InfoHub Logo

Baladan bastap eńkeıgen kárige deıin kórkem sózge qulaq túredi. Sovet elinde kórkem sóz, kórkem ádebıet ómir aınasyna, adamdardyń rýhanı sýsynyna, dúnıetanymyna aınaldy. Komýnızm ornatýda, adamdardyń minez-qulyqtaryn tárbıeleýde kórkem ádebıettiń mańyzy, onyń aldyndaǵy mindetteri qandaı ekenin partıanyń XIX sezi aıqyn kórsetip berdi. Osy turǵydan qazaq sovet ádebıetiniń kezekti keıbir máselelerine toqtalyp ótýge týra keledi.

Búkilodaqtyq Jazýshylar odaǵynyń sońǵy on tórtinshi plenýmy sovet dramatýrgıasy týraly arnaýly másele qarady. Onda búgingi baı ómirimizdi, qoǵamymyzdyń alyp adymmen alǵa basýyn beıneleıtin jaqsy pesalar áli az ekeni atap kórsetildi. Biz osyny qazir de qaıtalaımyz. Ras, qazaq ádebıetinde dramatýrgıa jańa, jas janr bola tura bul kezde ádebıetimizdiń negizgi bir salasyna aınaldy, er jetti. On bes — jıyrma jyl boıy sahnadan túspeı kelgen pesalarymyz boldy. Dúnıe júzi klasıkteriniń, — Shekspır, Gogol, Ostrovskıı, Chehov, Gorkıı, Moler, Goldonılerdiń pesalary, belgili sovet dramatýrgteri — Trenev, Lavrenev, Pogodın, Korneıchýk, Sımonov, Sofronovtyń pesalary qazaq sahnasynda qoıyldy. Bular qazaq sovet dramatýrgıasyn damyta, nyǵaıta tústi. Qazaqtyń óziniń dramatýrgıalyq kadrlary jasaldy, sovet taqyrybyna ondaǵan pesalar jazyldy. Kezinde sonyń kóbi-aq kerekke jaraǵan, bul kúnde olar dramatýrgıamyzdyń tarıhı — etken joly bolyp qaldy. Dál qazirgi jańa pesalar tapshy bolyp otyrǵan jaǵdaıdyń ózinde de teatrlarymyz quralaqan emes. Azdy-kópti kemshilikteri bolsa da, jańa tilekten týǵan «Dostyq pen mahabbat», «Amankeldi», «Gúlden, dala!», «Kóktem jeli» sıaqty pesalarymyz bar.

Bardy bar deý kerek. Biraq, osy bar degenderimiz ósken tilekten áldeqaıda az, áldeqaıda tómen ekenin de moıyndaý kerek. Keıingi kezde pesalardyń kóbi sahnaǵa turaqtamaı qoıdy, birer jyl, áıtpese birneshe aı ǵana ómir súredi, qaısy biri kóriner-kórinbesten joǵalady. Buǵan sebep ne? Eń basty sebep — qyzyqty emes. Qyzyqty bolý úshin oqıǵa, tartys kerek. Tartystyń da tartysy bar. Ol nanymdy bolmasa, sovet halqynyń uly ıdeıasynan týǵan kesek oı, minez, áreketter aıqasyn kórsete almasa, bolmashy tilek ústinde minezder qaǵysqanmen ot jarqyldamaıdy, úlken obrazdar shyqpaıdy. Bizdiń pesalarymyzdyń negizgi kemshiligi osynda, tvorchestvolyq tynysy tarlyǵynda jatyr.

Keıbir joldastar tartys tek dramatýrgıaǵa tán, dep júr. Durys emes. Tartys degenimiz — kúres. Kúressiz ómir joq. Ómirsiz shyǵarma joq. Árıne pesadaǵy kúresti romannan, romandaǵy poemadan talap etý qısynsyz. Biraq sonyń eshqaısysy kúressiz, tartyssyz qyzyqty bola almaıdy.

Másele dramatýrgıa jaıynda ǵana emes. Ádebıetimizdiń yqsham túrleri tipti shaban esýde. Birer aktyly skechter, áńgime, novelalar, ánge arnalǵan óleńder, ocherk, feletondar, sahnalyq jáne basqa usaq janrlar nege az, nege mańdymaıdy? Olarǵa nege kóńil bólinbeı keledi. Roman, poves, poema, úlken pesa jazǵandar — úlken jazýshy, al usaqty — usaq jazýshylar jazady, degen uǵym bar. Eshkimniń usaq bolǵysy kelmeıdi. Sondyqtan jurt «jyǵylsa nardan jyǵylýǵa» tyrysady. Bul teris uǵymdy túzeý kerek. Chehov, Abaı nemese óz tusymyzdaǵy Lebedev-Kýmach, Isakovskıı, Marshaktar úlken jazǵandyqtan úlken jazýshy bolǵan joq. Shyǵarmany kólemi sheshpeıdi, salmaǵy sheshedi. Tarazyǵa salǵanda qaısy bir qalyń romandardy qaımyjyqtaı kitapshalar basyp ketip júrgen joq pa? Halyqqa eń kóp taraıtyn — gazet, jýrnal, estradalyq konsertter arqyly tez óris alyp, ómirge kúnbe-kún aralasyp otyratyn bul yqsham janrlardy ósirýge erekshe kóńil bólý kerek. Bulardyń óz mamandary Bolýy kerek. Bolý úshin, kórine bastaǵandaryn kózden tasa qylmaı tárbıeleý, moraldyq, materıaldyq jaǵynan demeý kerek. Jańada qosylǵan balalar ádebıeti de, kınodramatýrgıa da dál osyny tileıdi.

Ádebıet janrlarynyń, onyń kadrlarynyń az kezinde bizdiń jazýshymyz birneshe janrda jazyp júrdi. Endi ol kez ótti. Qazir bárin bilem dep shala bilgenshe, birin bilseń de biregeı bil deıtin shaq. Ár janrdyń óz mamany shyǵa bastady. Bul — ádebıetimizdiń óskenin kórsetedi. Ósken ádebıet túrge qandaı baı bolsa, onyń jazýshylary da soǵan saı alýan-alýan keledi.

Jańa taqyrypqa jazylǵan shyǵarmalarǵa jeńildik berip, kemshiligine keıde kóretura shydap keledi. Budan on shaqty jyl buryn ondaı kemshilikter zańdy bolsa, shydaý da, jeńildik berý de oryndy bolsa, endigimiz orynsyz. Ádebıetimizdegi eń basym taqyryp — sovet taqyryby bolady. Dramatýrgıa, proza poezıa — árqaısysy ósý jolynda belgili bir dárejege jetti. Sol dárejege jete almaǵan shyǵarmany jaramsyz, jetse jaramdy, asyp tússe jaqsy deýimiz kerek.

Bizdiń aramyzda «ómirdiń ózi kórkem, ony eshteńe qospaı-aq sol kúıinde jazyp bershi» deýshiler de bar, ádebıet eńbegin tym jeńilge saıǵandyq. Jazýshy fotograf emes. Kergenin kórgen, bilgenin bilgen qalpynda jaza salǵan, óziniń tvorchestvolyq eleginen ótkizbegen jazýshy naǵyz jazýshy emes. Ómir shyndyǵyn ádebıet shyndyǵyna .aınaldyrý jolynda talaı ótkelder jatyr... Taqyryp, faktiler qandaı qyzyqty bolǵanmen, jazýshy úshin materıal ǵana. Jaqsy materıaldy olaq qol qor etedi, sheber qol jóndem materıaldan birdeńe shyǵarady.

Ómirdi zertte, bil, bilseń ǵana jaqsy jazasyń, deımiz. Osy nasıhattyń ózi birjaqtylaý. Árıne ómirdi, alǵan taqyrypty bilý qajet, bilmegen jaza almaıdy. Biraq bilgenmen de jaqsy shyǵarma týa qalmaıdy, sheberligiń jetse týady. Sheberlik izdenýmen is ústinde ómirden ǵana emes, kitaptan da úırený ústinde jetiledi. Osylarǵa qosa batyldyq kerek. Árbir eleýli jańalyq, sonyń ishinde ádebıet jańalyǵy da batyldyqpen jasalady. Júrek qorqaq bolsa, kúshti qoldaǵy qural da eshteńe bitirmeıdi.

Jazýshy keıde alǵan taqyrybyna jınalǵan materıalyn jetkize almaı taryǵady. Taryqqan jazýshy eriksiz qýlyqqa barady, taqyryptan taıyp shyǵyp, bógde birdeńelermen oqýshyny qyzyqtyrýǵa tyrysady. Búgingi jurtshylyqtyń kóńildegisin tappaı, arzan jyltyraqtarmen qyzyqtyryp alam deý, múlde qate.

Materıal baılyǵymen de shyǵarma kórkem bola bermeıdi. Materıaldy jazýshy bıleýi kerek. Jazýshyny materıal bılese oı-órisi tarylady. Búgingi ómirdi kórset, degendi biz áli tegis uǵynyp bolmappyz. Ómirdi kórsetemin dep keıde tehnologıany kórsetemiz. Jumysshylar mashınalardyń arasynan, malshylar maldyń arasynan kórinbeı qalyp júr. Kórkem ádebıet adamdar jaıynda jáne adamdar úshin. Adam neǵurlym aıqyn kórinse, shyǵarma solǵurlym aıqyn. Adam neǵurlym solǵyn kórinse, shyǵarma solǵurlym solǵyn. Sondyqtan búgingi ómirdi kórset degen sóz aldymen onyń jasaýshylaryn kórset degen sóz.

Ádebıet sharýashylyǵynyń da árqıly salasy bar, árqaısysy kózden tasa qylmaı kútýdi tileıdi. Shynyn aıtý kerek, jazýshylar uıymynda ondaı uqyptylyq bolǵan joq. Ádebıettiń barlyq janryn ósiretin, shynyqtyratyn — syn. Bizde syn áli kemeline jete almaı keledi. Qatal, sonymen qabat ádil, qamqor, shyǵarmanyń negizgi qasıetin, kemshiligin dál taýyp, myqty dáleldermen moıyndatyp otyratyn alǵyr syn óte az. Syn degen atpen keıde saıaz, syńarjaq pikirsymaqtar da, keıde avtordyń jaramdy shyǵarmasyn jaramsyz etýge tyrysqan teris pikirler de, nemese jaramsyzyn jaramdy etýge tyrysqan adalsymaq nıetter de ótip ketip júr.

Aıyp tek synshylarda emes, synalýshylarda da bar. jazýshylar eńbegi — talqyǵa kóp túsetin eńbek. Ony tek óz mamandary talqylamaıdy. Kolhozshy, jumysshy, qyzmetshi, — áıel, erkek oqýshylardyń bári, — «ana jeri qyzyq, myna jeri nashar eken», degendi aıtyp júredi. Ekeýine de shydaı otyryp, jaramdysyn ala, jaramsyzyn tastaı bilý kerek. Bizdiń keıbir jazýshylarda bul minez joq. Olar maqtaýdy súıedi. Kemshiligin kórsetken joldasymen arazdasyp, ony da bir súrindirýge tyrysady. Ondaı joldastar synnyń qozǵaýshy, saýyqtyrýshy kúsh ekenin uqpaıdy.

Keıbir basty-basty jazýshylardyń arasynda uzaq ýaqytqa deıin sozylǵan alalyq osyndaı nashar minezderge, jaman pıǵyldarǵa jaǵdaı týǵyzdy, teris áserin tıgizdi. Buǵan qarsy búkil uıym bolyp kúresý kerek.

On bes jıyrma jyl boıy jazǵanda jurttyń aýzyna ilinetin, esinde qalatyn birdeńe bermegen jazýshylar bap aramyzda. Olardyń jazǵany onsha az emes, jazǵandarynyń quny az. Olarǵa qatty talap qoıylmaı, synalmaı keldi. Ákelgeniniń bári bógetsiz óte bergen soń olardyń qaısybiri qazir «boldym», «toldym» dep júr. Eger bul joldastardy múlde búldirgimiz kelmese, ádil syn aıtyp, oılanatyn kez jetti.

Talap óspeı, ádebıet óspeıdi. Qazaq ádebıeti bul kúnde sovet elindegi ozyq ádebıetterdiń qataryna qosyldy. Qazaq jazýshylary búkil sovet halqy súıip oqıtyn shyǵarmalar berdi. Biz endi árbir shyǵarmaǵa árbir jazýshyǵa osy turǵydan qaraýymyz kerek.

Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń 125 múshesi bar. Bul — az kúsh emes. Biraq sanyna qarap, toqpeıil bolsań, sapasyna qaraǵanda ash peıil bolasyń. Solardyń qanshasyn jurtshylyq biledi. Bilý úshin eńbek kerek, eńbegi bolmasa qalaı bilmek? Lıtfondyǵa kúnine áldeneshe kelýge jalyqpaıtyn jyldar boıy tvorchestvolyq seksıaǵa basyn bir suqpaıtyn joldastar bar. Olardyń ózderi múshe bolyp tabylatyn uıymdy ardaqtaýdy, onyń atyna laıyqty múshe bolýǵa tyrysýdy talap etetin ýaqyt jetti.

Ádebıet eńbegi óte qıyn, óte ardaqty eńbek. Jazýshy tvorchestvolyq eńbek ústinde otyrǵanda, keń dúnıeni qıalymen sholyp, til teńiziniń túbinen sóz merýertin teredi. Sóıtip baryp tapqanyn halqyna usynady. Buǵan qandaı mahabbat,keńdik shydamdylyq kerek! Ádebıetke jańa kele jatqan jastardy osy mahabbatqa, shydamdylyqqa, keńdikke, izdengishtikke baýlý — basty mindet.

KPSS Ortalyq Komıteti sentábr Plenýmynyń qaýlysy halyqtyń materıaldyq tilegin ǵana emes, rýhanı tilegin qamtydy. Baı, mádenıetti turmys jasaýda ár eńbekshi eńbek ónimdiligin, ol ónimniń sapasy men kórkemdigin maqsat etse, ár jazýshynyń maqsaty da sol. Kórkem sóz eshqashan, esh zamanda bizdiń tusymyzdaǵydaı halyq ıgiligine aınalǵan emes. Partıa bizge satıralyq kórkem sózben memleket mekemeleriniń, qoǵam uıymdarynyń jumysyndaǵy kemshilikterdi qatty syna dep otyr. Partıa bizge jeke adamdardyń boıynda eskilikten qalǵan dertterdi, qısyq-qyńyr minezderdi, olardyń zıandy isterin aıaýsyz áshkerele dep otyr. Partıa bizge kórkem sózben qaýymdy komýnızm rýhynda tárbıeleńder, kórkem sózdi halyqtyń rýhanı quraly etińder dep otyr. Saıyp kelgende, partıa bizge kórkem ádebıet ómirimizdiń naǵyz aınasy, adamdardyń oıyn damytyp, alǵa bastaýshy bolsyn dep otyr. Qandaı jaýapty, qandaı ardaqty mindet! Bul mindet búkil jazýshylar tegis jumylǵanda ǵana oryndalady.

1953

---