InfoHub Logo

Ýaqytta toqtalys joq. Zaman ózgermek zań tozbaq. Oǵan buryn kúmándanǵanmen, qazir kúmándanbaımyz.

Baqı men fánı... Fánıdiń baryn kez kelgen jumyr basty pendeniń taýsylǵan jaryǵy dáleldep jatyr. Al baqıdyń baryn ne dáleldeı alady? Ómirden ótkenderdiń artynda qalatyn urpaǵy ma? Týǵan ólkesine tastap ketken murasy men áýletiniń sanasyna sińirgen mırasy ma?

Dál solaı. Jalǵasyp jatqan áýlet. Jarasyp jatqan dástúr. Ómirmen birge ózgere salmaıtyn murattar. Turmyspen birge qoparyla salmaıtyn qordaly sana. Sodan týyndaıtyn rýhanı ómir. Biraq, buǵan da shúbá keltirýge bolar. Sana ózgermese, sapa ózgere me? Sapa ózgermese, ómir ózgere me?

Rasy, bári de ózgeretin shyǵar. Bireýi shuǵyl, bireýi baıaý ózgeretin shyǵar. Demek, burynǵydan da suryptap baryp bas tartyp, jańaǵa da suryptap baryp bas shulǵyǵanymyz durys shyǵar. Áıtpese, ońaı ylyqqannan ál-aýqatymyzdy qandaı júdetip alsaq, jan-aýqatymyzdy da tap solaı jańartyp alýymyz ǵajap emes.

Endeshe, biz ketken úrdistiń daýly jeri qandaı kóp bolsa, bizge kelgen úrdistiń de daýly jeri tap pálendeı az emes ekenin eskereıik.

Ásirese, ónerde, rýhanı izdenisterde...

Bizdiń jańa úrdispen tehnologıalyq qaýyshýymyz áli bastala qoıǵan joq. Al ıdeologıalyq qaýyshýymyzdyń áldeqashan bastalyp ketkeni aqıqat. Sodan da ma eken, batysta tańsyqtyǵy taýsylyp, bizde yntyqtyǵy áli órleý ústindegi kópshiliktik mádenıet kóp jurtty shoshynta da bastady. Baı men kedeıdiń bolatynyn moıyndaýǵa qalaı májbúr bolsaq, eki mádenıettiń de — «jalqylarǵa» arnalǵan (elıtalyq) mádenıet pen «jalpyǵa» arnalǵan buqaralyq mádenıet baryna da kózimiz sondaı jete bastady. Talaılar onyń syrtqy anaıylyǵynan jerigenmen, onyń arǵy áleýmettik astarlaryna áli tereńdep úńile qoıǵan joq. Onyń tórkininiń nede ekenin bile qoıǵan joq.

Buryn adamzat óz qolynan shyǵatyn barsha nárseni artynda qalatyn mura dep sanaıtyn. Qazir tek búgingi zárýlikti ǵana óteıtin taýar dep qana uǵady. Ótse — boldy. Odan arǵysynda sharýasy shamaly. Ónerge de kózqaras solaı. Buryn sýretker óz zamandastarynan ǵana emes, erteńgi urpaqtardan da uıalyp, jan-tánin salyp baǵatyn. Al qazir az kúndik ermekke jarasa jetkeni... Jalpyǵa unaýǵa tyrysý jaıdaqtyqqa uryndyrmaı turmaıdy. Endeshe, jaıdaqtyqty óner dep uqtyrýdyń ózindik pálsapasy bar. Sony sezinbeı turyp, jaıdaq ónerden jalqylar bezingenmen, jalpylar bezinbeıdi.

Kez kelgen mıkrobtar sıaqty, rýhanı mıkrobtardan da tek esik-terezeni tars qymtap qoıyp saqtana almaısyń. Qymtanǵanmen, jymysqy neme juǵyspaı qoımaıdy. Endeshe, odan saqtaný úshin de berik rýhanı ımýnıtet kerek. Ol — ulttyq mádenıet pen álemdik mádenıettiń gýmanısik úrdisterimen, úlgilerimen qapysyz sýsyndaý. Onyń ústine jańa rýhanı indettiń qyry men syryna, zalaly men zaýalyna ábden qanyǵý. Biz de batys mádenıettanýshylarynyń kózqarastaryn saraptaı otyryp, rýhanı dúnıeni jaıdaqtandyrýdyń strategıasy men taktıkasy jaıynda sóz qozǵamaqshymyz.

Adam konsepsıasy — kórkem tvorchestvo men estetıkalyq oı úshin eń basty problema. Kórkem tvorchestvodaǵy sýretkerlik ádisti de, shyntýaıtqa kelgende, sol ónerdegi adam konsepsıasy belgileıdi.

Adam men qoǵam problemasy qoǵamdyq oıdyń eshqashan nazarynan qaǵys qalyp kórgen emes. Adam qulqyn, áreketin qoǵamdyq jaǵdaı belgileı me, álde qoǵamdyq jaǵdaıdy adam bıleı me — bul saýalǵa tujyrymdy jaýap taba almaı arǵy-bergidegi talaı oıshyldardyń basy qatqan-dy. Osy zamannyń da kóp teoretıkteri osynaý ómirdiń ózimen ózektes problemany qazir de ár saqqa bir júgirtip baǵýda. Olardyń keıbireýi úshin adam — úlken álem de, al qoǵam — sonyń ábeqońyr kishkene otaýy ǵana. Al ekinshi bireýleri bundaı jańsaq qısynmen úzildi-kesildi kelise almaıdy.

Adam konsepsıasyna baılanysty bir-birine kereǵar osyndaı eki kózqarastyń saldarynan mádenıet, estetıka salasyndaǵy osy zamanǵy talasta eń daýly másele bop, burynǵysynsha realızm máselesi sanalady. Olaı bolýy ábden zańdy da. Óner men saıasattyń bir-birimen tereń qabysyp, kórkem tvorchestvonyń qoǵamdyq tabıǵatyn barynsha aıqyndaıtyn arnasy da — osy realızm. Mádenıet tanytýshylardyń bir parasynyń aıtýynsha, ónerdegi realızm adam men áleýmettik ortanyń, harakter men adam basyna tap bolǵan jaǵdaıdyń arasyndaǵy asa názik baılanystardy áleýmettik turǵydan, psıhologıalyq turǵydan, estetıkalyq turǵydan jan-jaqty qarastyryp, obektıvti bolmystyń barynsha tereń, barynsha naqty, barynsha shynaıy kórkem beınesin jasaýdy murat tutady. Realızm fılosofıalyq-estetıkalyq qubylys retinde bir-birimen tyǵyz baılanysty, biraq birinsiz biri bolmaıtyn gneseologıalyq (tektik) jáne áleýmettik eki sıpattan turady. Realızmniń gneseologıalyq sıpaty realdy bolmystyń adam sanasyna atymen táýelsiz sýbektıvti bolmys ekenine kóz jetkizse, áleýmettik sıpaty — adam sanasy men qulqynyń ózin qorshaǵan qoǵamdyq ortaǵa, tarıhı-áleýmettik jaǵdaıǵa sózsiz táýeldi ekenin kórsetedi. Al ekinshi bir konsepsıa realdy bolmysty belgili bir sýbektiniń kóńil kúıi men kúıki tilegine baılanysty ár alýan qubylta berýge bolatyn ári-sári uǵymǵa aınaldyrady.

Alǵashqy teorıa ónerdi qoǵamdyq sananyń aıryqsha bir túri dep uǵyndyrady. Adam balasyna tán tanym túrleriniń qaı-qaısy sıaqty, óner de obektıvti bolmystyń sýbektıvti beınesi bolyp tabylady. Adam sanasyna atymen táýelsiz realdy bolmys bar. Sýretker onyń kórkem beınesin jasaıdy. Obektıvti jáne sýbektıvti áldeneshe faktorlardyń tereń úılesiminen estetıkalyq bolmys — kórkem shyǵarma týady. Demek, óner realdy bolmys beıneleriniń bir túri bop sanalatyn bolsa, ol beıneleıtin obekti de óziniń kórkem beınesine, sýretkerdiń kórkemdik quraldary men beıneleý ádisterine enjar qaraı almaıdy; kórkem beıneniń týýynda sýrettelip otyrǵan obekti sýretker sanasymen birdeı sheshýshi qyzmet atqarady.

Al, ekinshi konsepsıanyń teoretıkteri kórkem beıneniń kúrdeli dıalektıkasynyń obektıvti sıpattaryn atymen joqqa shyǵarady.

Osy zamanǵy mádenı sosıologıanyń atyshýly ókilderiniń biri Berhaz Frederık Skınner kórkem tvorchestvonyń áleýmettik-tarıhı zańdylyqtaryn mansuqtap, aqynnyń óleń jazǵany taýyqtyń jumyrtqa tapqany sekildi sanaǵa eshqandaı qatysy joq, tap-taza tabıǵı qajettilik qana dep dáleldeıdi.

Bulaısha uǵatyndardyń bir toby «ábden tozyp bitken» «realızm» degen uǵymnan birjola bas tartýǵa shaqyryp, sol arqyly ónerdiń obektıvti ómir tanytqyshtyq sıpatynan aıyrǵysy keledi. Al, ekinshi bir toby osy zamanǵy kórkem tvorchestvodaǵy sýbektıvtik sýretteý ádisteriniń bárin de, tipti súrealızmdi de, realızm dep ótkizbekke tyrysady.

Kúni keshege deıin eń aldymen kórkem realızmniń gneseologıalyq túbirine balta shabýǵa, sol arqyly ony naqty tarıhı bolmystan aýlaqtatyp, ánsheıin adam qıalynyń oıynshyǵyna aınaldyrýǵa tyrysatyn aǵym basym bop kelgendi. Qazir «postmodarnızm» dep atalatyn ómirdiń jalań ıllúzıasyn jasaýǵa tyrysatyn, ómir qubylystaryn áleýmettik turǵydan taldaýdan atymen ada, tek syrt nobaıy ǵana shyndyqqa keletin natýralısik baǵyttaǵy ásire realızm aǵymy keńinen etek jaıa bastady. Osyǵan oraı «saıasatty estetıkalandyrý» dep atalatyn, shyntýaıtqa kelgende, bıgýmanıstik, reaksıashyl saıasatty óner tilimen aqtap baǵýǵa tyrysatyn jańa aǵym oılap tabýǵa májbúr boldy. Shet eldiń kóptegen fılmderinde, spektáklderinde, kitaptarynda ımperıalısik násilshildik saıasat pen «revolúsıashyl avantúrızm» ashyqtan-ashyq nasıhattalyp júr.

Ádebıet pen ónerdi saıasattandyrý aǵymy ara-tura atymen turpaıy nıgılısik, anarhısik ıdeıalardy týdyrýda. Bunyń ózi az bolǵandaı, keıbir jelbýaz qısynshylar qazirgi zamanda ádebıettiń atymen qajeti joq, ony gazet, televızıa jáne radıo taratatyn habarlarmen almastyrý kerek dep ózeýreıdi.

«Jańa solshyldyq» aǵymynyń teoretıkteri áleýmettik jáne mádenı revolúsıany, sıvılızasıany qurtyp, jynys bostandyǵy men nápsi óktemdigin ornatatyn bımádenı revolúsıamen almastyrýdy ýaǵyzdaıdy. Mundaı revolúsıa, álgilerdiń aıtýynsha, adamdardy burynǵy moraldyq, mádenı normalardyń bárinen azat etedi. «Jańa solshyldyqtyń» bas ýaǵyzshylarynyń biri Súzen Zontag burynǵy kórkem ónerdiń avtor ataýlydan da, ómirin mazmun ataýlydan da, «shyndyqtan da», «ótirikten de» atymen ada, buryn-sońdy el kórmegen «jańa ónerge» ornyn bosatqanyn talap etedi. Onyń uǵymynsha, shyn bostandyq adam óz bolmysynda eshqandaı shek-shekara, eshqandaı norma degendi atymen bilmeıtindeı kúıge jetkende ǵana ornaıdy. Olardyń pir tutatyn adamy — eshqandaı jumys, paryz, mindet, jaýapkershilikti bilmeıtin, eshkimdi, eshteńeni jaqtamaıtyn, eshqandaı úgit ótpeıtin dezangajement. Olardyń kókseıtin ómiri — sezim muqtajdarynyń bárin toıattatyn tán rahaty — olardyń táńirisi — nápsi; olardyń dini — kisige qajetti lázzattyń eshqaısysyn erteńge qaldyrmaý, «dál osy sát, osy arada» toıattaý; olardyń urany — «jumaqty osy qazir ornataıyq».

Batys jastarynyń mundaı «jańa dininiń» óz paıǵambar, óz sahabbalary da jetkilikti — Gerbert Markýze, Marshal Maklúen, Normand, Meıller, Frans Foma, Súzan Zontag, Gans Magnýs Ensensberger, Chester Anderson, Peter Handke, Leslı A. Fıdler, t. t.

Olar, negizinen, óz «dinin» bylaı túsindiredi: damyǵan elderde jıyrmasynshy ǵasyrdyń orta tusynda júzege asqan tórt revolúsıanyń, atap aıtqanda, seksýaldyq, elektrondyq, kórkemdik jáne psıhedelıalyq revolúsıalardyń arqasynda adamdardyń lázzat ataýlyǵa barsha muqtajynyn bárin de túgelinen jáne tolyǵymen qanaǵattandyrýǵa kerekti jaǵdaıdyń bári de jasaldy.

Seksýaldyq revolúsıa — erotıkalyq sferadaǵy barsha tıylym ataýlynyń bárin mansuqtady.

Psıhedelıalyq revolúsıa — narkotıkterdiń zańdy pravolaryn qaıtadan qalpyna keltirip, adamnyń lázzat qushaǵyna birjola berilýge kedergi keltiretin sana, ujdan, uıat deıtin tıymdardyń qyl tuzaǵyn úzip shyǵýǵa qolaıly jaǵdaı jasady.

Kórkemónerdegi revolúsıa — adamdardys kórkemdik tanymdary men talǵamdaryn atymen ózgertip, alǵashqy eki revolúsıa ornatqan rahattardy odan ári órkendete berýdiń sony múmkindikterin ashty.

Elektrondyq revolúsıa — adamdar arasyndaǵy qarymqatynastyń túrleri men lázzatqa kerek zattardyń óndirisin odan ári kóbeıtip, adamdarǵa qazirden bastap-aq lázzattan basqa eshteńeden qam jemeı, emin-erkin ómir súrýge qolaıly ekonomıkalyq jaǵdaı týǵyzdy.

Olardyń aıtýynsha, elektrondyq komýnıkasıa qazirgi dúnıeni keńistik pen ýaqyt deıtin uǵymdarǵa atymen táýelsiz, tek bastan keshirilip otyrǵan belgili bir sátten basqa eshteńege nazar bólinbeıtin máńgi toqtap qalǵan búginge aınaldyrdy. «Jańa jumaqty» jaqtaıtyndar Ótkenge de, Erteńge de oryn joq, jadyńa eshteńe turmaıtyn, kóńilińdi eshqandaı bolashaq alań qylmaıtyn lázzatty Osy shaqta ǵana ómir súrgileri keledi.

Osy zamanǵy gedonızmniń fılosofıasy men mıstıkasynyń shyrqap shyqqan bıigi tirshilikti, adamdyq bolmysty bar bolǵany lázzatpen, lázzat bolǵanda da, jalań tán lázzatymen ǵana shekteý. Bundaı jaǵdaıda, ýaqyttyń absolúttik uǵymy da sol áleke nápsiniń degenine jetip, rahattanǵan qas-qaǵym «sátimen» ǵana shekteleri óz-ózinen túsinikti. Sondyqtan da, jumaq ańsaǵan «jańa perishtelerdiń» eń jek kóretin sózi — ýaqyt. Norıan Braýn: «Ýaqyt — nevroz» degen anyqtama oılap tapty. Onyń mánisi ýaqyt degen uǵym bir ǵana osy sáttiń sheńberine syımaı, óship ketken Keshegi men týatyn Erteńdi qamtıdy. Endeshe ýaqyt adam sanasyna Ótkenniń ókinishi, Erteńniń qamy dep atalatyn qaıdaǵy-jaıdaǵy sary ýaıymǵa salady da, ony lázzat qushtarlyǵyna es-tússiz birjola berilýine kedergi keltiredi, júrekti qozǵap, júıkeni shamyqtyrady. Olaı bolsa, ýaqyt kisiniń júıkesin jeıtin nevroz bolmaǵanda, ne bolyp shyǵady.

«Jańa solshyldyq» paıǵambarlarynyń aıtýynsha, adam sanasyna myqtap ornyqqan shyndyq, realdy bolmys deıtin uǵymdar da — kisini ómir baqı baqytsyzdyqtan shyǵarmaıtyn rýhanı keselder. Óıtkeni mundaı aınala qorshaǵan realdy ortaǵa degen sergek kózqaras tirshilikti lázzat dyrdýy dep qana túsinetin mıstıkalyq kózqaraspen atymen sıyspaıdy.

Seksýaldyq revolúsıa buǵan deıingi adamzat urpaǵynyń aıaǵyn tusap kelgen uıat, jaýapkershilik kúná degen uǵymdardyń báriniń kúlin kókke ushyryp, jynys qatynasyna bola eshteńeden qysylyp-qymtyrylmaıtyn «mahabbat bostandyǵyn» dúnıege ákeldi. Til alǵysh medısına seksýaldyq lázzattyń nátıjesi eshqandaı moraldyq, gıgıenalyq zardaptarǵa uryndyrmaıtyn ondaǵan aıla-amaldardy oılap tabýda.

Sóıtip, «jańa solshyldyqtyń» taǵy bir paıǵambary Pasmordyń «taýyp» aıtqanyndaı: «jumaqty» jerge ornatý onsha qıyn bolmaı qaldy, ol úshin bar bolǵany, «shalbaryńyzdy sheshseńiz, jetip jatyr».

Alaıda, «jańa solshyldyqtyń» ıdeologtary eki jynystyń bir-bir ókiliniń arasynda ǵana bolatyn dástúrli «seksýaldyq dýetke» kóńilderi bitpeı, tán rahatynyń barynsha jetilgen jańa túrin «seksýaldyq ansámbldi», nemese «taıpalyq mahabbatty» dáriptep baǵýda. Orgazm, kollektıvtik seksýaldyq ekstaz lázzat qushaǵyndaǵy adamdy ar-ujdan, namys, jaýapkershilik deıtin sózimderden qutqarady. Ol seksýaldyq sferadaǵy eki adamnyń birin-biri tańdap tabysýy, bir-biriniń sezimderi men minez-qulqynan jarastyq kórýi sıaqty rýhanı izdenisterge oryn qaldyrmaıdy. Sóıtip, seksýaldyq qarym-qatynas eki adamnyń súıispenshiligine baılanysty rýhanı sıpattarynyń bárinen aıyrylyp, jalań tán toıatyna ǵana aınalady. «Jańa solshyldar» buǵan deıin tek haıýandarda ǵana kezdesetin sanasyzdyq pen uıatsyzdyqty adamdardyń mahabbat sıaqty asa názik rýhanı ómiriniń birden-bir úlgisine aınaldyrmaqshy. Bul jaıynda joǵaryda aıtylǵan Norman Braýn: «Lázzat alýdyń mundaı birden-bir durys túrine ázirge adamdardyń emes, haıýandardyń ǵana qoldary jetken»,— dep jazady.

Sóıtip, «jańa solshyldar» úshin adamdardyń baqytqa jete almaı, qoldaryn baılap júrgen birden-bir kedergi — adamdyq sana, adamdyq ar-namys. Kórkem ónerdegi jańa revolúsıa olardy álgindeı ındıvıdýaldyq sananyń tutqynynan azat etip, kollektıvtik orgazmge ońaı túsiretin sony psıhologıalyq múmkindikter ashty dep qýanady. «Jańa solshyldar» ónerdegi adamdy rýhanı ındıvıdýmdyq sıpattan aryltyp, taza bıologıalyq qubylys qalpynda qaldyrýǵa qyzmet etýin talap etedi. Ónerdegi adamdardyń sanasyna áser etetin ádister atymen eskirdi, endi adamdardyń boıyndaǵy soqyr túısikterge ǵana áser etetin sony ádister oılap tabý kerek dep ýaǵyzdaıdy. «Jańa solshyldardyń» dáripteýinshe, óner — ónerdiń ishindegi álgindeı revolúsıaǵa eń ońtaılysy — mýzyka. Olar qazirgi batys jastarynyń arasynda radıosyz, magnıtofonsyz júrmeıtin panmýzkalızm aǵymyn óz nasıhattaryna sheber paıdalanýda. «Solshyl» teoretıkter áýen men áýezden typ-tıpyl ada, bir óńkeı yrǵaqqa ǵana quralǵan «Rokk-mýzykany» deneni birden qozǵalysqa kóshiretin «revolúsıashyl óner» dep aýyzdarynyń sýy quryp maqtaıdy.

Adamdy adamdyqtan aıyrýdyń eń tıimdi túri — narkomanıa da jańa revolúsıonerlerdiń erekshe qurmetteıtin qubylysy. Óıtkeni, narkotıkterdiń adamǵa ýaıym-qaıǵyny, paryz ben jaýapkershilikti umyttyryp, rýhanı komfort jaǵdaıyna kóshiretinin medısına áldeqashan anyqtaǵan-dy. «Jańa solshyldarǵa» keregi de sol — eshteńeni oılamaıtyn «rýhanı komfort».

Ne de bolsa, «Jańa solshyldar» adamdy «áleýmettik janýardan» qaıtadan «bıologıalyq janýarǵa» aınaldyrýǵa tyrysyp baǵýda.

Sóıtip, «Jańa solshyldar» «ázirge» tek janýarlardyń ǵana qoly jetip júrgen erotıkalyq bostandyqty tek asqaq poetıkalyq ıdeal ǵana emes, qazirgi zamannyń eń basty saıasaty, eń basty ıdeologıasy qylyp tutynbaqshy. «Jańa solshyl» revolúsıonızmniń «negizin salýshylardyń» biri Gerbert Markýze óziniń «Eros jáne sıvılızasıa» degen kitabynda marksızm men freıdızmdi ushtastyryp, eki aradan jańa gıbrıd «markýzıanshyldyqty» shyǵarýǵa umtylypty.

Markýze Freıdtiń sıvılızasıa týraly qısynyn bylaı túsindiredi: sıvılızasıanyń damýy lázzat prınsıpiniń óktemdigi realdylyq prınsıpiniń qolyna ótýiniń, ıakı adamzattyń óz lázzatyn tezirek toıattatýǵa tyrysatyn ashqaraqtyqtan — ustamdylyqqa, ásershildikten — jasampazdyqqa, qýanyshtan, oıynnan — eńbekke, qoryqpaıtyn aqı kóz batyrlyqtan — aldyn-ala qorǵana bilýge kóshýiniń arqasynda qamtamasyz etilgen. Markýze álgi aıtylǵan lázzatshyldyq prınsıpke Eros degen jalpy ataq taǵady da, realdylyq prınsıpin qoǵamdyq óndiristiń nashar damýy men adamdy adam qanaýdyń nátıjesinde Erosty qýǵynǵa ushyratqan áleýmettik ozbyrlyq dep sanaıdy. Markýzeniń ılanymynsha, sosıalısik revolúsıa zańsyz qýdalaýǵa iligip, orynsyz ozbyrlyqqa ushyratqan Erosqa azattyq alyp berýge tıisti. Revolúsıa qoǵamnyń tek saıası-áleýmettik sıpattarymen ǵana shektelmeı, túısik, qumarlyq, qushtarlyq sıaqty sıpattaryn da qamtýǵa kiristi. Áıtpese, áleýmettik-ekonomıkalyq revolúsıa qanaý ataýlyny týdyrǵan realdylyq prınsıpiniń óktemdigin qaıta tiriltip alýy múmkin. Ókimet Erostyń qolyna kóshkende ǵana áleýmettik-ekonomıkalyq revolúsıa realdylyq prınsıpi óktemdiginiń qaıta tirilýi qaýpinen birjola qutylady. Sóıtip, Gerbert Markýze seksýaldyq revolúsıany saıası, áleýmettik revolúsıadan joǵary qoıady.

Órkenıet jetistikterin paıdalanatyn osy zamanǵy mádenıetti adamdy tabıǵattan aýlaq ketpegen taıpalyq ómirge shaqyratyn «jańa solshyldyq» teorıasy — qazirgi qoǵamda ábden tragedıalyq shegine jetken tutyný ındýstrıasy men moral arasyndaǵy qarama-qaıshylyqtyq, materıaldyq mádenıetten rýhanı mádenıettiń qara úzip artta qalǵandyǵynyń nátıjesinde týǵan moraldyń, progrestiń daǵdarysynyń aıqyn kórinisi.

Batys jastarynyń arasyndaǵy jańa solshyl revolúsıonerlerdiń álgindeı deklarasıalaryna tutynýshylyq qoǵamynyń aqsamaı ıdeologtary da qýana qol soǵady. Olardyń dáristeýinshe: osy zamanǵy qoǵamda ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıa materıaldyq ıgilik óndirisin orasan zor kólemde ósirý arqyly kúlli qoǵamdy tutynýshylyq psıhologıanyń arany ashylǵan alapat qushtarlyqtarynyń dertine shaldyqtyrady. Bundaı jaǵdaıda óner — ónerdiń ishinde tek nápsi oıatýǵa ıkemdelgenderi ǵana ómir súredi de, qalǵandary daǵdarysqa ushyraıdy. Sondyqtan da, batys sosıologtarynyń oıynsha, osy zamanǵy ónerge tán basty sıpat — «ásirese sezimtaldyq» bolýǵa tıisti. Biraq, bir eskerte ketetin jaǵdaı, «osy zamanǵy estetterdiń» aıtyp otyrǵan «sezimi» biz biletin júrek tebirentetin názik sezim emes, «nápsi» shaqyratyn fızıologıalyq turpaıy túısik.

Mundaı «ásire sezimtal» osy zamanǵy ónerdi «tutynýshylyq qoǵamynyń» ıdeologtary Kan men Vıner tuspalshyl, ereýilshil, ekstremıstik ańǵaldyq, sensasıa qumarlyq, qozdyrǵyshtyq, azdyrǵyshtyq, ózin-ózi dáripteýshilik jasandylyq, sumpaıylyq, áshkereshil, tabashyl, muqatqysh, qanypezerlik, pornografıa, buzaqylyq deıtin anyqtamalarmen sıpattap, álgi anyqtamalardyń árqaısysyn ónerdiń bir-bir túrine balaıdy. Álgindeı sıpattarǵa ónerdiń, ónerge álgindeı sıpattardyń qansha qajeti bar ekenine biz tańǵalǵanmen, olar tańǵalmaıdy. Óıtkeni, «tutynýshylyq qoǵamynyń», «tehnotrondyq qoǵamnyń», «elektrondyq sıvılızasıanyń» ókiline kerek mádenıet eń aldymen turpaıy túısikti qozǵaýy kerek. Ónerdiń qozdyrǵyshtyǵy — qazirgi batys kórýshi, oqýshy, tyńdaýshysy úshin eń basty «estetıkalyq» sıpat.

Álgindeı «estetıkalyq» zárýdi tek qazir kapıtalısik elderde keńinen óris alǵan kóńil kóterý ındýstrıasynyń standartty ónerkásibi ǵana qamtamasyz ete alady. Sondyqtan da, batysta óner barǵan saıyn tehnıkalandyryla túsýde, ásirese, kópshilik qarym-qatynas quraldarynyń yqpaly kúsheıýde. Adamdardyń rýhanı ómirinde ónerdiń dástúrli túrleriniń ekinshi qatarǵa ysyrylyp, kópshilik qarym-qatynas quraldarynyń birinshi orynǵa shyqqanyna qarsylyq bildirýshiler de jetkilikti. Alaıda, «tutynýshylyq qoǵamnyń» ıdeologtarynyń kóbi qarym-qatynas quraldarynyń ónerdiń baıyrǵy túrlerine jasap jatqan mundaı ozbyrlyǵyn tarıhı zańdylyq dep qaraıdy.

Máselen, amerıkan ádebıetshisi Leslı Fıdlerdiń oıynsha — endi bir on bes - jıyrma jyldan soń kitap oqý atymen úrdisten shyǵady. Óıtkeni, buryn tek ádebıet shyǵarmalaryn oqýdan alatyn áserdi (Fıdlershe aıtsaq, «mıftik lázzatty») osy zamanda televızıa men kınodan kitap oqyǵandaǵydaı kóz maıyn taýysyp, qaraıǵan ýaqyt jiberip, orasan zor «ıntellektýaldyq jiger» jumsap jatpaı-aq, op-ońaı tabýǵa bolady.

Intellektýaldyq jiger jumsamaı-aq op-ońaı lázzat alý — tutynýshylyq qoǵam mádenıetiniń urany.

Sondyqtan da, Fıdler jurttyń kóńiline osy zamanǵy ındýstrıalyq qoǵamǵa ádebıettiń qansha qajeti bar, ol atyshýly «kópshilik mádenıeti» úshin artyq tosqaýyl, kereksiz kedergi emes pe degen kúmán qashyrǵysy keledi.

Onyń bul gıpotezasyn ındýstrıalyq qoǵamnyń taǵy bir «aýzy dýaly» ıdeology Marshall Maklúen «tarıhı turǵydan» «dáleldep» shyqty. Ol kúlli adamzat tarıhyn úsh kezeńge bóledi: «aýyzsha qarym-qatynas ǵasyry», nemese «traıbolızm», dálirek aıtqanda, alǵashqy qaýymdyq qurylys; ol tusta qoǵamdyq qurylys Rýsso armandaıtyn «tabıǵattan alys ketpegen memleketke» uqsaıtyn da, adamǵa tán bes sezim (kórý, estý, túısiný, ıis aıyrý, dám aıyrý) arasyndaǵy qatynas áli «garmonıalyq sıpatyn» joǵaltpaǵandy; sosynǵy kezeń «alfavıt dáýirinde» kóz ben qulaqtyń arasyna «jasandy kedergi» ornady, kitap basyp shyǵarýdyń oılap tabylýyna baılanysty, kórý qalǵan tórt túısiktiń tórteýinen de joǵary turatyn ústemdikke ıe boldy; onyń ózi ár bir adam jeke dara otyryp kitap oqyp, jeke dara estetıkalyq lázzat alatyn ındıvıdýalızmge, sóıtip ındıvıdıýmdy kollektıvke qarsy qoıýǵa ákep uryndyrdy; osy zamanǵy kezeń — adamzat tarıhyndaǵy «elektrondyq dáýirdiń» basy; bul dáýirdiń eń basty jetistigi — televızıa.

Maklúenniń uǵymynda, televızıanyń oılap tabylǵany adamzat tarıhynda jańa «altyn ǵasyr» ornatty; osy zamanǵy kúlli adamzat qaýymy televızıanyń arqasynda «alapat bir derevnáǵa» aınaldy; álgi «derevnányń» (kúlli álem dep uǵyńyz — Á. K.) turǵyndary áldeneshe ǵasyrlar boıy «ádebı mádenıettiń» ústemdiginiń qyrsyǵynan adamdar beker aıyrylyp qalǵan túp bastapqy túısikterge, ejelgi qaýymǵa tán «ańǵal anaıy emosıalarǵa» qaıta oralýǵa múmkindik aldy.

Sóıtip, Maklúen adamzat qaýymyna mádenıetti «jańartýdyń» qaı jaǵynan da birdeı tıimdi birden-bir «durys jolyn» usynady. Biraq, bir qyzyǵy, Maklúen adamzat sıvılızasıasynyń eń sońǵy, eń uly jetistikteriniń biri — elektrondyq revolúsıanyń tańǵajaıyp tabystaryn adamdardy rýhanı shyńdaýǵa, moraldyq kemeldenýdiń jańa bıikterine jetýge paıdalanbaı, baıaǵy tas úńgirlerden endi shyqqan kezdegi «jabaıy dáýirdiń» rýhanı normalaryna qaıta oralýǵa paıdalanýdyń, «mádenıetti jaqsartýdyń» jańa bir revolúsıalyq joly dep uǵady.

Baıaǵy «tabıǵı adamǵa» qaıta oralý — osy zamanǵy býrjýazıalyq ıdeologıanyn ózara qyrqysyp jatatyn ár alýan aǵymdarynyń bári birdeı bas shulǵıtyn ortaq qaǵıdasy. Tán lázzatyn, kollektıvtik seksýaldyq akt — orgazmdy revolúsıashyldyqtyń eń joǵarǵy satysy sanaıtyn «jańa solshyldar» da, «kópshilik qarym-qatynastardyń» elektrondyq quraldarynyń advokattary da jabaıylyqty adamdardy ındıvıdýalızmnen kollektıvızmge qaıta aparýdyń birden-bir joly dep túsinedi. Olar bul arada «İnjilge» júginedi. Adam ata men Haýa ana alǵash ret kúná jasaǵanda baryp, ózderiniń jalańash ekenin ańǵaryp, alǵash ret uıaldy. Indıvıdýalızm kollektıvten alshaqtaý degen pále alǵash ret sol Haýa ananyń júzine júgirgen qymsynýdan bastaldy. Uıat — adamnyń tabıǵatty mekendeýiniń alǵashqy satysy, uıat — adamnyń tabıǵat aldyndaǵy alǵashqy «satqyndyǵy», endeshe arty adamdy adam qanaýǵa ákep uryndyrǵan ındıvıdýalızm jabaıylyqty, tabıǵatty mensinbeıtin adamdyq egoızm áý basta sol uıat degen páleden bastaldy. Adam qalaı ıinine shúberek tıdi de, solaı ındıvıdýalıstik psıhologıanyń qurbandyǵyna aınaldy. Endeshe, «tabıǵı adamǵa» qaıtyp oralýdyń jalǵyz joly — Adam ata men Haýa ananyń kúnáǵa batpaı turǵandaǵy qalyptaryna qaıtyp oralý, jappaı jalańashtaný dep uǵady. Jalańashtansaq boldy, adam boıyndaǵy ındıvıdýalıstik psıhologıa óz-ózinen sypyrylyp qalady da, adamdar arasyndaǵy ekonomıkalyq, áleýmettik teńsizdiktiń barsha kórinisi kózden bir-bir ushady dep túsindiredi.

Batys jastary arasyndaǵy «jańa solshyldyqtyń», «hıppı», «bıtlz» sıaqty kórinisteriniń revolúsıalyq programmasy kóp rette osy «jappaı jalańashtanýmen» támamdalady. Býrjýazıalyq fılosofıanyń belgili ókili Jan Pol Sartr da keıingi jyldary osy zamanǵy «ındýstrıaldy qoǵamnyń» álgindeı «ereýilshil jas urpaǵynyń» shashbaýyn kóterip shyǵa keldi. Ol óziniń «Qara Orfeı» atty essesinde negrler mádenıetin birjaqty qarastyryp, onda ushyrasatyn (Sartrdyń aıtýynsha — Á. K.) dúnıeni ózgertýdi emes, qaıta onymen etene sińisip, til tabysýdy kózdeıtin «ońaı áserlengish», «panmýzykalızm» sıpattaryn dáripteıdi.

«Jańa solshyldyq» kósemderi ereýilshil jastardy óz jaqtaryna shyǵaryp alýdyń, olardyń sanasyn ózderi qalaıtyn baǵytta qalyptastyrýdyń aıla-amaldaryn myqtap oılastyrýda. Olardyń bul maqsatyn júzege asyrýda mádenıettiń dástúrli túrlerinen góri komýnıkasıanyń osy zamanǵy quraldary áldeqaıda yńǵaıly, áldeqaıda tıimdi bolyp shyqty. Mádenıettiń ejelgi túrleriniń belgili bir konsepsıany barynsha dáıektilikpen jetkizip baǵatyn júıeliligi, «burynǵy» oqýshy men «burynǵy» kórýshiniń óziniń estetıkalyq, rýhanı talaptaryn qanaǵattandyrýǵa óz tarapynan da ınısıatıva kórsetip baǵatyn rýhanı belsendiligi «osy zamanǵy jastardyń» «jańa ustazdarynyń» kóńilinen shyqpaı qaldy.

Olar osy zamanǵy ónerdiń kórýshisi men tyńdaýshysynyń talǵampaz bolǵanyn tap onsha jaqtyra qoımaıtyn sıaqty; «tutynýshylyq qoǵamnyń» óneri de kórýshisi men tyńdaýshysynyń tek «tutynýshy» ǵana bolyp qalǵanyn qalaıtyn tárizdi; kórsetkendi kórip, tyńdatqandy tyńdasa jarap jatyr; onyń jaqsy-jamanyn da, unamdy-unamsyzynda sharýasy qansha!

Býrjýazıa sosıologtarynyń aıtýynsha, qazirgi adam komýnıkasıa quraldary qarsha boratyp jatqan ınformasıanyń kóbin jadynda saqtap úlgere almaıdy, onyń esinde tek ómirdiń san-sanat salalary týraly bir-birimen esh baılanyspaıtyn úzik-úzik málimetter ǵana qalady. Kúnbe-kún qaıtalana beretin mundaı manıpýlásıa adamdardyń qabyldaýshylyq qabiletin birte-birte muqaltyp, olardy aqyrynda ádeıi kóz aldynda bolyp jatqan qubylystardyń eshqaısysyn túptep zerttep, túbegeıli túsinýge tyrysyp, bastaryn aýyrtpaıtyn, samarqaý, enjar, ushqary oı, toqmeıil toǵysharǵa aınaldyrýdy kózdeıdi. Batys televızıasy men kınoteatrlary ekrandaryndaǵy men mundalap turǵan kópe-kórineý «júıesizdiktiń» ar jaǵynda álgindeı «júıeli» jymysqy esep jatyr.

Tutynýshy qoǵam ıdeologtary ekran arqyly taraıtyn «mádenıet» jurnaqtary sol júıesiz túrinde, úzdiksiz qalpynda jas jetkinshektiń áli qalyptasyp bolmaǵan sanasyna orasan zor ınformasıa men ár alýan kórinisterdi boratqan ústine boratyp, onyń kókireginen ata-analary, janashyr aǵaıyn-týmalary, oıda joqta oqyp qoıǵan ádebı kitaptary men mekteptegi ustazdary qulaǵyna quıyp baqqan «mádenıettiń ejelgi» dástúrlerine tán moralıstik ýaǵyzdardyń bárin qýyp shyqpaqtyń asa kúrdeli strategıasyn jasaqtap shyǵardy.

Olar televızor ekranyn tek mektep pen semádan ǵana emes, kúlli tarıhtan, adamzattyń kóp ǵasyrlyq áleýmettik rýhanı tájirıbesiniń bárinen joǵary qoımaqshy. Ekran kórsetetin úzik-úzik málimetter jas adamǵa adamzat tarıhyn túgeldep oqyp, túpkilikti zertteýge, óz oıynyń eleginen ótkizip, óziniń jeke áleýmettik rýhanı tájirıbesi men óz tusyndaǵy áleýmettik ómirdiń kúrdeli shyndyǵyn ata-babalarymyzdyń áldeneshe jyldar boıǵy jınaqtalǵan rýhanı, moraldyq, áleýmettik tájirıbesimen salystyra taldap baǵalaýǵa, «ketken aǵattyqtar» men endi qaýip tóndirip turǵan «áleýmettik qaterlerdiń» arajigin aıyryp bilýge múmkindik te, mursha da bermeıdi.

«Tutynýshylyq qoǵamnyń» ıdeologtary osy zamanǵy komýnıkasıa quraldarynyń álgindeı bımoraldyq sıpaty men desıvılızatorlyq qyzmetin eshqandaı saıası kúreske, memlekettik erikke atymen baılanyspaıtyn ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıanyń obektıvti sıpatyna, tarıhı zańdylyǵyna saıyǵylary keledi.

Olar osy zamanǵy komýnıkasıa quraldaryn ar jaǵynda eshqandaı saıası kúsh, ıdeologıa turmaǵan, tek ózderine tán «spesıfıkalyq júıesizdiktiń» arqasynda kórýshi qaýymnyń sanasyna atymen sony psıhologıalyq revolúsıa jasaǵan «nasıhatshysyz nasıhatshy» dep qanshama ózeýrese de, batys qoǵamyndaǵy mádenıetti mashınalandyrý, adamdardyń rýhanı ómirimen ádebıet pen ónerdiń basqa da «dástúrli túrlerin» qýyp shyǵý áreketi óz-ózinen bolyp jatqan stıhıalyq qubylys emes, aldyn-ala oılastyrylyp, júıeli josparmen júzege asyrylyp jatqan saıası qubylys ekeni eshkimge daý týǵyza almaıdy.

«Djeneral motors» kompanıasy júrgizgen bir tájirıbe boıynsha, belgili bir habar ekran arqyly, radıo arqyly, qaǵazǵa túsken jazba tekst arqyly berilgen. Sonda ekrannan kózben kórgende adam mıynyń qubylystaryn kórsetetin apparatta eshqandaı nyshan baıqalmaǵan, radıo arqyly berilgende — emeski nyshan, al qaǵazdarǵa jazba arqyly berilgende — meılinshe aıqyn nyshan baıqalǵan. Demek, kózben kórgennen de, qulaqpen estigennen de, jazbasha teksti oqyǵanda mıdyń jumysy kúsheıe túsken. Endeshe, elektrondyq mádenıet adam sanasyn enjarlandyra túsedi degen sóz.

«Elektron sıvılızasıasy ýaǵyzshylarynyń» rýhanı ómirdegi mundaı «revolúsıany» tek óz elderimen ǵana shektemeı, áp-sátte búkil jer sharyn qamtyp shyǵa alatyn elektromagnıttik tolqyndardyń sıqyryn paıdalana otyryp, kúlli planetalyq qubylysqa aınaldyrýdan da ket ári emes nıeti de boı berip qalyp júr.

Shynynda da, «tutynýshylyq qoǵamda», batys sosıologteriniń ózderi aıtqandaı, óner de narkotıkter sıaqty, mıllıondaǵan adamdardyń sanasyn ýlap, qalyń buqarany osy zamanǵy kúrdeli áleýmettik máselelerden aýlaqtata túsýge qyzmet etedi. Óıtkeni, osy zamanǵy býrjýazıalyq ıdeologıanyń eń basty maqsaty — adamdardy «tutynýshylyq» psıhologıanyń kózsiz kóbelegine aınaldyrý. Álgi atyshýly «kópshilik mádenıetiniń» de kózdeıtini osy.

«Kópshilik mádenıeti» deıtin kólgir termınniń ar jaǵynda qandaı mán-maǵyna jatqany, árıne, kólegeılenip baǵady. Alaıda, mundaı qubylystyń negizgi maqsaty — buqarany azamattyq shyn mádenı qazynalarmen emes, qaıdaǵy bir arzan qol «mádenıet-symaqpen» aldarqatý ekendigi aıtpasaq ta túsinikti.

Sosıologtardyń zertteýinshe, adam zárýlikteri kúrdeli qurylymnan turady. Áýeli qorekti oılady. Toıynǵan son qaterlerden saqtana bastaıdy. Qater joǵyna kóz jetken soń urpaq kóbeıtýdi kózdeıdi. Jan-jaǵyna unaý úshin taranyp-sylanatyndy shyǵarady. Unaı bastasa, odan saıyn kózge túsýge tyrysady. Óziniń erekshe qasıetterin baıqatýǵa kúsh salady. Ol úshin óz oı-pikirin bildire bastaıdy. Sosyn sol arqyly qalyptasatyn óz múddesine jetýge kúsh salady. Bunyń alǵashqy beseýi adamǵa da, janýarǵa da ortaq. Tek sońǵy ýsheýi ǵana sanaly adamǵa tán. «Elektrondy mádenıet» negizinen alǵashqy bes zárýlikke jaýap beredi. Demek, adamdardy bıologıalyq zárýlikterimen ǵana shektep, rýhanı kemeldik pen bıik sananyn qalyptasýyn tejeıdi. Tutynýshy qoǵam estetıkasynyń negizgi túp qazyq qaǵıdasy da osy.

Osy zamanǵy ıdeologtar oılap tapqan «kópshilik mádenıeti», shynaıy estetıkalyq áserdi ánsheıin kóńil kótererlik saýyq-saıranmen shatastyrady. Ol kóbine kóp toqmeıil toǵyshardyń kúıki talǵamynan asa almaıdy.

Mundaı qubylys jumystan bos ýaqytty ótkizýdiń problemasy nátıjesinde dúnıege kelgen-di.

Ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıa mashına eńbegi jumysshy eńbeginen áldeqaıde ónimdi qyldy da, jumys ýaqytyn qysqartyp, qol bos ýaqytty edáýir uzartty.

Bul týrasynda amerıkan sosıology Eıýnest vınden Haaganyń «Qol bos ýaqytty «óltirgende» zardap shegetin kim?» degen suraǵyna bolgar sosıology V. Gancheava: «Ýaqyt ta, óner de, sýretker de, «kópshilik mádenıetiniń» tutynýshysy da túp-túgel zardap shegedi»,— dep asa tapqyrlyqpen, durys jaýap qaıtarǵan-dy.

«Kópshilik mádenıeti» adamzattyń áleýmettik-tarıhı tójirıbesin burmalap kórsetedi, onyń jasampazdyǵy men baqyt jolyndaǵy arman-múddelerin tálkek qylady; adamdarǵa «ótkinshi lázzatty» ǵana qanaǵat tutqyzyp, áleýmettik máseleler jolyndaǵy kúresten shettetedi.

Túptep kelgende, batys sosıologtarynyn búgingi daýryǵyp jatqan ónerdiń qaı túrleriniń ǵumyry taýsylyp, qaı túrleriniń baǵy janatyndyǵy jónindegi talasynyń taǵdyryn da qaı ónerdiń qaı ýaqytta paıda bolǵany emes, ónerdiń álgindeı áleýmettik múddelerge, ómir ornyqtyrǵyshtyqqa qanshalyqty adal ekendigi sheshedi.

Ejelgi Rımniń qalalaryndaǵy bir amfıteatrdyń arenasynda qatar oıyn kórsetip júrgen gladıatorlar saıysy men baǵzy teatr óneriniń ekeýi tarıh sahnasyna bir ýaqytta shyqsa da, ekeýiniń ǵumyry eki qıly boldy. Kóńil kóterýge ǵana qyzmet etken gladıatorlar saıysy tarıh sahnasynan qul ıelenýshi qoǵammen birge óshti de, ómir tanýǵa, adam men qoǵamdy jetildirýge qyzmet etken teatr óneri adamzat qoǵamymen birge ósip, birge damyp keledi.

Óner qashan da áleýmettik zulymdyqqa emes, áleýmettik izgilikke qyzmet etý arqyly ósedi. Biz kórkem tvorchestvonyń maqsaty dep osyny uǵamyz. Uly murattardy tek talantty shyǵarmalar ǵana qorǵaı alady. Sondyqtan da, shyǵarmanyń kórkemdigi, sýretkerlik sheberlik tek estetıkalyq bıik mánge ǵana emes, saıası úlken mańyzǵa da ıe boldy. Óıtkeni, osy zamanǵy turpaıy, arzanqol, daraqy ónerden asqaq gýmanızm men asqaq realızmdi tereń qabystyra alǵan shynaıy ónerdiń shekarasynan tek shyn talantty shyǵarmalar men tek shyn bıik talǵam ǵana qorǵaı alady.

Al bıik talǵamdy da tek salıqaly óner, salaýatty sýretkerdiń ǵana ósiretini taǵy da daýsyz.

Sebebi bıik talǵamsyz bıik parasat joq. Al bıik parasat — úlken jaýapkershilik. Búgingi úlken ózgerister onsyz júzege asa almaıdy. Rýhanı bedersizdik saıası táýelsizdikti de tárk etedi. Toıǵan toǵysharlyqqa halyqtyń, adamnyń azattyǵy emes, nápsiniń azattyǵy kerek.

Al táýelsizdik shekarasyn óreli azamattyq sana men bıik rýhanı mádenıet qana aına-qatesiz anyqtaı alady.

---