InfoHub Logo

«El» degen sóz, «jurt» degen sóz, árıne sóket emes.

Bul sózderdi aıtý aıyp emes. Biraq, «el» degen, «jurt» degen sózdiń aıtylatyn orny bar, aıtylatyn kezi bar. Árıne, árbir sózdiń de aıtylatyn orny, aıtylatyn kezi bar. Árbir sózdi aıtqanda, qandaı uǵynysqa aıtyp otyrǵanyn aıtýshy, ıakı jazýshy aıqyn bilip aıtýy kerek...

Burynǵy patsha zamanynda, tatardan shyqqan belgili ultshyl kósem Júsip Akshorauly degen kisi «Túrik jurty» degen jýrnal shyǵaryp turdy, Aqshoraulynyń maqsaty: patshalardyń qandy tuıaǵynda ılengen, erikterinen aıyrylǵan «Túrik jurttaryn» oıatýǵa, birlestirýge, óziniń erki úshin kúreske shaqyrý edi. Patshanyń zamanynda «túrik jurttaryn» sol patsha saıasatyna qarsy kúreske shaqyrý oryndy is edi. Oryndysy bylaı tursyn, durys is edi.

Aqshoraulynyń uranyna daýys qosqandaı, qazaqtan shyqqan ultshyl kósemder Ahmet, Mirjaqyp ta patsha zamanynda, patshanyń ýrádnık, prıstavtarynyń aram etikteriniń tabanymen ezilgen nashar eldiń «elim-aı, jurtym-aı!»... degen zaryn kúıledi. Árıne, bul da patsha zamanynda oryndy, durys is edi.

Al, «túrik jurty» dep, «elim-aı, jurtym-aı» dep, jalpaq eldiń, túgel jurttyń atynan zar ılep, jyr jyrlap, kúı kúıleýi qazir durys pa?.. Árıne durys emes!.. Durys emes ekeni: «Rýssıadaǵy túrik jurttary» tatar, Qazaq, bashqurt, ózbek, qyrǵyz, túrikpen taǵy basqalar, burynǵy patsha zamandaryndaı, qazir taban astynda ezilip jatqan joq.

Rýssıadaǵy burynǵy ezilgen «túrik jurttary» qazir sol Rýssıadaǵy ózge jurttardyń bárimen teń, qazir Rýssıadaǵy barlyq jurttardyń óz erikteri ózderinde, óz bılikteri ózderinde. Birine-biri ústemdik qylyp otyrǵan joq. Birin-biri janshyp, burynǵydaı zorlyq qylyp otyrǵan joq. Sol sebepti, — «elim-aı, jurtym- aı!..» deýge qazir oryn joq... ol bir...

Qazir Rýssıadaǵy «túrik jurttarynyń» (tek, túrik jurttarynyń ǵana emes), qazir, Rýssıadaǵy barlyq jurttardyń«burynǵy erkinen» aıyrylyp otyrǵan, ne aıyryla bastaǵan soń, zar ılep otyrǵan júzinen on bes-jıyrmasy ǵana shyǵar, (15 pr-t), (20 pr-t) ıaǵnı, úıdegenimiz, tek biraz ǵana baılary shyǵar. Qaıta, ár jurttardaǵy baılardyń ózderi de áli túgelimen, «erikterinen» aıyrylyp bitken joq. Sol sebepti, qaıta, zar ılese, «áli de baılar erkinen tegis aıyrylyp bitken joq», dep, biraz kedeıler zarlaýǵa múmkin. Rýssıada patsha quryǵanyna on jyl boldy. Patshamen birge, onyń obyr saıasaty da qurydy. Qazir Rýssıany proletarıat (jalshylar) tabynyń ákimshiligi bılep otyr. Proletarıat taby, eshkimniń qaı jurttyq, qaı eldik ekenine qaramaı, ultqa bólmeı, barlyq jalpy eńbekshilerdiń tilegin kózdeıdi. Proletarıat taby, «túrik jurttary» bolsyn, orys jebireı, nemis jurttary bolsyn, báriniń birdeı qalyń eńbekshi, jalshy kedeıleriniń tilekterin kózdeıdi jáne qaı jurttiki bolsa da, proletarıat taby jáne onyń úkimeti, baılar tilegine qarsy.

Qazir, bir «eldiń» baılary men eńbekshileriniń tilekteri úılespeıdi. Sol sebepti, qazir, Rýssıadaǵy barlyq jurttardyń, onyń ishinde túrik jurttarynyń, onyń ishińde qazaq jurtynyń qalyń eńbekshileriniń tilekteri baılardikimen bir emes. Ár jurttyń, qazir enbek sorǵan baılary men eńbekshileriniń tilekteri eki basqa.

Eńbek sorǵan baılar men enbekshilerdiń tilegi bir dep, ne baılar ǵana aıtady, ne baılardyń sózin sóılegender ǵana aıtady. Ne sana-sezimi qarańǵy kisiler ǵana aıtady.

Ras, bir álsiz jurtty bir áldi jurt basyp alyp, ózine baǵyndyryp, jem qylyp otyrsa, áldi jurttyń tyrnaǵynan qutylý jolynda álsiz eldiń baılary men eńbekshileriniń ýaqytsha tilegi birigýge múmkin. Árıne, álsiz jurtty basyp alyp, baǵyndyryp, jem qylyp otyratyn tutasymen bir «áldi jurt» bolmaıdy, tek, sol eldiń ákimshiligin qolyna alyp otyrǵan baılar taby ǵana bolady.

Jáne, bir jurtty aqsúıekter bılep otyrsa, sol aqsúıek tuqymynan bılik alý jolynda da sol jurttyń baılary men eńbekshileriniń tilek-áreketteri ýaqytsha birigýge múmkin... Mysaly: basyp alyp jem qylyp otyrǵan áldi elderdiń sheńgelinen qutylýǵa jáne aqsúıek halıfa bıliginen qutylýǵa kóterilis jasap, kúres ashyp, ana jyly, 1919 — 1920 jyldarda Túrkıanyń ýaq baılary men eńbekshileriniń sol jolda tilekteri bir boldy. Eýropanyń áldi jurttarynyń aranyna qarsy kóterilis jasaǵanda Qytaı jurtynyń da baılary men eńbekshileriniń tilegi — erikti byltyrǵa sheıin bir boldy...

Óz erki ózinde otyrǵan jurttyń baılary men eńbekshileriniń eshýaqytta tilegi bir bolmaıdy. Baılar men eńbekshilerdiń tilegin birge sanap, ekeýiniń jigin aıyrmaı, «eldiń qorǵany» — men, «jurttyń qorǵany» — men, «eldiń atynan aıtamyn», «jurttyń atynan aıtamyn» deý, baılar tabynyń paıdasyn sóılegendik. Baılar tabynyń «jyryn» jyrlaǵandyq!.. Al, «eńbekshi el» dese, pálen jurttyń eńbekshileri dese, onda, árıne, ol eldiń eńbek sorǵan baılaryn qospaı aıtqandyq. Árıne, olaı aıtý teris emes...

Eńbekshileri men eńbeksiz eńbek sorǵandaryn aıyrmaı, «el» degende, «jurt» degende, sol eldiń eńbeksiz eńbek sorǵan baılaryn da, eńbekshilerinde birge aıtqandyq bolady. Oǵan dálel úshin Júsipbek Aımaýytulynyń «El qorǵany» — degen pesa kitabyn alyp qaraıyq.

«El qorǵany» — degen sóz «elge qorǵan» ataný, bul sózdiń negizgi jumysyn teksermeı alǵanda, sana-sezimderi jetilmegen «el» ishinde, «qyzyqty», «qymbatty ataq» bolýǵa múmkin. «El qorǵaý» isi bolyp ótkende, sol «qorǵaýdyń» barlyq aýyrlyq salmaǵy qalyń eńbekshilerdiń ústine artylady da, bitken istiń paıdasyn, jemisin eńbek sorǵan eńbeksiz baılar ǵana kóredi. Bul — turmys tarıhynan belgili áńgime... «Eldiń» sana-sezimderi jetilmegen eńbekshileri muny sezse de, «el qorǵaý» — degendi moıyndaryna «mindet» sanaýǵa da múmkin, «el qorǵany» degen «ataqty» qymbatty sanaýǵa da múmkin. Júsipbek sana-sezimderi jetik adam... árıne, oǵan da «el qorǵaý» — «qymbatty» kórinýge múmkin. «Ultshyldar» — «eldi» «alalamaı», «qorǵap» júrgen bolady. «Eldi» «alalamaı» ultshyldarǵa qorǵatady.

Al, Sovet úkimetiniń zamanynda, — «eldi» «ultshyldarǵa qorǵatyp» qoıa bermeıdi. «Eldi» endi, «ultshyldar» («elshilder», «jurtshyldar») qorǵaı almaıtyn bolǵan soń, ultshyldardy (elshilderdi, jurtshyldardy), olarsha, endi Sovet úkimetiniń azamattary qylý kerek. Komýnıs qylý kerek... komýnıs «bolý» kerek.

Júsipbektiń jazǵan «El qorǵany» degen pesa kitabyn 1925 jyly Qazaqstannyń Oqý komısarıatynyń janyndaǵy bilim ordasy bastyrǵan.

Bul kitabyndaǵy Júsipbektiń «elin» qorǵatatyn batyrlar sovet týynyń astyna kirgen «bálkı» komýnıs te bolǵan qazaq oqyǵany men sol oqyǵannyń úgitimen qyzyl otrádqa kirgen kedeı jigitter.

Sovet úkimetiniń atynan elge shyqqan álgi oqyǵan jigit «El qorǵaýǵa», sol elden qyzyl otrád, mılısıa jasaýǵa úgit sóz aıtqanda, baılarǵa, kedeılerge — bárine birdeı aıtady. Birinen birin «alalap bolmaıdy». Bárine birdeı sypaıy, ádemi, qyzýly sózder sóıleıdi. «...E, qaýym, áleýmet!.. Eldik qylaıyq, jurttyq qylaıyq!» — dep zarlaıdy.

Jıylysta otyrǵan qazaqtyń baıy men kedeılerin jiktemeıdi. Bárin «birdeı» kórgen bolady. Bárine birdeı «zarlaıdy».

— Álgi, «alashordamyzdyń áskeri qaıda júr? Alashordamyz bar ma?» dep suraǵan baıǵa:

— «Alashorda azamattary qashyp ketti. Endi alashordadan qaıran joq»... dep qynjylǵandaı bolady...

Taǵy da, baıdyń: — «...Alashqa avtonomıa alamyz, óz aldymyzǵa jurt bolamyz, deıtin solar emes pe edi? Ózderin qazaqqa ne paıda keltirmeksińder?» degenine bólshevık bolǵan oqyǵan qazaq aıtady:

— ...«Biz de qazaqqa avtonomıa alý jolyndamyz. Biraq, bizdiń kózdegenimiz baılardyń avtonomıasy emes. Eldi kedeıge bıletetin avtonomıa almaqpyz. Alashordanyń basyndaǵy buryn patshaǵa qyzmet qylǵan tóreler, aqsúıekter, eski oqyǵandar bolatyn. Olar saıasat bilmedi, tóńkeristiń baǵytyn boljaı almady, olar adasty. Adasqandyǵyn keıbireýleri jańa bildi. Endi bizge qosylyp jatqandary da bar. Ahmet Baıtursynov, — qazaqqa paıdaly úkimet osy, bólshevık úkimeti dep, keńes jumysyna aralasty... Bólshevık joly Qazaqqa zıandy bolsa, Ahmet olarǵa qosylmas edi... O kisi Qazaqtyń avtonomıasyn alýǵa Máskeý bardy...» — deıdi.

Mine, Júsipbektiń «El qorǵaýǵa» elge shyqqan komýnıs áleýmetke, onyń ishinde baıǵa aıtqan sózderi osyndaı... «Bizdiń kózdegenimiz baılardyń avtonomıasy emes, eldi kedeılerge bıletetin avtonomıa» — deıdi de:

«...Alashorda azamattary qashyp ketti. Endi alashordadan qaıran joq. Alashorda basyndaǵylar eski oqyǵandar edi. Olar saıasat bilmeıdi...» — dep qynjylǵandaı bolady. «Egerde olar saıasat bilgende, mundaı bolmas edi» — degendeı qylady. «Endi alashordadan qaıran joq» — deıdi. Biraq, óıtkenmen bir táýir jeri, — «Ahmet Baıtursynov qazaqtyń avtonomıasyn alýǵa Máskeý bardy...» — dep qanaǵattanyp tyndyrady.

Sóıtip, oqyǵan bólshevık... qazaq ne onda, ne munda joq, qosaq arasynda bos ketip otyr. Qaıtkende shyǵynnan tolas bolasyzdar? Mal-janǵa qaıtseńizder ıe bolasyzdar?.. Sender de «el ekendikterińdi» bildirip, otrád bolýǵa jigit berińizder, biz qarý-jaraq bereıik, sóıtip, el ózin-ózi qorǵasyn...» — dep aqsaqaldarǵa, baılarǵa, buqaraǵa qaqsaıdy.

Qysqasy, Júsipbektiń «El qorǵanyndaǵy» «el qorǵaýǵa» elge shyqqan oqyǵan jigiti, bólshevık bolǵanda «el qorǵaý» úshin ǵana bolǵan bolyp shyǵady. Ol, alashordanyń basynda bolǵan eski oqyǵandardaı «saıasatty bile almaǵan ǵana» bolyp shyqpaıdy. Ol — saıasatty bilip, «el qorǵaý» úshin sovet úkimetine suǵynyp, bólshevık partıasyna kirgen bolyp shyǵady. Onyń qorǵaıtyn «eli»: aqsaqaldar. baılar, bıler, kedeıler, bári bolady. Ol, baılardy, kedeılerdi, bılerdi «alalamaı», jiktemeı «qorǵaımyn» — degendeı qylyp soǵady.

Qaladan kelgen oqyǵan bólshevıktiń «el qorǵaý» qamyn aıtqan úgitine jınalǵan áleýmettiń ishinen, tek, eti tiri kedeı jigitter ǵana sýyrylyp shyǵyp, baılarǵa qyr kórsetip, otrádqa jazylady.

«...Bizge endi atty kim beredi, joldas, sony aıtyńyz» — deıdi, oqyǵan: «...senderge atty «el» berý kerek»... — deıdi.

Oǵan, otrádqa aldymen jazylyp turǵan Ábish degen jigit: «...el bermesin atty — baılar bersin! El bersin deseńiz, myna otyrǵan baılar kedeılerge shyǵyn qylyp salady. Qolymyzǵa myltyq berińiz, atty kimnen alýdy ózimiz bilemiz!..» — deıdi.

Bólshevık bolǵan oqyǵan, oǵan súısinip «bárekeldi-aı!» — deı almaıdy!..

Mine, Júsipbektiń «El qorǵaýshysy» osyndaı.

Al «El qorǵaýǵa», qyzyl otrádqa ózi tilep kirgen jáne aýyldy qanaǵan bandy-ofıserlerdi óltirgen Júsipbektiń Oraz degen jigiti ashyqtan-ashyq baılardy «el» deıdi.

Oraz Baıbek baıǵa aıtady: «...eldi qorǵap júr. Sen el emespisiń?..» — deıdi.

Jáne, Orazdyń bandy-ofıserlerdi neǵyp óltirgenin bul arada aıta ketýge bolady. Oraz bir aýylda otyrǵanda ústine bandylar kelip qalady. Oraz myltyǵyn tyǵyp, dereý bandylarǵa baryp sóılesip, solarǵa jigit bolady.

Bir úıge kirip, bandynyń ofıserleri tynyǵýǵa jatady. Eki-úsh bandy-soldat aýyldy tintedi. Bir quran taýyp alyp shyǵady. Ekinshi úıde bir jas áıeldi zorlamaq bolyp oıbaılatady. Oraz oıbaılaǵan áıeldiń «súndetsizderge» rásýa bolyp jylaǵan daýysyna, bandynyń «dáretsiz» qolynda júrgen «jaryqtyq» quranǵa shydaı almaı, namysy qozyp, qımyldap, jyldam bandynyń súıeýli turǵan myltyǵyn alyp, bandylardy atyp óltiredi... Bul arasy da sana-sezimderi qarańǵylaý adamdarǵa áser etýge laıyq... Jáne de sana-sezimderi onsha qarańǵylaý emes adamǵa da bir «áser» beretin jeri bar. Ol mynaý: qyzyl otrádqa eń aldymen tilep kirgen «El qorǵany» álgi Ábish degen jigit qyzyl tý qylyp alyp shyǵýǵa qyzyl shúberek izdegende:

— Qatyndardyń dambaly bolsa da, tabyndar! — deıdi.

Mine, Júsipbektiń «qorǵalǵan» «eli» Baıbek baılar sıaqtylar. Al, «El qorǵaýshylary», álgi, «alashorda» azamattarynan endi qaıran joq dep baılarǵa, aqsaqaldarǵa, bılerge qynjylǵan oqyǵan men jańaǵy Oraz ben Ábishteri...

Mine, «Tónkeris rýhymen» jazylǵan jaqsy kitap dep, 1925 jyly basyp shyǵarǵan, búginge sheıin teatr ústirtinen (sahnasynan) túspeı oınalyp kele jatqan kitabymyz osy. «El qorǵany» degenimiz osyndaı!..

Júsipbekke: «Nege bulaı jazdyń?» — dep kiná qoıýǵa bola ma!

Menimshe kiná qoıýǵa bolmaıdy.

— Nege? — deısiz ǵoı.

Nege deseńiz:

Burynǵy patsha zamanyndaǵy aıtylýǵa tıis «elim-aı», «jurtym-aı» degen kúı patsha túsken soń aıtylýǵa tıis emes boldy. Patsha zamanynda aıtylýǵa tıis «elim-aı», «jurtym-aı» sovet úkimetiniń tusynda eńbekshileri men baıyn aıyrmaı aıtylsa, onda, endi, ol «elim-aı», «jurtym-aı» tek baılardyń ǵana zary bolatyn boldy. Al sovet úkimeti baılardyń ashyq aıtqan zaryn onsha betimen qoıa bermeıtin bolǵan soń, «elim-aı», «jurtym-aı» ózgerip, tek «el», «jurt» delinetin ǵana boldy.

«Alashordanyń» basynda bolǵan ańǵal eski oqyǵandarsha, Mirjaqypsha: «elim-aı», «jurtym-aı» dep, endi, eńbekshi taptyń ústemdigi júrip turǵanda «baılar úshin» ańǵalaqtamaı, «alashordanyń» basynda bolǵan eski oqyǵańdardaı emes, «saıasatty jaqsy biletin» jas oqyǵańdar, sovet úkimeti ornaǵaly «el qorǵany» — deıtin boldy. Eki sóziniń birinde «qazaq eli» — deıtin boldy.

«Qazaq jurty» deıtin boldy. «Qazaq jurtshylyǵy» deıtin boldy. Komýnıs partıasynda joq Júsipbek bylaı tursyn, tipti keıbir «saıasatty jaqsy biletin», komýnıs bolǵan oqyǵan adamdar da sóıtip soǵatyn boldy.

Bul «qazaq eli», «qazaq jurty» degen sózder jańa jaza bastaǵan keıbir jigitterdiń de jazǵandarynda kóp kez keledi. Patsha túskeli áleýmet isterine qatynasyp, gazet-jýrnaldarǵa sóz jazyp, ádebıetke qatysyp kele jatqandardan kóbinese, «qazaq eli», «qazaq jurtshylyǵy» dep qoımaı kele jatqanynyń biri Ǵabbas Toǵjanuly. Ǵabbas qazir baspanyń basynda júrgen qyzmetkerlerdiń biri bolǵandyqtan muny aıtpasqa bolmaıdy.

Árdaıym, tapshyl baǵytty myqty, aıqyn ustap otyrý tap tartysynda, sol ózi jolyna túsken taptyń qazanyna ábden qaınap shyqpaǵan adamdarǵa qıyn bolatyny ras. Ondaılar túgil áýeli, tap tartysynda taqymdasyp shyqqan adamdardyń da talaıynyń qatelesip, tap jolynan keıde aýa basyp qalyp otyrǵandaryn da bilemiz.

Plehanov aıtady:

«Bir taptyń áseri, tek sol taptyń baǵytyndaǵy jazýshylarda ǵana bolmaıdy. Sol tapqa qarsy kúres ashyp júrgenderdiń ózderine de sol taptyń áseri tıip otyrýǵa múmkin» — deıdi.

Bul sózdiń durys ekendigine shúbá bolmaý kerek... Keıde qatelesip, tap jolynan aýa basyp qalyp, túzelip otyrǵan adamdar bir josyn. Al, bir sarynnan onsha aıqyn ózgere qoımaı kele jatqan jazýshylardyń qatelerin kórsetpeske bolmaıdy. Ǵabbastyń jazǵandaryn qarap otyrsańyz «eńbekshi» degen sóz anda-sanda yrymǵa bir kez kelse, «Qazaq eli», «qazaq jurtshylyǵy» degen sózder óte jıi kez keledi.

«Eńbekshi qazaq» gazetiniń qolǵa túsken bir-eki-úsh nomerlerin alyp qaraıyq... Mine, 1926 jylǵy oktábrdiń 29-y kúngi nomerinde, Tashkendegi ashylǵan Pedvýzdy quttyqtap jazǵan sálem sózinde Ǵabbas búı deıdi: «...kúni keshe hat tanyrlyq mektepke zar bolǵan qazaq eli, búgin mine, iri oqýly, bilimpazdar shyǵaratyn ınstıtýt ashaıyn dep otyr. Qazaq eliniń tarıhı ult bolý jolynda bul ınstıtýttyń máni zor... Tuńǵysh ınstıtýtymyzdyń kóp jasaýyna, qazaq jurtshylyǵy atynan «Enbekshi qazaq» qutty bolsyn aıtady. Kóger, qazaqtyń joǵary dárejeli túńǵysh ınstıtýty!..» — deıdi. Jáne sol jylǵy, «Eńbekshi qazaqtyń» 6-shy sentábrinde shyqqan nomerinde de kóbinese, «Qazaq eli», «Qazaq eli» — deıdi, jáne sol jylǵy sentábrdiń 13-nde shyqqan nomerinde kóbinese, «Qazaq jurtshylyǵy», «Qazaq jurtshylyǵy» — deıdi.

Mine, Ǵabbas, búginge sheıin osylaı jazyp keledi. Bul ásheıin mysal úshin ǵana. Jáne. olaı dep jazýshy, baspamyzdyń basynda otyrǵan qyzmetkerlerdiń biri bolǵan soń ǵana bul arada kórsetilip otyr. Jalǵyz Ǵabbas emes birsypyra kisiler búginge sheıin osylaı jazyp keledi.

Sondyqtan «el» dep, eldiń eńbekshileri men enbeksiz eńbek sorǵandaryn aıyrmaı jazasyń dep, Júsipbekke úlken kiná qoıý qıynyraq kórinedi...

Óıtkenmen budan bylaı «eldegi» baılar men eńbekshilerdi qosaqtaýdy qoıý tıis... Ázir osymen doǵardyq, kerek bolsa, taǵy da tolyǵyraq jazarmyz...

1928 jyl

---