaıdy. Ádebıetimizde qazir ne jetpeıdi, ol qaıtse jetedi? Osyny jete oılanbaı jasaıdy. Eger oılansa, oryndalýy úshin qatty kúrespeıdi. Sondyqtan oryndalmaıdy. Osydan baryp jazýshy shabyty túskende ǵana jazady, shabytty josparlaýǵa bolmaıdy, ózi keledi degen jalqaýlardyń, toqyraǵandardyń «teorıasy» shyǵady. Shabyt eńbek ústinde keledi. Shabyt eńbekti kúsheıtse, eńbek shabyttyń ózin kúsheıtedi.

Eń daryndy degen jazýshynyń ózine kollektıvtiń kómegi kerek. Kollektıv jaqsy bolsa, shyǵarmanyń minin taba, ony joıýdyń jolyn kórsete otyryp, avtorǵa shabyt ta beredi. Bizdiń tvorchestvolyq seksıalar bul dárejege áli de kóterile alǵan joq. «Kaz. pravda» gazeti arhıv málimetterine súıenip, jazýshylar uıymynda shyǵarmalar talqylanbaıdy depti. Men jańa faktilerge súıenip, talqylanbaıdy emes, tipti kóp talqylanady deımin. Biraq, kóbiniń sapasy tómen. Sosıalısik joǵary sana turǵysynan qarap, shyǵarmany jeke avtordyń múlki demeı, kóptiń múlki dep tanyǵanda ǵana ádil, tereń pikirler aıtylady. Ondaı pikirler talqylaýlardy tvorchestvolyq laboratorıalarǵa aınaldyrady. Biz seksıalardy osy dárejege jetkizbeı tynbaımyz.

Ádebıetti súıý — onyń kadrlaryn súıý, ádebıetti ósirý qamy — onyń kadrlaryn ósirý qamy bolyp tabylady. Kadrlardy, ásirese jas kadrlardy tárbıeleýde bizdiń seksıalar, konsýltanttar, tipti keıde prezıdıýmynyń ózi zıandy eki ádetti tastaı almaı keledi. Sonyń biri — shyǵarmanyń nashar ekenin, qansha istese de is shyqpaıtynyn bile tura, avtordy, «isteı tús» dep shyǵaryp salý. Kóńil jyqpaýdan týǵan bul aldaý talaı avtordy talaı jyldar boıy áýreledi. Jazyǵy ne olardyń, nege áýreleımiz? Birdeme shyǵatyn shyǵarma bolsa, aıyrylma, kómektes, al shyqpaıtyn bolsa shyqpaıdy dep týra aıtý kerek. Endi bir zıandy ádet — jastardy asyǵys kóteremiz de, qulatamyz. Olardyń áli pispegen eńbegin maqtap, jaryqqa shyǵaramyz, qolyna dereý jazýshylyq bılet beremiz. Jas adam sengish keledi, shynymen-aq boldym eken dep qalady. Osymen talaı jasty buzyp aldyq. Jastarǵa, eńbek súıýdi, bilimin tájirıbesin baıytý jolynda jalyqpaı izdenýdi, kollektıvtiń pikirin syılaýdy, kishipeıil bolýdy úıretý kerek. Bunsyz eshbir talant, eshbir bedel qansha kótersek te uzaq jasaı almaıdy.

Jazýshy óziniń shyǵarmasymen ǵana jazýshy. Bizdiń aramyzda bul qadirli atqa eńbeksiz ıe bolyp júrgender — bir ýaqytta bolymsyz birdeme berip, sony ómir boıy talshyq etkisi keletinder bar. Olar Lıtfondynyń esigin kúnde ashady, al tvorchestvolyq seksıalardyń esigin bes-on jylda bir ashpaıdy. Bul joldastarǵa jazbasań jazba, tek masyl bola kórme deıtin kez jetti.

Shyndyqty týra aıtalyq, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń prezıdıýmy jergilikti jazýshylarǵa, ádebıet birlestikterine mardymdy basshylyq kórsete almaı keledi. Tek osy sıez qarsańynda ǵana oblystarda jınalys ótkizip, olardyń jaıymen az tanystyq, az járdemdestik. Basqa ýaqytta Almaty tóńireginen asa almadyq. Bul jóninde úlken bir qıyndyq ta bar. Oblystarda, sonyń ishinde Qaraǵandy sıaqty iri óndiris ortalyqtarynda Jazýshylar uıymynyń bólimshesi joq. Sondyqtan ádebıet birlestikteri oblystyq gazetter mańyna úıymdasqan. Al gazetter olarǵa únemi kóńil bólmek túgili, anda-sanda ádebıet betin de berip turmaıdy. Osymen jergilikti jańa talap jastarǵa ıe bolsań ol bol dep otyrmyz. Qaıtkende de jergilikti ádebıet birlestikterin bul kúıinde qaldyra almaımyz.

Bir kezde úlken kúsh bolǵan halyq aqyndaryn Jambyl ketken soń prezıdıým umytýǵa aınaldy. Ras, olar qazir óte az, azdyń ózi kárliktiń shegine jetip tur. Biraq, olar jasaǵan ádebıettiń mol qazynasy bar. Solardy Qazaqstan Ǵylym akademıasymen birigip, jınaý, zertteý, jaryqqa shyǵarý kerek.

Jazýshylar uıymynyń eki jýrnaly eger óz dárejesine kóterilse, ádebıettik, tárbıelik orasan zor qyzmetter atqarǵan bolar edi. Olar áli óz dárejesinen tómen tur. Olardyń betterinde pikir soqtyǵysy, ádebıet jaıynda dıskýssıalar, shyǵarmaǵa sapaly syndar úzdiksiz bolyp turýǵa tıisti. Ádebıet jańalyqtaryn, jańa shyǵarmalardy, jas kadrlardy jurtshylyq aldymen jýrnaldyń betinen kórýge tıisti. Sonda ǵana jýrnaldardyń bedeli artady, ol bedelmen ádebıetti basqarýǵa da, kúsheıtýge de bolady. Prezıdıým óziniń bul jýrnaldaryna da tıisti basshylyq, kórsete almaı keldi.

Qazaqtyń sovettik jas ádebıetiń onyń jas kadrlaryn partıalyq qamqorlyqpen ósire, kúsheıte berý jaıynda Jazýshylar uıymyna, onyń jeke múshelerine qansha qatty aıtsaq ta, qatty synasaq ta oryndy. Sonymen qabat olardyń sol zor mindetti oryndaýyna jaǵdaı jasaýdy umytýǵa bolmaıdy. Birsypyra jazýshylardyń, sonyń ishinde jaqsy eńbek etip júrgen jazýshylardyń páteri óte nashar. Jazýshylar uıymynyń ózi otyrǵan úıde de durys júmys isteý qıyn. Jazýshylarǵa demalatyn meken joq. Ádebıetimiz onsha sorly bolmasa da, bul jónde Odaqtyq respýblıka ishinde eń sorlysy biz shyǵarmyz.

Almaty qalalyq Soveti jazý úshin eshbir jaǵdaı kerek emes dep oılaıtyn sıaqty. Qaýly boıynsha, jazýshy turǵan páter bosasa, jazýshylarǵa ǵana berilýge tıisti, al, bizdiń qalalyq Sovet jazýshylarǵa ózge jaǵdaı jasamaǵany bylaı tursyn, dál osy qaýlynyń ózin oryndamaı qoıdy. Bul jóninde Taıbekov joldasqa aýyzsha da aıtyldy, jazyp ta berildi, eshbir shara qoldanǵan joq áli. Bul qalaı? Basshylarǵa zańdy oryndamasa da, eshteme etpeıtin bolǵany ma?

Jazýshylar úshin qalamaqy eń birinshi másele, birinshi jaǵdaı. Qazaqstanda avtorlyq pravo, qalamaqy saıasaty, qalamaqy tóleý zańy býhgalterlerdiń qolyna kóshýge aınaldy. Zań boıynsha, shyǵarmaǵa sapasyna qaraı úsh túrli baǵa belgilengen. Qazir sonyń kóbinese eń tómengisi qoldanylady. Bul jaqsy jazam dep qınalmaı-aq qoı degen sóz. Al zań jaqsy jazǵanǵa tólep otyr. Jazýshy qaısysyn qoldanýy kerek?

Sovet ádebıeti dep uly orys ádebıetiń onyń tóńiregine toptalǵan ulttar ádebıetin aıtady. Ár ult ádebıetiniń ózine tán ózgesheligi, tabysy, kemshiligi bar. Solardy kóz jazbaı, anyq bilip otyrǵanda ǵana sovet ádebıetin durys basqarýǵa bolady. Búkilodaqtyq Jazýshylar uıymynyń prezıdıýmy, sekretarıaty qazaq ádebıetin qansha biletinin qaıdam, áıteýir, onyń jaıyn bilýge, kómektesýge basshylar ózi kelmedi, ne oqtyn-oqtyn brıgadalar jiberip turmady. «Lıteratýrnaıa gazeta» qazaq ádebıeti jaıynda tym quryǵanda qysqa habarlar da berip tura almady.

Kompartıa óziniń eshbir uıymyn kózinen tasa qylmaıdy. Eger onyń biriniń jumysy aqsaı bastasa, dereý adamdar jiberip zerttep, tıisti shara qoldanady. Partıanyń synnan ótken osy ádisin Jazýshylardyń ortalyq uıymy qoldana bilse, ult ádebıetin qazirgiden áldeqaıda tereń túsiner edi de, onyń ósýine jaqsy kómekteser edi. Bizdiń ortalyq uıymnyń prezıdıýmy, sekretarıaty bul ádisti áli jumys stıli ete alǵan joq. Sondyqtan ne prezıdıýmda, ne «Lıteratýrnaıa gazetanyń» betinde ult ádebıetiniń, sonyń ishinde, ásirese qazaq ádebıetiniń basty máseleleri erekshe sóz bolmaı keledi.

Qazaq jeri meılinshe keń, ol jerde eńbek túri, adam minezderi alýan-alýan. Ádebıette bul baı ómirdiń beınesin jasaý úshin, ony kórýge, zertteýge jazýshylardy jıirek, kóbirek jiberý kerek. Biz az jiberip, onyń ózin az ýaqytqa jiberip keldik. Jazýshy kórmegen óndiristerdiń, kolhoz, sovhozdardyń, talaı túrleri bar. Solardy qamtý úshin tvorchestvolyq komandırovkalar bizdiń respýblıkaǵa molyraq berilýi kerek edi. Prezıdıým buǵan da kóńil bólgen joq. Prezıdıým, sekretarıat Lıtfondyny tvorchestvolyq uıym emes dep, onyń jumysyna jóndi aralaspaı ma deımin. Eger aralassa Qazaqstan Lıtfondysynyń qorashtyǵy kózine bir túser edi. Qazaqstan Lıtfondysy jazýshylardyń turmys jaǵdaıyn túzeý, páter, demalys úılerin salǵyzyp berý, sharýashylyq máselelerin kúsheıtý túgili, óziniń eki jarym adamyna baspana taba almaı júr.

Óskendigimizdiń aıqyn bir belgisi — budan on-on bes jyl buryn aldyńǵy qatarda júrgen jazýshylardyń talaıy orta qatarda, ortadaǵylardyń talaıy keıingi qatarda qaldy. Bul olardyń keıin ketkendigi emes, keıingilerdiń shapshań, basyp, ilgeri ketkendigi. Sol sıaqty bir kezde betke ustaýǵa Jaraǵan shyǵarmalar, bul kezde qolǵa ustaýǵa ǵana jaraıdy. Búgingi shyǵarmalardyń kórkemdik dárejesi burynǵylardan bıik. Sonda da qanaǵattanbaımyz. Óıtkeni, jetken tabystardan alda turǵan talaptar joǵary. Talap joǵarlamaıynsha ádebıet joǵarylamaıdy.

Qazaqtyń ǵasyrlar boıy sony jatqan keń jeri sovet zamanynda kórkin múlde ózgertti. Sovettik Qazaqstan degen sóz — kúshti ındýstrıasy bar, ozyq tehnıkamen quraldanǵan sosıalısik kúshti aýyl sharýashylyǵy bar, olardy jasaýshy óziniń jumysshy taby, eńbekshiler armıasy, olardy basqaratyn saıasat, mádenıet, ekonomıka kadrlary bar — jańa tıpti iri memleket degen sóz. Bul memleket qazir egin, mal sharýashylyǵyn sondaı dárejege kóterýge kiristi — ondaı dárejeni kapıtalısik eshbir memleket kórgen emes. Biz qazir tyń aıyrýda, mal ósirýde, ıaǵnı — partıanyń on toǵyzynshy seziniń sheshimderine sáıkes azyq-túlik molshylyǵyn jasaýda birinshi qatarda turmyz. Ádebıetimiz de osy qatarda bolý kerek. Ol úshin ne kerek?

Sovet ómirinde ne nárseni maqtan etsek, soǵan bastap ákelgen, alda ne nárseni arman etsek, soǵan bastap aparýshy — Sovet Odaǵynyń Komýnıstik partıasy. Sol partıanyń uly ıdeıasy ádebıettik árbir shyǵarmada qozǵaýshy kúsh bolyp otyrý kerek.

Ádebıettiń barlyq janrlarynda, túrlerinde, qaı taqyrypqa jazylsa da, eń asyl sóz sovet adamyna arnalsyn. Ol búkil adam balasyna bostandyq, eńbek úlgilerin kórsetýshi, ol qıyndyqtan, kúresten qoryqpaıtyn eski dúnıeniń barlyq bógetterin qıratyp, komýnızm atty jańa dúnıe jasaýshy obraz. Ol, adamzatqa tán eń jaqsy qasıetterdi boıyna jınaǵan, joǵary mádenıetti, ınternasıonaldyq júregi bar obraz. Oǵan halyq tileginen joǵary esh nárse joq.

Bundaı obrazdy jasaý úshin aldymen jazýshynyń ózi sol obrazdyń dárejesinde bolýy kerek. Bul ómirdi adamdy ámán zertte, obraz jasaýshy uly zergerlerden ámán úıren, sonda ǵana bola alasyń degen sóz. Sútpen bitken talant qansha zor bolsa da, dán sıaqty. Dán baptasa ǵana ónim beredi, baptamasa semip qalady.

Ádebıette sovet adamynyń uly obrazyn jasaý úshin sovet ómiriniń tamasha beınelerin kórsetý úshin, bul joldaǵy barlyq bógetterdi jeńý úshin, sheberlikti kóterý úshin aıanbaı kúresý kerek.

Jazýshy, ádebıet esh ýaqytta bizdiń tusymyzdaǵydaı úlken kúshke, úlken bedelge ıe bolǵan emes. Soǵan jetkizgen Sovet Odaǵynyń kemeńger Komýnıstik partıasyna, onyń Ortalyq Komıtetine, Sovet úkimetine alǵys aıtalyq, joldastar!

1954

---