InfoHub Logo

Uly Oktábr revolúsıasy men azamat soǵysynyń ot jalynynda týǵan qazaqtyń sovettik jas ádebıeti, partıamyz ben úkimetimizdiń talmaı qamqorlyq kórsetýiniń arqasynda qysqa merzim — ǵasyrdyń úshten bir bóligindeı ýaqyt ishinde adam tanymastaı ósip nyǵaıdy. Óziniń sosıalısik realızm jolymen qaryshtap ilgeri basýynda orystyń klasıkalyq ádebıeti men osy kúngi sovet ádebıetiniń aldyńǵy qatarly tájirıbesine súısine otyryp, qazaq ádebıeti kórkem ádebıettiń barlyq janrlarynda sosıalıs realızm ádisin barǵan saıyn keń jáne tereń meńgerip keledi.

Jurttyń bárine belgili, revolúsıaǵa deıin qazaq ádebıeti negizinen poezıa túrinde bolyp keledi. Ybyraı Altynsarın, Spandıar Kóbeev jáne basqalardyń prozalyq shyǵarmalary bul janrdaǵy alǵashqy tájirıbeler boldy.

Dramatýrgıa múlde bolǵan joq, óıtkeni, revolúsıaǵa deıin Qazaqstanda ulttyq teatrdyń ózi bolmady.

Qazir qazaqtyń sovettik ádebıetinde kórkem janrlardyń barlyǵy bar jáne olar ár túrli dárejede nyǵaıyp, jetilip keledi.

Proza janry oıdaǵydaı damýda, onyń tańdaýly shyǵarmalary orys tiline jáne dúnıe júziniń kóptegen elderine aýdaryldy. Budan keıin dramatýrgıa men poezıany aıtýǵa bolady. Osy tabystardyń arqasynda qazaqtyń, sovettik ádebıeti búkilodaqtyq jáne dúnıe júzilik arenaǵa shyǵyp, pisip jetilgen jáne kúshti talap qoıatyn oqýshylardyń synyna túsip otyr. Qazaq ádebıeti klasıkalyq jáne osy kúngi orys ádebıetiniń aýdarma shyǵarmalarymen baıýda. Sol sıaqty progresıvtik ádebıettiń tańdaýly úlgileri de qazaq oqýshylarynyń keń tobynyń úlesine tıdi.

Sóıtip, qazirgi kezde qazaq ádebıetiniń tvorchestvolyq kadrlary dúnıe júzindegi eń jemisti kóp ulttyq sovettik ádebıettiń iri jáne únemi ósip kele jatqan otrádtarynyń biri bolyp otyr.

Anaǵurlym iri shyǵarmalar kórkem sóz sýretshisiniń shyndyqty kóre bilýi men áleýmettik jáne ıdeıalyq pozısıalarynyń aıqyndyǵynan týady.

Qazaq halqy baqytty ómirdi ǵasyrlar boıy ańsap kútti, onyń tarıhy bostandyq jolyndaǵy, tamasha bolashaq jolyndaǵy orys halqymen jáne Otanymyzdyń basqa da týysqan halyqtarymen máńgi dostyq jolyndaǵy kúrestiń tarıhy. Ústimizdegi jyly qaıtys bolǵanyna elý jyl tolǵan kúni keńinen atalyp óteıin dep otyrǵan qazaq ádebıetiniń klassıgi Abaı Qunanbaev osy dostyqtyń jalyndy kúreskeri, jarshysy boldy. Memlekettik syılyqtyń laýreaty Muhtar Áýezovtiń uly aqynǵa arnalǵan kólemdi shyǵarmasy jurtshylyqqa keńinen belgili. Ol óziniń «Abaı» jáne «Abaı joly» kitaptarynda qazaq halqynyń ótken ǵasyrdaǵy jarty ǵasyrlyq ómirin, onyń áleýmettik tarıhı taǵdyryn adal jáne zor sheberlikpen sýrettedi: Abaı jónindegi romandar bizdiń búgingi prozamyzdyń eń joǵarǵy tabysy bolyp sanalady, bizdiń prozamyz osydan az-aq buryn ǵana týdy, orys ádebıetiniń úlgisi, jemisti áseri boıynsha damyp, senimmen ilgeri basty.

Qazaqstannyń jıyrmasynshy ǵasyrdyń bas kezindegi ómirine qazaqtyń otyzynshy jyldardaǵy alǵashqy romandarynyń biri Sábıt Muqanovtyń «Botagóz» romany arnalyp jazyldy. Bul romanda bizdiń halqymyzdyń alǵa, jaryqqa, baqyt pen bostandyqqa úzdiksiz umtylýy, onyń qanaýshylarǵa qarsy kúresi, onyń revolúsıa jolyna túsýi, Qazaqstanda Sovet ókimetiniń ornaýy kórsetilgen, qazaq halqynyń 1916 jylǵy qarýly kóterilisi, ondaǵy batyrlarynyń obrazy jáne qazaqtan shyqqan revolúsıoner bólshevıktiń obrazy sýrettelgen. Bul jazýshynyń jaǵymdy keıipkerlerdi kórsetýdegi úlken eńbegi bolyp tabylady.

Mynany erekshe atap ótý kerek. Qazaq ádebıetiniń barlyq janrdaǵy tańdaýly shyǵarmalary sovettik shyndyqty, ózimizdiń zamanymyzdyń adamdaryn kórsetýge arnalǵan. Olar sovettik qoǵamnyń qýatty qaıta qurýshy kúshin, zamanymyzdyń ary men namysy, dańqy men aqyl-oıy bolyp otyrǵan Komýnıstik partıany jyrlaıdy. Bul shyǵarmalarda tarıhı oqıǵalar, halqymyzdyń ómirindegi orasan zor ózgerister: azamat soǵysy men halyq sharýashylyǵyn qaıtadan qalpyna keltirý dáýiri, soǵys aldyndaǵy besjyldyqtar jáne Uly Otan soǵysy beınelengen.

Qazirgi kezdiń taqyryby qazaqtyń sovettik ádebıetiniń alǵash dúnıege kelgen kezinen bastap negizgi jáne basty taqyryby boldy.

Halyq poezıasynyń asqan alyby Jambyl Jabaevtyń jalyndy saıası lırıkalarynda, jıyrmasynshy, otyzynshy jyldarda jazylǵan Sábıt Muqanovtyń, Asqar Toqmaǵambetovtiń, Ábdilda Tájibaevtyń, Taıyr Jarokovtyń, poemalarynda, Muhtar Áýezovtiń, Ǵabıt Músrepovtiń, Áljappar Ábishevtiń, marqum Sattar Erýbaevtyń jáne basqa da jazýshylardyń shyǵarmalarynda adamnyń azat etilýi qýanyshy, onyń jańa ómirdi qurý shattyq sezimi beınelenip qana qoımaı, sonymen birge sol kezdegi jaǵymdy keıipkerlerdiń halyq isine sheksiz berilgen, barlyq jaǵynan qaıratty, qajyrly revolúsıonerdiń, maqsaty aıqyn, minezi ustamdy, elimizdi sosıalısik turǵyda qaıta qurý jolynda kúresýshi adamdardyń obrazdary sýretteldi.

Men mysalǵa Sattar Erýbaevtyń otyzynshy jyldardyń aıaǵynda Qaraǵandy shahterleriniń ómirinen alyp jazǵan «Meniń qurdastarym» atty talantty romanyn keltireıin. Bul romannyń basty keıipkeri jas ınjener Rahmettiń minez-qulqynan tek bizdiń adamdarymyzǵa ǵana tán kóptegen jańalyqtardy kóresiz. Ol dúnıeni Gorkııshe tanyp uǵynady. Ol «adam degen ardaqty at» dep sanaıdy. Bul keıipkerdiń kúshi onyń kollektıvshildigi men Otandy sheksiz súıýinde, onyń saıası jáne eńbek belsendiliginde, aldyna qoıǵan maqsatqa jetýine umtylyp, sosıalısik eńbektiń ekonomıkalyq qaıta qurylys quraly ekenin túsinip qana qoımaı, sonymen birge, onyń buqaranyń tvorchestvolyq kúshin oıatýdyń, adamnyń minezin qaıtadan ózgertýdiń tásili ekenin túsine bilýinde. Sovet ókimeti jyldarynda Qazaq respýblıkasynyń ómirinde bolǵan orasan zor ózgerister avtordyń da jáne onyń súıikti keıipkerleriniń de uly maqtanyshy bolyp sanalady. Olardyń qanaý buǵaýynan azat bolǵan jerinde múlde jańa beıneli adamdar, Lenınshil komsomolester — Rahmet jáne onyń, súıgen qyzy Lıza, onyń dostary Seıten, Yqlas, Myrzash jáne basqalar sıaqty adamdar, daryndy, jalyndy, jigerli, rýhy baı, júrekteri ystyq, neler keremetterdi týdyrýǵa qabiletti adamdar eńbek etedi. Bul adamdar bizdiń partıamyz tárbıelep shyǵarǵan jas urpaqtar, Shoqtyq pen Shoıynnyń, Nesipbaı men Naǵımanyń, ıaǵnı Áýezov, Muqanov, Músrepov jáne basqa jazýshylardyń erterekte jazǵan shyǵarmalaryndaǵy jaǵymdy keıipkerlerdiń uldary men qyzdary. Áljappar Ábishev, Qasym Amanjolov, Dıhan Ábilov, Jumaǵalı Saın, Shahmet Qusaıynovtyń bizdiń sovettik shyndyqtyń alýan túrli taqyryptaryna jazǵan áńgimeleri men povesterinde jáne poemalaryndaǵy keıipkerlerdiń de moraldyq sapalary osyndaı jańa.

Mine qazaqtyń aldyńǵy qatarly sovettik ádebıetinde jańa keıipkerler osylaı birte-birte paıda boldy.

Bizdiń qazaq ádebıetiniń ósý joldary búkil sovet ádebıetiniń damý kezeńderimen tyǵyz baılanysty.

Sovet halqynyń fashısik basqynshylarǵa qarsy júrgizgen Uly Otan soǵysy sovettik qoǵamnyń, onyń ádebıetiniń damýyndaǵy jańa kezeń boldy. Bul jyldary qazaq jazýshylary sovettik patrıotızmniń kúshti ıdeıalaryna toly, adamdarymyzdy jaýǵa óshpendilik rýhynda tárbıeleıtin, sovet halqynyń moraldyq-saıası birligin tereńdeı ashatyn birqatar jańa shyǵarmalar jazdy.

Bul jyldardaǵy shyǵarmalardyń basty ıdeıalyq jáne taqyryptyq mazmuny maıdandaǵy jáne eńbek maıdanyndaǵy sovet adamdarynyń asqan erlikterin kórsetýge, olardyń sosıalısik Otanǵa, Komýnıstik partıaǵa sheksiz berilgendigin, jeńiske degen myzǵymas erkin kórsetýge arnaldy. Ǵabıt Músrepovtiń «Qazaq soldaty», Ábdijamıl Nurpeısovtyń «Kýrlándıa» romandaryń Áljappar Ábishevtiń «Dostyq pen mahabbat» pesasyn, Qasym Amanjolovtyń «Abdolla» poemasyn jáne soǵys jyldaryndaǵy basqa da tańdaýly shyǵarmalardy eske túsirýge bolady.

Partıamyzdyń Ortalyq Komıtetiniń ıdeologıalyq máseleler jónindegi tarıhı qaýlysy sovet ádebıetiniń soǵystan keıingi dáýirde onan ári qaryshtap damýynyń programmasy boldy, ádebıetimizdi tvorchestvolyq jaǵynan qaýyrt kóterýge kómektesti.

Bizdiń qoǵamymyzdyń ómirlik negizi bolyp sanalatyn Komýnıstik partıa men Sovet úkimetiniń saıasatyn basshylyqqa ala otyryp, kóp ultty sovettik ádebıettiń bir býyndy bóligi retinde bizdiń qazaq ádebıeti de sońǵy jyldary eleýli tabysqa ıe boldy.

Sábıt Muqanovtyń «Syrdarıa» romany, Muqan Imanjanovtyń «Alǵashqy aılar» povesi sıaqty iri shyǵarmalar, jas jazýshy Safýan Sháımerdenovtiń «Bolashaqqa jol» atty romany, Hamıt Erǵalıev pen Taıyr Jarokovtyń poemalary, Jumaǵalı Saınnyń jáne basqalardyń óleńderi jazyldy. Bul shyǵarmalardyń bári de ómirlik mańyzdy máselelerge, tabıǵatty qaıta qurýǵa, komýnızm qurylystaryna, halyqtardyń beıbitshilik jáne demokratıa jolyndaǵy kúresine, soǵys órtin tutandyrýshylardy áshkereleýge arnalǵan. Bul jerde Hamıt Erǵalıevtiń «Bizdiń aýyldyń qyzy» atty poemasyn aqynnyń tvorchestvolyq eleýli tabysy deýge bolady.

Respýblıkamyzdyń teatrlarynyń repertýarlaryna Á. Ábishevtiń «Bir semá», Á. Tájibaevtyń «Gúlden, dala», Sh. Qusaıynovtyń «Kóktem jeli», M. Aqynjanovtyń «Ybyraı Altynsarın», M. Imanjanovtyń «Meniń mahabbatym» pesalary jáne basqalary endi.

Sońǵy jyldarǵa tán bir qasıet — bizdiń ádebıetimizge qabiletti tvorchestvolyq jańa kadrlar qosyldy. Jas jazýshy Ábdijámıl Nurpeısov, Kámen Orazalın, Safýan Sháımerdenov, Muzafar Álimbaev jáne basqalar ózderiniń alǵashqy kitaptarynan oqýshylardan eleýli baǵa alyp otyr.

Mine osylardyń barlyǵy bizdiń ádebıetimizdiń odan ári damýy úshin zor múmkinshilikterdiń barlyǵyn kórsetedi. Alaıda, respýblıkanyń keıbir jazýshylarynyń tvorchestvolaryndaǵy eleýli kemshilikterdi kóz jumyp kórmeı etýge bolmaıdy. Olardyń keıbireýleri osy zamannyń taqyrybyna jazǵan shyǵarmalarynda sovet adamdarynyń ómiri men turmysyn aıqyn jáne senimdi etip kórsete almady, olardyń ózindik erekshe belgileri men minez-qulyqtaryn tıisti dárejede sýrettegen joq, sosıalısik eńbektiń boıǵa jiger quıǵysh qasıetterin tereńdeı ashyp kórsete almady.

Kóptegen jazýshylardyń pesalarynda senimsiz, eski qaıshylyq, talas-tartystar kezdesedi. Mysaly bul dramatýrgtardyń shyǵarmalarynda dandaısyǵan kolhoz predsedatelderiniń jáne onymen kúreske túsetin jas mamandardyń obrazdary sýrettelýmen keledi.

Jazýshylar bizdiń halqymyzdyń komýnızmniń saltanat qurý jolyndaǵy kúresiniń aldyńǵy sapynda bolýǵa tıisti, olar ózderiniń kitaptarynda zamanymyzdyń eń mańyzdy ómirlik máselelerin kóterip, ony aıqyn, markstik-lenındik dúnıe taný turǵysynan sheshýleri tıis. Bul úshin ómirdi baıypty, muqıat zerttep, ózderiniń sheberlikterin talmaı arttyryp, ózderiniń ıdeıalyq-teorıalyq dárejelerin únemi joǵarlata berýge tıis.

Ústimizdegi jyldyń aprelinde Qazaqstan Jazýshylary odaǵynyń jetinshi plenýmy bolyp ótti, bul plenýmda respýblıkamyzdaǵy kórkem ádebıettiń jáne ádebıet synynyń jaǵdaıy talqylandy. Osynda ádebıettiń damý máseleleri jáne jazýshylardyń kórkem sóz sheberligi máselelerine baılanysty problemalar jóninde tvorchestvolyq aıtystardyń sırek bolatyndyǵy atap kórsetildi.

Buǵan eń aldymen Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń basqarmasy kináli. Jazýshylar odaǵy tarapynan keıbir artta qalyp kele jatqan janrlardyń damýyna kóńil az bólindi. Mysaly, qazaq ádebıetinde osy kezge deıin balalar ádebıeti nashar damyp kele jatqan sala bolyp esepteledi. Eger osy kezge deıin respýblıkamyzdyń keıbir jazýshylarynyń tvorchestvolyq toqyraý jaǵdaıynda kele jatqanyn eskeretin bolsaq, onda, Qazaqstan sovet jazýshylary odaǵynyń prezıdıýmy men onyń tvorchestvolyq seksıalarynyń árbir jazýshynyń jumysyna jetkiliksiz qolǵabys tıgizgenin aıqyn kóremiz.

Qazir Qazaqstan sovet jazýshylarynyń respýblıkalyq úshinshi sezine ázirlik kúnderi kezinde Qazaqstan Jazýshylary odaǵy basqarmasy óziniń barlyq kúshin jumystaǵy kemshilikterdi joıýǵa, tvorchestvolyq kadrlardy uly halqymyzdyń ósken talabyna saı iri kórkem shyǵarmalar jasaýǵa jumyldyrýǵa jumsaıdy.

Bizdiń jazýshylarymyz ben sýretshilerimiz ózderiniń shyǵarmalarynda qoǵamdyq ómirimizde oryn alyp kele jatqan kemshilikterdi, zıandy, dertti qubylystardy barynsha qatty áshkereleýge, jańa tıptegi adamdardyń jaǵymdy kórkem obrazdaryn, olardyń búkil adamdyq artyqshylyǵyna saı etip ashýǵa jáne sonymen bizdiń qoǵamdaǵy adamdardy kapıtalızm týǵyzǵan dertti jaralar men kemshilikterden tazarǵan sıpatqa, ádet-daǵdyǵa tárbıeleýge tıisti.

Qazaqstan jazýshylarynyń bul ardaqty jáne tarıhı mindetti oryndap shyǵatynyna, ózderiniń barlyq kúshin týysqan sovettik ádebıetti onan ári órkendetýge, ózderiniń eńbekterin bizdiń batyr halqymyzdyń jalpy tvorchestvolyq qajyrly eńbegimen ushtastyratynyna eshqandaı kúmán joq.

1954

---