InfoHub Logo

Kóp ultty ádebıetimizdiń sonshama baılyǵy men keremet qudiretin oılaǵanda, jazýshylarymyz jınalyp sıezi ótkizgen Odaqtar úıiniń kolonnaly zaly eske túsedi. Munshalyq kóp adam bas qosqan uly jıyndy biz buryn túsimizde de kórmegen shyǵarmyz. Kerek deseńiz, san rýly, alýan tildi, bir maqsatty elimizdiń shar tarabynan jınalǵan sıez delegattaryn quttyqtaǵan pıonerler de qaıran qaldy buǵan. Odaqtar úıiniń foesine Memlekettik ádebıet mýzeıi uıymdastyrǵan kitap kórmesi meılinshe kólemdi de kórkem bolǵan joq pa! Kórmege qoıylǵan ondaǵan tilderde jazylǵan júzdegen kitaptar sovet jazýshylarynyń birinshi sıezen bergi jıyrma jyldaǵy eńbek jıyntyǵy. Kórmeniń sórelerinde Qıyr Shyǵys pen Orta Azıa, Altaı men Prıbaltıka, Kavkaz ben Iakýtıa ádebıetteriniń kitaptary samsap turdy... Orys, ýkraın, ózbek, belorýs, chývash, moldavan tilderindegi kitaptarǵa qarasań kóziń toımaıdy. . . Bizdiń qazaq jazýshylarynyń shyǵarmalary da kórme tórinen oryn alǵan...

Biz muny qanaǵattanǵandyq sezimmen, maqtanyshpen eske alamyz. Sonymen qatar, sıez ústinde bizdiń árqaısymyzdyń ádebıetti órkendetý oraıyndaǵy jaýapkershiligimiz artty, onyń bolashaǵy jóninde, «ádebı sehtyń» sharýashylyǵy jaıynda kóp oılanyp, kóp tolǵanatyn boldyq. Kóp ultty sovet ádebıeti qaryshty qarqynmen alǵa basyp, shyrqaý bıikke órlep barady. Ómir bizdiń aldymyzǵa jańa máseleler men sony mindetter qoıdy. Teginde, bizdiń, qazaq jazýshylarynyń aldyna qoıylyp, sheshilýin kútip otyrǵan ózekti máseleler basqa respýblıka jazýshylarynyń da basynda bar. Osy mańyzdy máselelerdiń keıbireýlerin ortaǵa salǵym keledi.

Biz ádebıetke talap-tilekti kúsheıttik, qatal qaraıtyn boldyq. Ádebıettegi súreńsizdikke, surqaılyqqa qarsy kúres, arzanqol shyǵarmalarǵa qarsy kúres qazirgi kúnde kúndelikti ótkinshi naýqan emes, túbegeıli, túpkilikti isimizge aınaldy. Seni jas eken dep, ádebıetke eńbegi sińgen mosqal eken dep, jazýshyǵa músirkep bere salǵan arzan jeńildigińdi oqyrman keshirmeıdi.

Keıbir jazýshylar qazirgi qolaısyz jaǵdaıǵa ushyrap júr. Olardyń buryn baspadan shyqqan áldeneshe kitaby bar, ol kitaptardy maqtap jazylǵan resenzıalar qanshama. Al biraq osy maqtaýly jazýshylardyń jańa shyǵarmalary basýǵa jaramsyz. Olar jazý jaǵynan budan 10-15 jyl burynǵy dárejesinen tómendegen joq árıne. Sonda da olardyń jańa shyǵarmalary ómir men ádebıettiń búgin tańdaǵy talap-tilegine jaýap bere almaıdy, bul ádebıetshilerdi halyq áldeqashan basyp ozǵan.

Bul jazýshylardyń basym kópshiligi áli de bolsa ádebıet maıdanynyń aldyńǵy shebinde bola alady. Olardyń júrek tebirenter, zaman tilegine saı kesek shyǵarmalar jazýyna kómektesýimiz kerek. Mundaı kómek únemi tynbaı oqý, úırený qajettigin talmaı nasıhattaý arqyly iske asyrylady. Ómirdiń ózinen úırenýden asatyn bilim joq. Sony taqyryptar, kóńildiń kókjıegin keńeıtip, júregińdi tebirentetin, erik-aldyna qoımaı jazdyratyn qyzyqty dúnıeler ómirden shyǵady. Byltyr uıymdastyrylǵan, shama-sharqy ázirge shamaly, tyńdaýshylarynyń sany azǵantaı joǵary ádebıet kýrsy nemese odan basqa da qandaı da bolsa ádebı oqý orny jańaǵy aıtylǵan úlken mindetti — jalpy ádebıetshilerdiń bilimin tolyqtyrý mindetin túgel atqara almaıdy. Meniń oıymsha, bul mindetti oıdaǵydaı atqaryp, jetistikke ıe bolý úshin barsha jazýshylar odaqtary jumyla qımyldaýy kerek.

Ádebıettiń jas urpaǵyn tárbıeleýdegi isimiz bárinen de qıyn. Bul oraıda sońǵy kezde kóp aıtyldy, kóp jazyldy. Biraq bizdiń oıymyzsha bul rettegi isimiz bir jaqtylaý, bir betkeıleý sıaqty. Bul máseleni baspasózde kótergen joldastar ataqty úlken jazýshylar jastarǵa jóndi kómektespeıdi dep keledi de, sóz sońynda, budan bylaı jastarǵa qamqorlyqty, talapty kúsheıtý kerek dep, sonymen pikirin aıaqtaıdy. Meniń oıymsha, «Volganyń basy bulaqtan shyǵady» degen maqalasynda L. Ozerov ta osy kemshilikten qur emes («Lıteratýrnaıa gazeta», 30 ıýl 1955 j.). L. Ozerovtyń jastarǵa jóndi kóńil bólmeıdi dep, úlken jazýshylarǵa kiná taǵýynda shyndyq bar. Biraq onyń jas jazýshylardyń baıaý ósýi — jazýshylar uıymdarynda oryn alǵan búrokratızmnen, olardyń shyǵarmalaryn jóndi basyp shyǵarmaýynan, olardy elemeýinen, tipti, «qoljazbalardyń tasqyndap ketýinen» qoryqqandyǵynan bolyp otyr degen pikirine qosyla almaımyz.

Qazaqstanda jas jazýshylar san jaǵynan az emes. Sońǵy eki jyl ishinde on jas jazýshyny odaq músheligine qabyldadyq. Al biraq, mynandaı jas jazýshy mynadaı keremet kitap jazyp tastady dep aıta almaımyz. Dálirek aıtsaq, bizdiń jas jazýshylarymyzdyń bir de bir shyǵarmasy odaqtyq arenaǵa shyqqan joq. Nege bulaı? Meniń oıymsha, munyń ózi birsypyra jaǵdaıda jastardyń ómirge tereń aralaspaýyn, ómirdi jóndi bilmeýinen bolyp otyr.

Mynadaı jaǵdaılar jıi bolyp turdy: jastar ádebıetke ýnıversıtet bitirip, joǵary bilimmen keledi, tipti aspırantýra bitirip keletinder de az emes. Biraq olar ómirdi jóndi bilmeıdi, oqýlyqtan, kitaptan alǵan bilimderin mise tutady. Endi ómirdi óz kózimen anyqtap kórmeı, daıyn úlgi boıynsha jazǵan tuńǵysh shyǵarmalary olardyń kópshiligine odaq músheligine ótýine joldama boldy. Jasyratyny joq, mundaı jaǵdaı ásirese bizdiń ult respýblıkalarynda jıi kezdesedi. Jas jazýshy odaq qataryna ótip alǵan soń ómirdi tvorchestvolyq komandırovka arqyly zertteıdi. Biz keıde jas jazýshylarǵa jóndi kóńil bólmeıdi, qadaǵalap tárbıelemeıdi, olarǵa atústi qaraıdy dep kinálaýdan qorqyp, jas ádebıetshige jazýshy degen qurmetti ataqty op-ońaı bere salamyz, olardyń maılap berseń de ótpeıtin kitaptaryn asyǵys shyǵaramyz, tipti ony aıtasyz, olardy Jazýshylar odaǵynyń jaýapty qyzmetterine qoıamyz.

Jas aqyn B. Amanshınniń óleńderinde ómirdiń keń tynysy sezilmeıdi, kórkemdik sapasy da tómen. Onyń qalyńdyǵy eki eli óleńder jınaǵy bizdiń odaqta eki dúrkin talqylandy. Aqyry, bir juqaltań jınaqty áreń degende iriktep aldyq, tez arada bastyryp shyǵardyq. Tıtimdeı kitapshasy shyǵýy-aq muń eken, Amanshın odaq músheligine qabyldandy. Ekinshi jınaǵy shyqqansha kidire turýǵa bolatyn edi ǵoı.

L. Ozerovtyń biz jastarǵa únemi kóńil bóle bermeımiz, olardyń ósip, jetilýine qamqorlyǵymyz jetise bermeıdi degen pikirine men de qosylamyn. Biraq onyń «Jastardy Gorkııshe tárbıeleıik» degen uranyn jalpylap aıta salmaı. mánisin túsindire ketkenimiz jón bolar. Ol urannyń mánisi — eń aldymen jastardy eńbek súıgishtikke, óz talantyn qasterleýge tárbıeleý, ómirmen etene aralasyp, tyǵyz qarym-qatynasta bolýǵa tárbıeleý. Jastardy ózi tańdap alǵan, beınetin shekken, qıyndyǵyn kórgen taqyrybyn qaıtken kúnde de ıgerip shyǵýǵa óziniń ómirindegi baǵytynan aınymaýǵa, asyǵys jazylǵan jaltyldaq birdeńelerin jarıalaýǵa asyqpaýǵa úıreteıik. Jazýshylar odaǵy da tárbıeniń osy baǵdaryn oılastyrsyn, paıymdasyn. Bul máseleni kákir-shúkir birdeńege aınaldyrýdyń, senderdiń kitaptaryńdy baspaı, kidirtip júr ekenbiz dep kez kelgen jas ádebıetshiden keshirim suraýdyń keregi joq. (L. Ozerovtyń maqalasynda osyndaı syńaı bar). Bir ókinishi, L. Ozerov óziniń maqalasynda ózi ataǵan jastardyń kitaptaryn basý kerek, halyqqa tez taratý kerek deıdi. Jaqsy kitap pen jaman kitaptyń arasyna shek qoımaıdy.

Menińshe, jas jazýshylardyń Búkilodaqtyq úshinshi máslıhaty jastardyń betin ómirdiń ózekti máselelerine burýy kerek. Al eger bul máslıhat jas daryndardyń sap túzegen paradyna aınalsa, odan túser paıda az bolady.

Jazýshylar odaǵy búgin tańda respýblıkalar men oblystardyń jas ádebıetshileriniń ár alýan sharalarǵa qanshalyqty «tartqanyn» tekserse, ol da durys. Al biraq, Jazýshylar odaǵynyń eń basty mindeti jas ádebıetshilerdi qoǵamdyq jáne azamattyq turǵyda tárbıelep, ósirýdiń tolǵaǵy jetken mańyzdy máselelerin sheshý.

SSSR halyqtary ádebıetteriniń keleshekte kúshti qarqynmen órkendeı berýine ádebı synnyń tómendigi nedáýir kemshilik keltirip otyr. Mysal úshin aıtqanda, Qazaqstanda mamandanǵan, ysylǵan synshylar men ádebıet zertteýshi ǵalymdardyń qomaqty bir toby bar. Amal qansha, bizde kúni osy ýaqytqa sheıin syn maqalanyń bir de bir jınaǵy, bir de bir tolymdy monografıa joq. Ádebıettiń ulttyq dástúri, estetıkalyq krıterııler, halyqtar arasyndaǵy ádebı qarym-qatynas jaıyndaǵy kóptegen máselelerdiń taldanbaýy, sheshilmeýi ádebı prosesti jınaqtaýǵa eleýli qıyndyq keltirip otyr.

Biz ádebı synǵa az kóńil bólemiz. Synnyń mesheýligine árıne ózimiz kinálimiz. SSSR Jazýshylar odaǵy ádebı syn turǵysynda búkil ádebıetimizdiń kóleminde tartymdy oı-pikir aıta almaı keledi. Ádebıet teorıasy men syn jónindegi komısıa áli kúnge sheıin odaqtyq ortalyq bola alǵan joq, ádebıetterdiń ózara qarym-qatynasy, baılanysy, ulttyq túri t.b. ózekti máselelerdi talqylamaıdy. Bul rette Maıakovskııdiń tvorchestvolyq dástúri máselesin alsaq ta jetip jatyr. Bir kezde qazaq aqyndary shetinen Pýshkınge eliktegeni, tipti Pýshkınshe samaı shashyn ósirgeni áli esimde. Endi bul kúnde keıbir jas aqyndar Maıakovskıı óleńderiniń syrtqy túrin qalaı bolsa solaı aınytpaı qaıtalaýǵa qumar. Mundaı «samaı shashy jelbiregen» sabazdar bizdiń poezıamyzdyń esýine kedergi jasaıdy. Biz Maıakovskııdiń aqyndyq dástúrin barynsha uqypty ıgerip, boıymyzǵa sińirýimiz kerek.

Budan eki jyl buryn SSSR Jazýshylar odaǵy qazirgi zaman poezıasyndaǵy Maıakovskııdiń aqyndyq dástúrine arnap, birneshe kúnge sozylǵan úlken májilis ótkizdi. Aıtary bar ma, qalyptasyp qalǵan eski ádet boıynsha áńgime tek orys poezıasynyń tóńireginde ǵana boldy. Bıyl M. Lýkonın Odaqtar úıiniń kolonnaly zalynda Maıakovskııdiń aqyndyq dástúri jaıynda baıandama jasady. Bul joly Lýkonın da Jazýshylar odaǵynyń «daǵdyly dástúrin» saqtady, — kileń orys aqyndarynyń tájirıbelerin ǵana baıandap berdi. Maıakovskııdiń tili basqa, poetıkalyq bitim-bolmysy, qurylymy, úni basqa poezıalarǵa yqpal jasaǵan aqyndyq dástúrin tereń paıymdap, tujyrymdaý mańyzdy másele. Mundaı búkilodaqtyq máni bar talqylaýdy Jazýshylar odaǵy uıymdastyra alǵan joq.

Orta Azıa ádebıetteri úshin, nemese Prıbaltıka ádebıetteri úshin ortaq máseleler qanshama. Jalpyǵa birdeı ortaq ózekti máselerdi birlesip, birigip talqylasaq, keń pikir alyssaq qyrýar paıda tabar edi. Osyny Jazýshylar odaǵy oılansa qandaı jaqsy bolar edi.

Jýyrda, Almatyda jeri yńǵaılas birneshe respýblıkalardyń ádebıet zertteýshileri men synshylary Orta Azıa men Qazaqstan ult ádebıetteri tarıhynyń ocherkterin jasaý jóninde pikir alysty. Bul máslıhatty ótkizýge bas bolǵan SSSR Ǵylym akademıasynyń arnaýly shaqyrýy boıynsha oǵan syıly meıman esebinde Ǵafýr Ǵulam, Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov sıaqty jazýshylar qatynasty. Amal qansha, bul jıyn SSSR Jazýshylar odaǵynyń nazarynan tys qaldy. Jeri yńǵaılas respýblıkalardyń osyndaı máslıhattaryn ótkizýdegi SSSR Ǵylym akademıasynyń osy ıgi tájirıbesin Jazýshylar odaǵy qabyldap, júzege asyrsa nur ústine nur bolar edi.

Tipti, aıtalyq, orys tiline aýdarylmaǵan shyǵarmalar jóninde de maqalalar jarıalansa, talqylaýlar uıymdastyrylsa SSSR Jazýshylar odaǵy men onyń baspasóz oryndarynyń ult ádebıetteriniń órkendeýine jetekshilik qyzmetiniń mańyzy nedáýir artqan bolar edi. Budan eki jyl buryn «Novyı mır» jýrnalynda «Sovetskıı Kazahstan» jýrnaly týraly maqala jarıalandy. Al biraq, qazir qazaq jazýshylarynyń jańa shyǵarmalaryn basatyn «Ádebıet jáne ıskýsstvo» jýrnalyna eshbir resenzıa jarıalanǵan emes, endi qansha jarıalatyny da málimsiz. Jańa shyǵarmalar jónindegi parasatty oıly resenzıa biz úshin naǵyz mektep bolar edi.

Ádebıettiń keń aýmaqty máselelerin qamtıtyn birneshe ádebıettiń naqtyly jaı-kúıi negizinde búgingi kúnniń ózekti mańyzdy máselelerin alǵa qoıatyn naǵyz odaq syn — bizdiń jazýshylardyń kópten ańsap júrgeni, áli oryndalmaı kele jatqan armany. Atap aıtqanda, bizdiń osy armanymyzdyń ózi tym uzaqqa sozylyp bara jatqan joq pa? Bizdiń bárimiz bolyp, ásirese SSSR Jazýshylar odaǵy osyndaı syndy jasaýǵa túbegeıli kirisetin mezgil jetken joq pa?

Odaqtyń basshylary ár kezde kólemdi de qyzyqty máseleler qoıyp, sheship otyrsa da, bizdiń ádebıetimizdiń kóp ultty sıpatyn jóndi eskermeıdi. Nege ekeni belgisiz jýyrda ótkizilgen áskerı-patrıottyq ádebıet jónindegi máslıhatqa qazaq jazýshylarynan eshkim de shaqyrylǵan joq. Kolhoz taqyrybyna jazatyn jazýshylardyń taıaýda ótetin máslıhatyna biren-saran ǵana prozashylardy shaqyrypty. Jazýshylar odaǵy osy bir qarapaıym istiń ózin de eskere bermeıdi. Qazaq jazýshylary kolhoz derevnásy jóninde kóptegen roman, poves, áńgime jazdy, qazirgi kúnde tyń ıgerýshiler týraly shyǵarmalar jazýǵa qulshyna kiristi. Bul bizdiń ádebıetimizdiń naǵyz jaýynger salasy! Aldaǵy bolatyn máslıhatta baıandama jasaıtyn Valentın Ovechkın bizdiń respýblıkaǵa baryp tyń jerdi ıgerý jaǵdaıyn óz kózimen kórse, tyń ıgerýshiler jaıynda jazylǵan shyǵarmalarymyzdy oqysa, oǵan paıdaly bolar edi.

Ádebıettiń kemeldenip óskeni prozalyq iri shyǵarmalarmen belgilenedi. Qazaq ádebıeti óziniń kámálat belesine taıaýdaǵy jyldarda ǵana órlep shyqty. Tuńǵysh qazaq romanynyń avtory Spandıar Kóbeev áli tiri. Bul kúnde bizdiń ádebıetimizde janrlar men túrlerdiń bári de bar. Alaıda, romandar bizde qaýlap ósip kele jatqanda ókinishke qaraı, ádebıettiń tek lırıkalyq óleńderden basqa yqsham, shaǵyn túrleri mesheý qalyp keledi. Bizde kóńil kónshiterlik bir aktili jaqsy pesalar, ánge laıyq óleńder joq. Áńgime men ocherk óte baıaý damýda. Shaǵyn túrdiń osynsha «álsiz» bolýyna basty sebep — Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń tarapynan da, tipti SSSR Jazýshylar odaǵynyń tarapynan da ádebıettiń bul salasyna tıisinshe kóńil bólinbeıdi, ony damytýǵa jazýshylardy qyzyqtyrý, kótermeleý joq. Bizde de, SSSR Jazýshylar odaǵynyń ózinde de qalyńdyǵy kirpishteı kitaptar ǵana esepke alynady. Romandar men povester orys tiline tez aýdarylady, al basqa janrlardy aýdartý zor qıyndyqpen júzege asady.

Úlken shyǵarma jazǵan avtor ǵana naǵyz sýretker degen pikir birte-birte qalyptasty. Mundaı pikir bizdiń jastarymyzǵa teris áserin tıgizdi: qolyna jańa ǵana qalam ustaǵan jas jazýshy ómirden kórgen-bilgeni ádebı tájirıbesi tym azdyǵyna qaramastan á degennen «usaq» janrlardan jırenedi, roman jazady. Paıymdap qarasaq, Chehov, Abaı, Mark Tvender ádebıetke iri shyǵarmalarymen kelip pe edi. Meniń oıymsha, ár jazýshynyń ózi jandaı súıgen ádebı salasy, ózi qalap alǵan «qarý-jaraq túri» bolýǵa kerek. Bizde Lebedev-Kýmach, M. Isakovskıı sıaqty ánge arnap jazatyn «derbes» aqyndar, Gaıdar sıaqty balalar jazýshylary, ocherkıster, mysalshylar bolýy kerek emes pe? Ár janr boıynsha «mamandanǵan» jazýshylarymyz bolmaıynsha ádebı sheberliktiń san qyrly syrlaryn ashý qıyn bolady. Zadynda bul jalǵyz qazaq ádebıetinde ǵana emes, basqa ádebıetterdiń de basynda bar kemshilik bolsa kerek.

Sońǵy kezde SSSR Jazýshylar odaǵynyń sekretarıaty Jazýshylar odaǵynyń jumysyn kóp ultty ádebıetimizdiń jalpy jaǵdaıyna sáıkestendirý oraıynda alǵashqy qadam jasady. SSSR halyqtary ádebıetteri jónindegi komısıa nyǵaıtyla bastady, onyń qasynan konsýltanttardyń qomaqty toby quryldy, ázirge súreńsiz, jadaý bolsa da ınformasıalyq búleten shyǵaryla bastady. Búkil Jazýshylar odaǵy, onyń barlyq komısıalary respýblıkalyq jazýshylar uıymdarymen myqtap shuǵyldanýy kerek. Ult ádebıetteriniń búgingi ósý dárejesi osyny talap etedi. Sońǵy 5-6 jyl ishinde, odaqtyń sekretarıaty nemese prezıdıýmy birde-bir respýblıkalyq jazýshylar uıymynyń jumysyn talqylaǵan joq. Respýblıkalyq odaqtardyń jumys jaǵdaıyn oqtyn-oqtyn tekserip, talqylaýdan keler paıda ushan-teńiz. Endi óz aldyna Moskva jazýshylarynyń uıymy quryldy, jazýshylardyń kóp sandy bir otrády soǵan qaraıtyn boldy. Jazýshylar odaǵynyń, onyń komısıalarynyń bizdiń ádebı sharýashylyǵymyzǵa memlekettik bıik turǵydan qarap, tıanaqty basshylyq jasaýyna osyndaı shuǵyl ózgerister bolatynyna biz kámil senemiz. Ómirdiń ózi osyny talap etip otyr. Ondaı ózgerister tezirek iske asyrylsa eken.

Jazýshylar odaǵynyń qoly jetken ıgi ister de az emes. Biraq jetistikter alda turǵan mindettermen salystyryla ólshenedi. Osy bıik belesten qaraǵanda áli de bolsa kóp ister jete atqarylmaǵany, tipti keıbir mańyzdy sharalardyń áli qaımaǵy buzylmaı jatqany aıqyn kórinedi. Bizdiń kóp ultty ádebıetimiz shapshań qarqynmen óse bersin, órkendeı bersin desek, jańaǵy aıtylǵan asa mańyzdy mindetterdi tezirek oryndaýymyz kerek.

1955

---