InfoHub Logo

Dúnıede eshteńe óz-ózinen bola salmaıdy. Al bolyp jatqan oqıǵalardyń eshqaısysy da eshkimdi enjar qaldyrmaıdy. Bireýdi qýantady, bireýdi ashyntady, bireýdi jáı ánsheıin tańǵaldyrady, al bireýlerdiń shyndap janyna batady. Ol oqıǵalardyń tek syr-sıpatyna ǵana emes, arǵy túp sebebine qanshalyqty tereń boılaı bilýge baılanysty.

Jańa Ózendegi jaǵdaı jurtshylyǵymyzdy áli de alańdatyp otyr. Degenmen, bir kezde dúrbeleńdep kóshege shyqqandar ashýdyń sońyna ketpeı, aqyldyń yǵyna jyǵyla bastaǵany, dúrdarazdyqtan góri mámilege kelýdiń bel ala bastaǵany quptarlyq qubylys. Osynyń ózi-aq áý basta talaı nárse durys oılanyp, durys qamdalsa, mundaı oqıǵanyń atymen bolmaýy da múmkin ekendigine kózimizdi jetkize túskendeı.

Gáptiń bári — sol artyn oılamaı is qylýda ǵoı. Shalaǵaı sheshilgen kóp másele kele-kele qoǵam tánine berish bop baılanyp, aqyr-aıaǵynda İrińin shashpaı tura almaıdy. Keıde biz sony durys paıymdaýdyń ornyna, shapshań qorytyndylar jasaımyz, bir-birimizge aıyp taǵýǵa asyǵamyz. Sondyqtan da, kúni keshege deıin jurt bizdi «áýeli istemeıtindi istep búldirip alady, sosyn oǵan jazyqtyny izdemeıtin jerden izdep, talaıdy áýrege salady, aqyr aıaǵynda ol iske qyryq qaınasa sorpasy qosylmaıtyn bireýlerdi jazalap, kóńilderin tyndyrady»,— dep mazaqtap keldi.

Qazir jańa betburys kezeńindegi jappaı áser prosesindegi keıbir asyǵyp-úsigýshilik kórinisterin de sol ejelgi súrleýge sala qoıyp, eski daýdamaıdy kóbeıtýge umtylatyndar tabylmaı qalyp jatqan joq.

Bul joly bar máseleni belgili aımaqty jaılaıtyn etnıkalyq toptardyń arasyndaǵy keıbir keleńsiz kórinisterge saıyp, al ol keleńsizdikterdi týǵyzyp otyrǵan obektıvti sebepter jaıynda jaq ashpaýǵa tyrysýshylyq, shyndap kelgende, shynaıy ınternasıonalızmge de, saıası realızmge de atymen jat ushqarylyq bolyp shyǵar edi. Ultaralyq qarym-qatynasty da ýshyqtyratyn — osyndaı ushqarylyq. Máseleniń baıybyna barmaı turyp, baıbalam salýshylyq.

Bizdiń basymyzdy qosa túsýdi emes, shasha túsýdi kókseıtinderdiń kózdeıtini de tómendegilerimizdiń aldy-artyn paıymdamaı is qylatyn ushqalaqtyqqa, joǵarydaǵylarymyzdyń eshteńeniń túp sebebine barmaı, syrt sıpattarǵa qarap qorytyndylar jasaıtyn ushqarylyqqa urynǵany.

Ondaı jetesizdiktiń jeteginde kete bersek, qaıdan baryp shyǵatynymyzǵa kózimiz jetetindeı kez boldy ǵoı.

Sondyqtan da men ózim týǵan ólkemde álgindeı dúrbeleń bop qalypty dep estigende, baıyz taýyp otyra almadym. Al máseleniń komendanttyq saǵat jarıalaýǵa májbúr etetindeı jaǵdaıǵa deıin ýshyqqany arqama aıazdaı batty.

Alaıda, óz basym ádilet jolyndaǵy kúreste kúsh kórsetý maqsatqa jetkizedi degenge áýelden moıynsynbaımyn. Kúsh kórsetkennen ádiletsizdik kóbeımese, azaımaıdy. Qıanatty qıanatpen túzeı almaısyń. Ásirese, qazir qoǵam óz álsiz jerin ózi bilip, ony qaıtkende túzetemiz dep, qabyrǵasymen keńesip jatqanda, mundaı «batyl qadamdar» istiń ońǵa basýyna emes, kerisinshe, qyrsyǵa túsýine tilektes teris peıilderdiń paıdasyna shyǵýy da yqtımal.

Sondyqtan da men aıtylmysh oqıǵa tusyndaǵy ashý ústi ábestikterdiń eshqaısysyn da maquldamaımyn. Biraq, sondaı ashý ústi qımyldardy ǵana kózinen tizip, oǵan ákep uryndyrǵan túbegeıli sebepterdi qaltarys qaldyrýǵa tyrysatyndardyń da «logıkasymen» esh kelispeımin.

Jańa Ózendegi jaǵdaıda qanshama jyldar boıy halyqtyń tek ústinen qarap, onyń muń-muqtajymen tek sóz júzinde ǵana isi bolǵan áleýmettik ınstıtýttardyń shamyna tıetindeı pravo tártibin buzýshylyqtyń bolǵany ras. Ony jergilikti ókimet oryndarynyń óz qaraýyndaǵy el-jurttyń múddelerinen ábden qol úzip ketkendiginiń kórinisi dep baǵalaımyz. Ondaı «ókimetten» jurt ta qol úze bastaǵan. Áıtpese, pálen kún boıy óz halqyna óz sózin ótkize almasa, ol ne qylǵan ókimet?! Óıtkeni, halyq ta oǵan talaı ýaqyt óz sózin ótkize almaı kelgen. Endi, mine, «erýlige — qarýly» jasaıtyn jer tapqan.

Sondaı-aq, kúlbiltelemeı ashyq aıtatyn jáne bir gáp: Jańa Ózendegi jaǵdaı tusynda keıbir jekelegen etnıkalyq toptardyń ókilderiniń qolaısyz jaǵdaıda qalǵany ras pa? Ras. Biraq, tek soǵan qarap, álginiń bárin ultaralyq kıkiljińge balaı salý óreli saıası realızm bolyp tabylmasa kerek. Ásirese, ulttyq aıyrmashylyqtyń taptyq, qaýymdyq aıyrmashylyqtarǵa qaraǵanda tez joıylyp ketpeıtini sondyqtan da kóp ultty qoǵamdaǵy kez-kelgen áleýmettik keleńsizdik eń áýeli ultaralyq qarym-qatynasta kórinis beretinin jaqsy biletin baıypty oıdyń adamy ondaı asyǵystyqtan aýlaq bolýǵa tyrysady. Ol álgindeı keleńsizdikterdi ultaralyq qarym-qatynasqa jaba salmaı, qaıta ultaralyq qarym-qatynasty sondaı dárejege deıin shıelenistirgen áleýmettik keleńsizdikti dál taýyp aıtyp, oǵan túrtki bolǵan naqty saıası-qoǵamdyq tájirıbeni egjeı-tegjeıli taldap, baǵalaı bilýdi saıası realızm dep uǵady.

Eger biz osy qaǵıdany túbegeıli ustanar bolsaq, onda Jańa Ózende qolaısyz jaǵdaıda qalǵandardyń sanatyna jergilikti turǵyndardy da jatqyzar edik. Olardy mundaı kúıge túsirip júrgen — Jańa Ózen qalasynda kóp ulttardyń turatyndyǵy emes, sol kóp ultty qalanyń moraldyq ahýalyn ala bóten shıelenistirýi múmkin áleýmettik problemalardyń tym kóbeıip ketkendigi edi.

Sonyń nátıjesinde halyq óziniń jergilikti ókimet oryndarynan, al jergilikti ókimet oryndary óz halqynan qol úzip keterdeı jaǵdaıǵa jetken.

Ondaı jaǵdaıǵa jergilikti ókimet kináli me? Joq, jergilikti halyq kináli me?

O zaman da bu zaman mundaıda halyqty kináli deý ıa saıası topastyqtyń, ıa saıası ásireńkiliktiń kórinisi bop sanalsa kerek.

Al jergilikti ákimet oryndarynyń kináli bolatyn jeri: olar jergilikti halyqtyń muń-múddesin bilip, ony sheshý úshin de astanada otyrmaı, jergilikti jerlerde otyrǵandaryn umytyp, joǵarydan ne aıtylsa, sonyń bárine «járekimallalap» bas shulǵı bergen. Seıtse, dúnıe óz ornynda tura beredi dep oılaǵan... Odan basqa dármenderi de bolmaǵan, ondaı dármendi ózderi de dámetip kórmegen.

Sondyqtan da áli kúnge tasattyq bergen kisideı, joǵaryǵa qarap qol jaıýmen keledi. Al halyqtyń estip jatqany: jańa betburys kezeńinde jergilikti problemalardy jergilikti ókimet oryndary sheshedi.

Jańa Ózendegi jaǵdaı, jeme-jemge kelgende, jergilikti ókimet oryndarynyń kórseter kómek qylar qaıran túgili, aıtar jaýaptan atymen maqurym ekendigin aıǵaqtap berdi.

Mundaı jaǵdaıda tek jergilikti ókimet oryndary ǵana emes, halyqtyń ózi qolaısyz jaǵdaıǵa qalady. Qoıǵan talabyn oryndaýǵa jergilikti ókimettiń dármeni jetpeıdi. Dármeni joq ókimet ornyna ashýlansa, pravo tártibin buzǵan bop shyǵady. Al ol basqa jerlerde «áleýmettik shıelenis» bop sanalǵanmen, ult aımaqtarynda áp degennen «ultshyldyq kórinis» bop baǵalanady. Áıtpese, Jańa Ózende kóshege shyqqandar saıası avtonomıa suraǵan joq, bastyqqa pálendi qoımaı, túgendi qoı dep talap etken joq, jumys, materıaldyq jáne moraldyq ıgilikterdi ádil bólýdi talap etti.

Al sol talaptardyń ózin osy aradaǵy jergilikti ókimet tolyǵymen oryndaı alar ma edi? Joq, oryndaı almas edi. Qalalyq ókimet túgili, oblystyq, respýblıkalyq ókimet oryndary oryndaı almas edi. Qazir de olar qoldan kelgen bar sharanyń bárin jasap jatyr. Biraq, jaǵdaıdy túbegeıli túzetip shyǵa alady dep úzildi-kesildi aıta qoıý da shynshyldyq bop shyqpas edi. Óıtkeni, mundaǵydaı sıtýasıany basqa jerde boldyrmaý úshin, kóp nárseni atymen qaıta qaraǵan jón. Eń aldymen, ınternasıonalızm men halyqtar dostyǵyn tek ıdeologıalyq kategorıa retinde emes, bizdiń qoǵamymyzdyń budan arǵy damýynyń taǵdyryn sheshetin eń basty saıası faktor retinde qarastyrylǵany abzal. Olaı bolsa, bul bizdiń ekonomıkalyq tirshiligimizdiń eń basty múddesine, eń basty krıterııine aınalýy kerek. Halyqtar men halyqtardyń, adamdar men adamdardyń arasyndaǵy jarastyqty qamtamasyz ete alatyndaı ekonomıkalyq tetik tabylmaı turyp, ekonomıkalyq reformanyń da óz maqsattaryna tolyq jete qoıýy neǵaıbyl. Bul rette KPSS Ortalyq komıtetiniń aldaǵy Plenýmyna qoıylyp otyrǵan úmit zor. Jańa bet-burystyń endigi taǵdyry sol plenýmda ult máselesindegi jańa saıası platformanyń qanshalyqty tereń, qanshalyqty baıypty jasaqtalatyndyǵyna tikeleı baılanysty. Bul rette, qazirdiń ózinde aýzymyzdy kúıdirip úlgergen ashshy tájirıbeniń arǵy-bergisine baısaldy úńile bilýdiń paıdasy mol. Jańa Ózendegi jaǵdaıdyń da qaǵys qaldyrýǵa bolmaıtyn syr-sıpattary jetkilikti.

Eń aldymen, osy aradaǵy asa baı ken oryndary ashylǵan alpysynshy jyldarǵa oısha oralyp kórelikshi. Oblys ortalyǵynan eki myń shaqyrymdaı jerde qulazyp jatqan qý dala. Kaspııdiń ekologıalyq jaǵdaıyna baılanysty onnan astam balyqshy kolhoz jabylyp qalǵan. Talaı-talaı iri balyq kásiporyndary da solardyń kebin kıdi. Soǵys jyldarynda Donbastan kelgen orystarmen, ýkraındarmen, evreılermen birge maıdanǵa kómir jóneltip jatqan jergilikti qazaq shahterlary osyndaǵy kómir óndirý tresiniń taratylýyna baılanysty dalada qaldy. Mundaǵy malshy kolhozdar óz adamdaryna jumys taýyp bere almaı jatty. Mańqystaýdyń ózindegi jaǵdaı osyndaı bolsa, teriskeıindegi Embide ken oryndarynyń sarqylýyna baılanysty, ata-babasynan munaıshy bolyp kele jatqan jergilikti qazaqtar saýdyrap bos júrdi. Al bir kezdegi asyra silteý men ashtyqtyń saldarynan kórshi respýblıkaǵa kóship ketip, Krasnovodsq Nebıt-Dag, Qotyrtóbe, Chelekende munaıshy bop, Bekdash, Sartasta súlfatshy bop, búkil Ashhabad temir joly boıynda temirjolshy bop jumys istep júrgen jumysker mańqystaýlyqtar munda qalǵandardan kóp bolmasa, az emes edi. Onyń ústine atalmysh qalalarda eńbek resýrsy olarsyz da kóp edi. Mine, solardyń bári Mańqystaýda baı ken oryndary tabylǵanyna óte qýandy. Rasynda da, jańa aımaqta ashylǵan baılyǵy, eń aldymen, sondaǵy eńbek resýrsyn paıdalanýda týyp otyrǵan problemany sheshýi kerek qoı. Amal ne, ol baılyqtardy ıgeretin odaqtyq mınıstrlikter olaı oılamady. Týndra men taıgada, taǵy da sondaı el sırek mekendeıtin óńirlerden ken tabylyp, qalaı isteıtin bolsa, munda da solaı istedi. Keshegi ashylǵan Teńizdi ıgerýde osynda on segiz myń adam jumys taba almaı júrgende, basqa qalalar men respýblıkalardan on toǵyz myń adamdy samoletpen tasyp otyrǵan munaı-gaz ónerkásibi mınıstrligi sonaý alpysynshy jyldardyń «áı der áje, qoı der qoja joq» kózinde ne istegeni aıtpasa da túsinikti. Aıdalada aerodromdar salyndy. Oǵan osy zamanǵy eń iri laınerler qondy. Al ol laınerler basqa respýblıkalardan osyndaǵy ken oryndaryna arnaıy komandalar tasydy. Árıne, Mańqystaýdyń baılyǵyn mańqystaýlyqtar ǵana ıgersin deýden aýlaqpyz. Ol kezde oǵan qajetti mamandardy jetkilikti mólsherde taýyp alý da ońaı emes edi. Endeshe, syrttan eńbek resýrsyn tartpaı bolmaıtyn edi. Biraq, osyndaǵy qolda bar resýrs ta muqıat eskerilýi kerek emes pe? Joq, oǵan bola bas aýyrtqan eshkim bolmady. Oǵan bola bas aýyrsa, bir tabıǵı-klımattyq jaǵdaıda, bir salada qyzmet jasaıtyn adamdarǵa árqaısysyna ártúrli jaǵdaı týǵyzylar ma edi?! Jaraıdy, sırek mamandarǵa bólekshe jaǵdaı jasalsyn delik. Al sondaı «vedimistik elıtaǵa» tipti mashınıstkalardyń, býfetshilerdiń, qoımashylardyń iligetinin nemen túsindirýge bolady? Bul — alalaýshylyq. Álgindeı qudiretti mınıstrlikterdiń jan-jaqtan ózi jıyp ákeletin adamdaryna bir bólek jaǵdaı ornatsa, al irgesinen tabylyp jatqan jańa ken oryndaryna «óz aıaǵynan» izdep kelgenderge ondaı jaǵdaı jasalmaıdy. Olar bir kezde mundaǵy bastyqtardyń sharapatynan toryǵyp, tapqan-taıanǵandaryna óz kúshterimen salyp alǵan tápene lashyqtarynda áli kúnge deıin jansebildik jasap, kún keship jatyr. Al kóz aldarynda osy zamanǵy jobamen salynǵan záýlim qalalar boı kóterýde. Onda baryp qyzmetke ornalasý — qıynnyń qıyny. Birinshiden, álgindeı jerqazbalaryńdy «óz baspanań bar» dep betine salyq qylady. Ondaıyń bolmasa, «propıskaǵa» turǵyzbaıdy. «Propıskasyz» eshkim qyzmetke almaıdy. Ólip-óship jumysqa turyp alǵan soń da, bes jylǵa deıin turǵyn úı alýshylardyń tizimine kirgizbeıdi. Al eger sol eki ortada áskerge ketseń, qaıtyp kelseń, óz ákeńniń álgindeı jermeshel baspanasyna tirkemeıdi. Óıtkeni, erteń úılenip, óz aldyna turmys quryp, úı suraıdy dep qorqady. Mundaı «oıdan shyǵarylǵan zańdardan» turǵyndardyń tek bir bóligi ǵana, atap aıtqanda, tek jergilikti turǵyndar ǵana zardap shegedi. Mınıstrlikter syrttan shaqyryp ákelgenderge úı de, kúı de, jaǵdaı da jasaıdy. Ony dáleldeıtin zań da taba alady. Áıtpese, bes jyl jumys istep baryp, tizimge tirkelip, sosyn jergilikti turǵyndarmen birge jıyrma-jıyrma bes jyl páter kútý kerek bolsa, kim elin tastap, kim jerin tastap, munda keletin edi?! Jaraıdy, buny alalaýshylyq demeı-aq qoıalyq. Sonda bunyń aty ne? Bálkim, jergilikti turǵyndarǵa jasalyp otyrǵan aıryqsha qamqorlyq shyǵar?! Baıaǵyda osy mańdy aralap ótken bir mınıstr: «Qazaq munaıshylaryn malynan aıyrýǵa bolmaıdy, olardy malynan aıyrsań, munaıdy da tastap ketedi»,— depti. Durys aıtpasa da, bir nárseni bilip aıtqan. Keshegi Embi munaıshylaryn kórip aıtqan. Etpen, sútpen, jemispen qamtamasyz etilmeıtin shól daladaǵy kásiporynda isteıtin jumysker malsyz, qora-qopsysyz qalaı kún kóredi? Eń bolmasa, et pen sútti qaıdan alady? Onyń jaǵdaıyna shyndap janyń ashıdy eken, ne jumys ústine jumys taýyp bermeı, azyq-túlikpen kerekti mólsherde qamtamasyz ette, qora-qopsysyn tastatyp, basqa jaqtan shaqyryp ákelgen jumyskerlerińmen birge sándi kvartıralarǵa kóshir, ne sol turǵan jerinde ózine de, malyna da jaǵdaı jasa! Bálkim, solaı etilip jatqan shyǵar? Jetibaı, Teńge, Eski Ózen, Qyzyl tóbe, Munaıshy poselkelerindegi qazaqy mahallalardy qansha odaqtyq, qansha respýblıkalyq mınıstrlerdiń aralap kórgenin jáne qandaı qorytyndyǵa kelgenderin bilmeımiz. Al óz basymyz olardaǵy turmys jaǵdaıyn anadaı jerdegi kózge uryp turǵan Shevchenko men Jańa Ózendegi turmys jaǵdaıymen bara-bar deýge aýzymyz bara almas edi. Basqany bylaı qoıǵanda qazir kez kelgen aýylda bar radıo, telefon, kanalızasıa munda joq. Sýdy jer túbinen mashınamen tasyp ákep, úı aldyndaǵy ishi sementtelgen ýaqytsha qudyqqa quıyp alady. Sosyn mundaǵy qaıdaǵy aýrý qaıdan shyǵady dep tańǵalýdyń ózi artyq áńgime bop shyǵary sózsiz. Al ózderi gaz shyǵaryp, onymen búkil Evropany qamtamasyz etip otyryp, áli kúnge tezek jaǵady.

Dál mundaı, úıińnen shyǵa kelseń, óz-ózinen kózge shuqyp turǵan jer men kókteı aıyrmashylyqty alty qıan alystaǵy bastyqtar kórmegenmen, mundaǵy halyq kóredi ǵoı. Kóredi de, álgindeı ádiletsizdikke yzalanady ǵoı. Al yzanyń bár-bár ýaqytta durys jolǵa bastaı bermeýi múmkin. Oılanatyn gápterge tıisti keńsedegilerden buryn kóshedegilerdiń kóbirek mán berýi nege ákelip soǵatynyn kórdik. Endi «bul balany kim tapty?» dep, ári tart-beri tartqa salmaı, alalaýshylyq bar jerde, alaýyzdyqtyń qalmaıtynyn eskerip, álgindegi kópe-kórneý kereǵarlyqtardy tez joıýǵa kúsh salǵan jón.

Bul rette oılanatyn másele ábden kóp. Máselen, Shevchenko qalasyndaǵy turǵyn úıdiń árbir sharshy metrine, orta eseppen 800 som, Jańa Ózen qalasynda 300 som jumsalady. Ony osyndaǵy «ekonomıkalyq ıgerýdi» júzege asyryp jatqan vedomstvolar tóleıdi. Al irgedegi kónergen munaıshy poselkelerinde kók tıyn da jumsalmaıdy. Óıtkeni, qalalarda turatyndarǵa jyly sý, sýyq sý, gaz, radıo lınıasy, televızor kabeli, telefon júıesi jetkiziledi. Ondaǵy baspana oqtyn-oqtyn jóndeýden ótedi. Al álgindeı eldi-mekenderdegi mundaı sharýanyń bar salmaǵy qarap júrmeı, qaltasyn qaǵyp kózkúıik baspana salǵan sory qaınaǵandardyń ózderine túsedi. Sonda munyń «jegen aýyz jeı bersin, kepken aýyz kebe bersin» deıtin baǵzy qaǵıdadan aıyrmasy qaısy? Álgindeı jaıly baspanalarda Mańqystaý munaıshy semálarynyń eń kóp degende jartysy ǵana turady. Al qalǵan jartysynyń kıip otyrǵan kóbi álgindeı. Muny qalaı áleýmettik ádiletke jatqyza alamyz?! Basqany qoıǵanda, qara sýdyń óziniń ádil bólinbeýi qalaı? Shevchenko qalasynda turatyndarǵa kúnine orta eseppen adam basyna 500 lıtrdeı aýyz sý, turmys qajetin óteý úshin 1100 lıtrdeı tehnıkalyq sý bólinedi. Al Jetibaı men Eralıevte kisi basyna bar bolǵany 37 lıtr sý tıedi. Mundaǵylardy «qora-qopsysynan» aıyrǵysy kelmeıtin mınıstrler sút úshin saýylyp otyrǵan ár túıeniń qansha sý ishetininen atymen beıhabar. Ondaıǵa bola bas qatyratyn adamdar bolsa, jumyskerleriniń kóbi Jańa Ózen qalasy men aıdaladaǵy poselkelerde turatyn SSSR-diń munaı men gaz ónerkásibi mınıstrligi bólinetin kúrdeli qarjysynyń 80 prosentteıin Orta mashına jasaý mınıstrliginiń arqasynda onsyz da jumaqqa aınala jazdap otyrǵan Shevchenkoǵa jumsamaı, óz jumysshylary turatyn eldi mekenderdiń jaǵdaıyn jaqsartýǵa paıdalanbas pa edi?! Mundaı «kórse de kórmes» saıasat arqyly munaı mınıstrligi basqany qoıyp, keıbir elimizdegi eń iri ken oryndaryn qoldan jaýyp tastaýǵa shaq qalǵan tustary bar. Máselen, Jetibaı keni óndiriletin qory 200 mıllıon tonnadan asatyn asa sırek ken oryndarynyń birinen sanalady. Sol ken ornynda isteıtinderge sońǵy 15 jyl ishinde 1100 páter bólipti. Bári de Shevchenko qalasynan berilipti. Sonyń saldarynan 982 kisi úı alǵan boıda, kásipshiliktegi jumysyn tastap ketken. Sonda olar 12-15 jyl boıyna tek páter alý úshin ǵana jumys jasap júrgen bolyp shyǵady. Bul — odaqtyq mınıstrliktiń jergilikti jerlerde «maman turaqtandyrǵan» túri! Áleýmettik móselelerdi sheshýdegi dál mundaı «kóregendiktiń» nátıjesinde bul ken orynyn atymen jaýyp tastap, áńgimeni bitirýge asyqqandar da boldy. Kóbine-kóp jumyssyzdyq ta osyndaı ushqarylyqtan týyndady. Álgindeı asyǵys sheshimge ýaqytyly toıtarys bergen jergilikti munaıshylar, mine, úsh jyl boıyna jyl saıyn 200-300 myń tonna asyra ónim berip keledi. Biraq, odan olardyń áleýmettik ál-aýqatyn jaqsartýǵa kók tıyn da paıda túsip jatqan joq. Dál osyndaı jaǵdaı Jańa Ózen kásipshiliginiń de basynda bar. Tek XIX Búkilodaqtyq partıa konferensıasy qurmetine jańaózendikter 16,2 mıllıon somnyń jospardan tys ónimin tapsyrypty. Al kásipshilik ashylǵaly tapsyrylǵan mundaı kóterińki ónimniń kólemi qansha! Eger sonyń bir bólegin óz áleýmettik máselelerin sheshýge qaldyrǵan bolsa, Jańa Ózendegi bıylǵy dúrbeleń bolar ma edi? Árıne, joq.

Aıdaladaǵy qalanyń ózi shaǵyn bolǵanmen, sharýasy shartarap. Mınneftegazpromnyń balansyndaǵy bul qalada 30,2 myń eńbek jasyndaǵy adam turady. Onyń 25,7 myńy ǵana jumysqa ornalasqan. Al tórt jarym myń adam talaı ýaqyt jumys taba almaı kelgen. Onyń syrtyndaǵy 26 myń eńbek jasyna jetpegen jáne asqan býyndardyń ókilderiniń tórt qubylasynyń túgel bolyp turǵan túri baıqalmaıdy. Al bos turǵan oryndy kez kelgen bastyqtyń bos júrgen kisige qıa salýy qıyn. Óıtkeni, munda jalaqysy az qyzmet joq. Sondyqtan da ketse, jaqyn adamǵa ketsin deıtin psıhologıa sodan órbıdi. Jer túbinen adam tasý da sodan shyǵady. Demek, mundaǵy árbir jumys orny — shyn mánindegi áleýmettik múddeler taıtalasynyń nysanasy. Sodan keledi de, áleýmettik ádilettiń buzylýy shyǵady. Ol keıde pravo tártibin buzýshylyqqa uryndyrady. Jańa Ózendegi oqıǵa da dál osyndaıdan órbigen. Árıne, ashý ústi aıtylǵan jazyqsyz adamdardyń da namysyna tıetindeı úzildi-kesildi talaptar men ásire aıyptaýlardy maquldaýǵa bolmaıdy. Jalpy, qazirgideı bir-birine tikeleı táýeldi dúnıede ómir súrip otyryp, bir-biriniń kóńiline qaramaýshylyq bir-birin syılaı bilmeýshilik az ultty da, kóp ultty da, jergilikti turǵyndardy da, jergilikti emes turǵyndardy da úlken abyroısyzdyqqa dýshar etedi. Buny kadr máselesinde tek buralqy áńgimeler ǵana emes, zańdy narazylyqtar týǵyzatyndaı aǵattyq jibergen jańaózendik basshylar áýelden eskerýleri qajet edi. Eshkim eshkimge: «Eshkimmen dos bolma, joldas bolma, jerles bolma!»— demeıdi, biraq óziń isteıtin mekemeni, ne qyzmet salasyn óz dastarhanyńnyń basyndaı qyp, óńkeı «óz adamdaryńnan» jınap alý bireýlerdi ásire astamshyldyqqa, bireýdi ásire kinámshildikke uryndyrady. Barsha alakózdik te sondaıdan órbıdi. Ol kelip adamdardy qoıyp, halyqtardyń arasyna iritki salady.

Tym masaırap ketken jańaózendik kooperatorlardyń «odesseıasynyń» aıaǵy osyndaıǵa kep soǵyp otyrǵan joq pa?

Áıtpese, kooperatıv kafelerinde shashlyq úsh somnan satylyp turǵanyn kórip otyryp, 1987 jyly máselen, jan basyna 51,4 kkılogramnan óndirilgen ettiń qaıda ketip jatqanyn ańǵarý qıyn ba edi? Nemese jan basyna shaqqanda, 1064,6 somnyń buıymy satylyp otyryp, eshkimniń esh dúkennen eshteńe satyp ala almaı, sendelip júrýiniń arjaǵynda ne jatqanyn sezbeıtindeı ne bar edi? Al endi turǵyn úı qory ár adamǵa 12,4 sharshy metrden keletin qalada úı alýshylardyń kezeginiń 1981 jylǵy deńgeıden beri jyljı almaı jatqanyna qarap-aq, bul máselede de sýyq qoldy suǵanaqtardyń ústemdik quryp ketkenin bile berýge bolmaıtyn ba edi?! Eger sol sýyq qoldy suǵanaqtarǵa tıisti ýaqytynda tıisti tyıym jasalsa, búgin kóp jazyqsyz adamdar qaradaı jandary kúıgendikten bir-biriniń jaǵasynan alar ma edi?! Osyny eskerýdiń nesi qıyn?

Qıyny — qaǵaz betindegi «jetistikterge» aldanyp, ómirdegi keleńsizdikterdi kóre bilýge eshkimniń zaýqy soqpaǵandyǵy.

Joǵarydaǵylardyń tómende ne bolyp jatqanyna kózderi túspedi, tómendegilerdiń olarǵa kózderinen shuqyp kórsetýge júrekteri daýalamady.

Eki ortada alypsatarlyq, paraqorlyq, sybaılastyq etek jaıdy. Olar júrgen jerde alalaýshylyq pen alaýyzdyq órbimeı tura ala ma?

Mundaǵy kóp pysyqaılar dúnıede «áleýmettik ádilet» deıtin uǵym baryn kóshedegi kúrkiregen kóp daýysty estigende baryp esterine aldy.

Sonda ǵana keıbir óndiristik mekeme basshylary sasqan úırek artymen júzediniń kerine basyp, bar gápti «ınternasıonalızm» men «ultshyldyqqa» ákep saıýǵa tyrysty. Áldeqashan úrdisten shyqqan «eńbek súıgish halyqtar» men «jalqaý halyqtar» aýyzǵa ilikti. Keıingi jyldary, quddy bir qoıshy Boran Nysanbaev, oryssha bilmese de, Aleksandr Matrosovtan áldeneshe aı buryn jaý dzotyn keýdesimen jappaǵandaı, al general Vlasov oryssha bilmegendikten fashıserge satylyp ketip júrgendeı, «til bilmeý» men «ultshyldyqtyń», «til bilý» men «ınternasıonalızmniń» arasyna tepe-teńdik belgisin qoıýǵa tyrysatyn ádet shyqty ǵoı. Bul joly da jergilikti jastardyń orysshaǵa kelgende jeldeı esip turmaıtyndyǵyn jeleý etkisi keletinder boı kórsetpeı qalǵan joq.

Sondaı «danyshpandyqtyń» bir kórinisi — «basqa jaqtan kelgender ketip qalsa, mundaǵy kásipshilikterdiń bári toqtap qalady» degen ýaıim edi.

Iá, ondaı bolmasyn! Bolsa, tek óndiristik qana emes, saıası daǵdarys bop sanalar edi.

Biraq, shırek ǵasyr ishinde munda jergilikti halyq ókilderinen jumysshy maman daıarlap, olardyń sheberligin jetildirýdiń oıdaǵydaı jolǵa qoıylmaǵandyǵyn da eshkim shynaıy ınternasıonalızm dep túsindire almasa kerek.

Ol úshin orys tiliniń de, qazaq tiliniń de basyn aýyrtpaǵan jón. Bizde ekonomıka tildik monopolızm, etnıkalyq monopolızm ornatýǵa emes, barlyq halyqtar men barlyq mádenıetterdiń birdeı damýyna qyzmet etedi. Lenın aıtqan «halyqtyń óz tilinde bilim alý pravosyna» óndiristik oqý da kiredi. Endeshe, eń bolmasa munaıshylyqty áldeqashan ata kásip qylǵan Atyraý mańynda orys tilimen qatar qazaq tilinde de tıisti kásiptik bilim beretin bir fakúltet, bir tehnıkým, bir kásiptik ýchılısheni emge taba alasyz ba?

Jańa Ózendegi kásiporyndar men olar baǵynatyn vedomstvolardyń basshylary shyn ınternasıonalıser bolsa, buǵan deıin osyny naǵyp oılamaǵan?!

Olar bul túgili «óz astanalarynyń» shólden qatalap otyrǵandyǵymen de sharýalary joq. Edilden keletin sý áli kúnge Beıneýden beri asa almaı jatyr. Asqan kúnde de, ony tazartatyn ortalyqtyń qurylysy áli mandymaı jatyr. Smetanyń quny 7,8 mıllıondyq obektiden bar bolǵany 0,4 mıllıon som qarastyrylǵan. Munaıshylardy turǵyn úımen qamtamasyz etý úshin arnaıy qurylys tresin Shevchenkodan Jańa Ózenge kóshirip, jylyna 50-60 myń sharshy metr turǵyn úı saldyrý kerek. Ol úshin jumys kólemin jylyna 25 mıllıon somǵa jetkizý kerek. Sonda tres munaıshy semálarynyń múshelerine baspana da, qyzmet te taýyp berýge qolǵabys tıgize alar edi. Bul maqsatta qalada jańa sehtar men fılıaldar sanyn kóbeıtpese bolmaıdy. Osy jyly, ýádeli tigin fabrıkasyn bitirgen jón. Bul rette jergilikti oryndardy tómpeshteı bergennen góri basqa óndiris salalaryna qaraǵanda, jumysshylardyń mádenı-áleýmettik muqtajdaryn óteýge 8 ese, turǵyn úı salýǵa 5 ese az qarjy bólip otyrǵan SSSR Munaı jáne gaz ónerkásibine qatty talap qoıatyn ýaqyt jetti. Bul mınıstrlik ózi ıgórip jatqan terıtorıadaǵy sovetterge, ásirese, aýyl sharýashylyq aýdandaryna túshy sý úshin, óndiris maqsatynda buzylǵan terıtorıa úshin, qurylys materıaly úshin kók tıyn da tólemeıdi. Al máselen, Saýysqan jer asty sýynan nemese Qyzan mańyndaǵy jer asty sýynan sý alyp, jemis, kókónis óndirýdi ulǵaıtqysy kelgen sharýashylyqtarǵa, ol sýdyń tekshe metrin 2-3 somnan satqysy keledi. Sóıtip, aımaqtaǵy aýyl sharýashylyq sektory men óndiris sektorynyń azyq-túlik programmasyn birlesip sheshýine qolbaılaý jasaıdy.

Atalmysh mınıstrlik bar máselede osyndaı únemshil bolsa ǵoı! Joq, olaı emes. Áli zıansyz tehnologıa tabylmaı turyp, ken ornyn ıgerýge kirisý qaıdan únemshildik bolýshy edi?! Máselen, Teńiz kenin ıgerýdegi ekologıalyq zaqymdardy qalpyna keltirý úshin respýblıka úkimeti tek bıyldyń ózinde 20 mıllıon som qarjy bólýge májbúr boldy. Al mınıstrlik oǵan qaramastan munaı, gaz óndirý programmasyn keńeıtken ústine keńeıte túsýde. Ǵalymdardyń aıtýynsha, Teńiz kenindegi batys elderi qural-jabdyqtaryn paıdalanýda ketken sál aǵattyq bul aımaqty Chernobyl apatyndaı apatqa uryndyrýy múmkin. Biraq, mınıstrlik mundaǵy qundy shıkizatty amerıkan, ıtalán, japon kompanıalarynyń birigip paıdalanatynyna máz bolyp, tehnologıalyq ta, ekologıalyq ta máselelerdiń sheshimin kútpesten, iske asyǵys kirisip jatyr. Basqany bylaı qoıǵanda, jan-jaqtan samoletpen adam tasýǵa jumsalatyn qarjyǵa jergilikti jerden joǵary kvalıfıkasıaly mamandar ázirleýdi ábden jolǵa qoıýǵa bolar edi. Mundaı asyǵyp-úsigýshilik Mańqystaý kenderin ıgerýde de keńinen oryn aldy. Ózen kenin óndirýdiń tehnologıalyq rejımi san ret ózgeriske ushyrady. Shyn máninde, Mańqystaýdyń parafındi, Bozashynyń smolaly munaıyn óńdeýdiń optımaldy tehnologıasy áli tabylǵan joq. Qarajambastyń quramynda vanadıı bar munaıy Gýrev zavodynda óńdeledi de, ol munaı quramyndaǵy koksty alýǵa kedergi keltiredi. Sonyń saldarynan qazirgi óndiriske aýadaı qajet vanadııden de, kokstan da aıyrylamyz, ári munaıdyń sapasyn túsiremiz. Ári baıaǵyda salynǵan zavodtyń tehnologıalyq rejımin buzamyz. Eger álgi qundy elementterdi jergilikti jerde bólip alatyn tehnologıa tapsaq, qansha qosymsha paıda túsirgen bolar ek?! Máselen, Mańqystaý munaıynyń quramyndaǵy parafındi bólip ap, medısına mekemelerine satý arqyly Groznyıdyń munaı aıyrý zavody shash-etekten paıda tabýda. Al biz jeldi aımaqta úıdiń shatyryn bekitetin bıtýmdy ózimiz munaı óndirip otyryp, Sibirden aldyramyz. Shevchenkodaǵy Kaspıı mańy metalýrgıa kombınatynyń energıa kásiporyndary jylýdy jumsaıtyn oryn taba almaı, jerge jiberip otyr. Al Mańqystaýda ne kóp, qum kóp. Álgi jylý men sol qum qosylsa, shyny bolyp shyqpas pa edi? Shyǵar edi. Biz onyń ornyna malshylardyń baspanasyna áınekke kerek shynyny jer túbinen aldyramyz. Mańqystaýdan aldyrǵan ulýtasty Kıevtiń bir qurylys orny shaǵyn formatqa túsirip, juqalap kesip satyp, qyrýar valúta tabady eken. Al biz ony eń bolmasa áshekeı materıal retinde emes, kirpish syqyldy qabyrǵa turǵyzatyn materıal retinde paıdalanyp, bosqa rásýa qylyp jatyrmyz.

Rasyna kelsek osy zamanǵy tehnologıa jaǵdaıynda júzdegen túrli buıymdar shyǵarýǵa bolatyn Mańqystaý munaıyn, gazyn, ulýtasyn shıkizat kúıinde tapsyryp, óz urpaǵymyzdyń aýzyndaǵy yrzyqty óz qolymyzben qaǵyp otyrmyz. Mundaı ıgerýdi ekonomıka dep emes, ásheıin talan-tarajǵa salýshylyq pa dep te qalasyz.

Qandaı baı ólkeni bolmasyn, aldyn-ala jan-jaqty zerttelgen tehnologıasyz, ondaǵy eńbek resýrsyn uqypty paıdalanyp, ólke men halyqqa eskeleń mádenıet pen ál-aýqat alyp keletin uzaq jyldarǵa eseptelgen tyńǵylyqty áleýmettik programmasyz jer túbinen qyrýar aqsha shashyp, adam ákelip, qalaı bolsa, solaı ıgórip, ondaǵy shıkizatty eshqandaı óńdeý-jóndeýsiz ońaı qoldy qylý arqyly tez arada jutatyp, tez arada turalatamyz.

Mańǵystaýdaǵy búgingi áleýmettik keleńsizdik te — álgindeı ekonomıkalyq uqypsyzdyqtan týyndap otyrǵan qubylys. Júgirgen ań tyǵylar ońasha jer qalmaı, túgel ıgórilip jatqan ulanbaıtaq ólke respýblıka ónerkásip ónimderi kólemderiniń bar bolǵany 2,6 prosentin ǵana óndiredi eken. Onyń syry — álgindeı eńbek resýrsyn syrttan ońaı tasyp áketetin «sharýashylyq esepte». Mundaı jaǵdaıda ólkeniń áleýmettik kósegesi qaıdan kógersin?! Ol basqany bylaı qoıyp, kórshi munaı da, gaz da endirmeıtin aımaqtardyń kóbinen kenjelep qaldy. Respýblıkada mektepke deıingi balalar mekemelerimen qalalyq jerde 60,3 prosent, aýyldyq jerde — 42,6 prosent qamtamasyz etilse, burynǵy Mańǵyshlaq oblysy bar bolǵany 53,7 jáne 27,1 prosentke ǵana qamtamasyz etildi. Respýblıka mektepterinde oqýshylardyń 66,9 prosenti birinshi kezekte, 32,9 prosenti ekinshi kezekte oqysa, munda 57,6 prosenti birinshi kezekti, 41,6 prosenti ekinshi kezekte oqıdy. Respýblıka aýrýhanalarynda ár 10 myń turǵynǵa 133,1 tósekten kelse, munda 103,2 tósekten keledi, respýbıkada ár bir 10 myń halyqqa 38,7 dáriger qyzmet etse, munda 28,7 dáriger qyzmet etedi.

Bul kórsetkishtiń ózi de respýblıkanyń kúsh salýymen múmkin bolyp otyrǵan jaǵdaı. Al mundaǵy qyrýar baılyqty qaltaǵa basyp jatqan mınıstrlikterdiń mundaı-mundaıdyń eshqaısysymen de sharýasy joq. Sonyń saldarynan da qıan shette jatqan qıyr ólkeniń mádenı-áleýmettik damýyna eń yqpal ete alatyn oblys jabylyp qaldy. Sóıtip, qazynaly túbek «qaltaly vedomstvolardyń» birjola ońaı oljasyna aınaldy. Olar sol baıaǵy «vahtalyq ádisti» burynǵydan beter úrdiske aınaldyryp, ólkeniń mádenı-áleýmettik damýyn qoldan baıaýlatyp otyr. Tabıǵı da, rýhanı da ekologıasyna orasan zaqym kelýde. Ony túzeýdiń ekonomıkalyq joldaryn qarastyrýdyń ornyna, mundaǵy áleýmettik problemalardy túbegeıdi sheshetin kólemdi qarjy bólýdiń ornyna jan-jaqtan ońaı olja izdegen ýaqytsha qyzmetkerlerdi kóptep tartýǵa áser etetin «qosymsha jalaqylar», «ústeme koefısıentter» oılap tabylady. Ondaı «ýaqytsha dáýren súrip qalýdy» kózdeıtin psıhologıa adamdardyń óz tóńireginde ne bolyp, ne qoıyp jatqanyna mán bermeýge ıtermeleıtin rýhanı konformızmdi, óz ólkesine ózi jat bolýdy nemese qudiretti ekonomıkalyq shtabtardyń álgindeı ospadarlyǵyna esh qaıran qyla almaıtyn jergilikti ókimet oryndaryn jatyrqaýshylyq tendensıalaryn qalyptastyrdy. Al bul tendensıa qoǵamdyq ahýalymyzdyń ornyqtylyǵyna da óz yqpalyn tıgizbeı qoımaıdy. Halyqtar dostyǵyna da, el birligine de osyndaıdan zaqym túsedi.

Sosıalızm jeke bastyq múddeni de, taptyq múddeni de, ulttyq múddeni de, kúlli qoǵamdyq múddeni de birdeı qorǵaı alýǵa tıisti. Ol múddeniń bárin vedimistik múddege qurban etý — bizdiń bolashaqqa degen senimimizdi ǵana emes, áleýmettik ádiletke degen úmitimizdi de túbirimen teńseltetin qaterli qubylys. Bizdiń patrıottyq dúnıe túısinýimiz ben ınternasıonalısik ómir saltymyzǵa jekebastyq egoızm, toptyq egoızm, kollektıvtik egoızm, ulttyq egoızm qandaı qaterli bolsa, vedimistik egoızm de sondaı qaterli. Óıtkeni, ulttyq jáne kóp ultty aımaqtarda vedimistik ozbyrlyqtyń kóp ulttyń az ultqa óktemdigi nemese ortalyqtyń jergilikti oryndarǵa óktemdigi sıaqty qabyldanýy múmkin. Sol sıaqty jergilikti oryndardyń vedimistik ozbyrlyqqa narazylyǵy jergilikti halyqtardyń jergilikti emes halyqtarǵa, shet aımaqtardyń ortalyqqa qarsy narazylyǵy sıaqty qabyldanýy da múmkin. Jáne solaı baǵalaýǵa aıryqsha qulyqty adamdar da tabylatyn túri bar.

Sondyqtan vedimistik egoızmge kóshede turyp, buqaralyq jolmen emes, partıanyń jáne memlekettiń saılanbaly ornynda saıası jolmen, parlamenttik jolmen toıtarys berilgeni lazym. Ondaı ozbyrlyqtyń odan ári asqyndap ketpeýin qamtamasyz etetin konstıtýsıalyq kepildikter de kerek.

Biz Jańa Ózendegi kúrdeli shyndyqtan osyndaı oń qorytyndylar jasalǵany durys dep bilemiz.

Alda turǵan alqaly jıyndarda respýblıkamyzdyń partıa uıymy men parlamenttik depýtasıasyna úlken úmitpen qosa, úlken mindet te júkteledi. Olar stalınshildikten kóp zardap shegip, vedimistik egoızmnen orasan zor qıanat (eger odaqtyq mınıstrlikten jylyna 15 mıllıard som tabys túsirip, odan bar bolǵany 30 mıllıon somdy respýblıka búdjetine qosatyn bolsa, odan basqa ne qıanat kerek!) kórip otyrǵan kóp ultty respýblıkanyń múddesin tabandylyqpen qorǵaı bilýge mindetti. Sol arqyly kóp ultty federasıamyzdyń da múddesin qorǵaı alady. Ol úshin ult máselesin tek qalyptasyp qalǵan jaǵdaı turǵysynan qarastyryp, búgingi tańdaǵy qıyndyqtardan ǵana shyǵatyn amal izdeýmen shektelmeı, taban asty bop kelgen tarıhı ádiletti qaıtadan qalpyna keltirip, sol arqyly budan bylaı shynaıy sosıalızm, ınternasıonalızm prınsıpterine eshkim tarapynan eshqandaı qıanat jasaýǵa jol berilmeıtindeı qyp, túbegeıli sheshýge kúsh salý kerek.

Ol úmitimiz aqtalady dep senemiz. Óıtkeni, tek ádilet bar jerde ǵana yntymaq bar. Al yntymaqsyz eshbir qoǵamnyń, ásirese, kóp ultty qoǵamnyń kósegesi kógere qoımaıdy.

1989

---