InfoHub Logo

Burynǵy ótken zamanda Járkent degen qalada óneri elden asqan bir aǵashshy men bir temirshi usta ómir súrip turady eken. Usta men aǵashshy birinen-biri asyp túsip sheberlik saıysynda júredi eken. Kúnderdiń bir kúninde usta men aǵashshy eliniń hanyna kep júginisedi. Sonda han:

— Men sen ekeýińniń mynaýyń artyq, — dep aıta almaımyn. Sondyqtan ekeýiń bir-bir nárse istep alyp kep óner saıysyna túsińder, — deıdi. Temirshi úıine baryp tórt júz kózdi altyn júzik soǵady. Al aǵash sheberi aǵashtan at jasap alyp keledi.

Han ekeýin birdeı kórip, ónerlerine tań qalady da: «Al, myna, atyńnyń óneri ne?» — deıdi. Ol attyń oń qulaǵyn burasa ushady da, sol qulaǵyn burasa, jerge túsedi eken. Hannyń on tórt jastaǵy balasy jylap júrip aǵash atty ákesinen suratyp alady. Osylaısha bir jyl ótken soń bala attyń ónerin bir kóreıin dep oılaıdy da, atty minip ap, oń qulaǵyn buraǵanda ushyp júrip beredi. Ushyp otyryp, ushyp otyryp es ketip, jan shyqty degende bir qalanyń shetine kelip sol qulaǵyn burap qalǵanda álgi qalaǵa kep túsedi. Bul qala Rým degen qala eken. Ol sol qaladaǵy bir kempirge kep «men sizge bala bolaıyn» dep úıine kiredi. Eli alys qalǵanyn bala da bilip otyr. Túnde jatsa, álgi úıdiń ishi sútten jaryq bolyp tur eken. Bala ushyp turyp dalaǵa shyqsa aı da, kún de joq. Biraq qalasy jap-jaryq eken. Ol úıge qaıta kirip kempirden surasa:

— E, balam, bul jaryqqa tańqalarlyq esh nárse joq. Bizdiń patshamyzdyń qyzynyń nury. Ol sondaı ásem sulý qyz. Sonyń nury búkil qalany jaryq qyp turady. Qala halqy tún balasynda shyraq jaqpaıdy, — dep túsindiredi. Bala qyzdyń qaıda turatynyn suraǵanda:

— Ol qyzdyń orny kóktede emes, jerde de emes. Dál osy qalanyń ústinde atpen júrse úsh aıshylyq jerde dep el aıtady ǵoı. Qyz patshamyzdyń bas ýáziriniń qaramaǵynda, oǵan sol kisiden basqa esh adam bara almaıdy, — deıdi.

Bala atyna minedi de oń qulaǵyn burap kókke ushyp, kózdi ashyp jumǵansha jetip barady. Qyz balany kóredi de, birden ǵashyq bolady. Ol ekeýi bal mahabbat lázzatyn alysady. Sóıtip, bala túnde baryp, tań qylań bere túsip kep kempirdiń úıinde jatyp turady. Úsh aı bolǵannan keıin qalanyń bir jaǵyna jaryq túsip, bir jaǵyna jaryq túspeı qoıady. Qala halqy hanǵa shaǵym aıtyp, qyzyń bizge nuryn tókpeı qoıdy, — deıdi. Han qyzdy ákep sóılesse, qyzy eki qabat bop qalǵan eken. Han ań-tań bolyp «Buǵan kim baryp júr. Qandaı adam?» — dep tańyrqaıdy. Olar kim baryp júrgenin taba almaǵan soń qyzdyń turatyn úıin bas ýáziri qyzyl josamen boıap qoıady. Túnde kirip barǵan jigit josaǵa boıalyp qalǵanyn ádben tańerteń jerge túsip kele jatyp baıqaıdy. Ol kıimin sheship laqtyryp jiberip, úıine ishki kıimderimen barady. Muny tańerteń erte meshittiń ústine shyǵyp otyrǵan medresenniń bir moldasy kórip asyl kıim hanzadanyń kıimi bolǵan soń alyp ózi kıip alady. Tańerteń hannyń ýázirleri eldi teksergende qyzyl josa bolǵan moldany ustap óltirmekshi bolyp, qalyń eldi jınap darǵa aspaqshy bolady. Bala muny kóredi de hanǵa ózi baryp:

— Aldaǵy moldany ne úshin óltirmekshi boldyńyzdar? Qyzǵa bul barǵan joq, men baryp júrmin, óltirseńizder meni óltirińizder! — dep hannyń aldyna ózi barady. Han moldany qoıa berip «balany ustap darǵa asyńdar» dep buıryq beredi. Sol kezde bala:

— Taqsyr, men ólimnen qashpaımyn, siz maǵan bólek shatyr tiktirip, úsh saǵat kútińiz de óltirińiz, — dep jalǵyz sóz ótinedi. Han balanyń tilegi boıynsha úlken shatyr tigip berip, bir toıǵyzyp ap, darǵa asaıyn dep otyrǵanda bala aǵash atyn qaltasynan shyǵaryp qurady da, oń qulaǵyn burap jiberip usha jóneledi. Ol ushqan boıymen qyzǵa kep, qyzdy ertip óz eline qaraı bet alady. Jolda kele jatqanda qyz kenet qaıǵyryp, sanyn biraq urady.

— Ne, boldy saǵan? — deıdi bala.

— Qaıda ketseń, onda ket! Keterińde myna bir dorba altyndy ala ket, meniń saǵan bergen analyq jasaýym osy bolsyn, — dep sheshem aıtyp edi. Sol bir dorba altyndy umytyp ketippin, — deıdi. Qaıta barma degenine kónbeı balanyń aǵash atyn surap keıin qaıtady. Bala sheksiz-sheksiz qumda qalady.

Bala qashyp ketkennen keıin han qyzyna bas ýázirin jiberse, qyz joq bop shyǵady. Buǵan qaıǵyryp qapalanǵan han qolyna qyzy tússe burynǵy aıttyrǵan Jemen deıtin hannyń ulyna tez berip qoıa bermegen ekenmin dep ókinedi. Qyz qaıtadan úıine baryp túsken kezde han qyzyn ustap alyp, Jemen hanǵa habar beredi. Jemen hannyń uly qalyń qol ertip sherý tartyp shyqpaqqa ázirlenedi. Jemen hannyń uly daıyndyq ústinde bola bersin. Biz balanyń jaǵdaıymen tanysaıyq.

Aıtqan ýaqytynda qyz kelmegen soń bala ıen dalany qańǵyp jaıaý júrip ketedi. Ádben shóldep-sharshap talyqsyp uıyqtap ketken eken, túsinde aq býryl shal asamen túrtip oıatyp aıan beredi:

— Eı, bala, er jigit bulaısha jatpaıtyn, tur ornyńnan. Osydan shyǵysqa qaraı on shaqyrym jer júrseń aldyńnan alma baǵy jaıqalyp ósip, bulbul qusy saırap turǵan baqqa kez bolasyń, soǵan baryp jan shaqyr, — deıdi. Bala uıqysynan oıanyp alady da túsindegi kórgen shaldyń aıtýymen júrip kele jatyp, máýe baqqa kez bolady. Sýyn iship, shyrynyn jep otyryp, uıyqtap qalady. Qaıta oıansa basyna eki múıiz shyǵyp qalǵan eken. Bala sasqalaqtap jylap otyrǵanda bir shal kelip baladan jón surap, ábden tanysady. Shal balaǵa jany ashyp:

— Qaraǵym, er adam kóz jasyn kórsetpes bolar. Kóz jasyńdy tyı. Mende óziń sıaqty jetim shal boldym. Mynaý dáýdiń baqshasy. Men sol baqshanyń kúzetshisimin. Osy dáý meni alyp kep baqshasyn baqtyryp otyr. Eger dáý kelip qalsa, seni jep qoıýýy múmkin, sondyqtan tez ket. Myna shyrynnyń jerge túsken qabyǵyn jeseń, basyńdaǵy múıiz túsip qalady, — dep bir ýys shyrynnyń qabyǵyn beredi. Balaǵa bir dorba shyryn salyp berip, oǵan qosa bir ýys shyrynnyń qabyǵyn berip, shal attandyryp qoıa beredi. Bir jerge kelip dem alyp otyrǵanda soltústik batys jaǵynan qap-qara qoıý shań qyǵady. Bala bul shańǵa tań bolyp tosyp otyrǵanda álgi qoıý shań meshitke keledi. Bul jańaǵy Jámen hannyń balasynyń qoly eken. Bala jón surap sálem bergende olar muny mazaqtap tálkek qylady. Balanyń dorbasyndaǵy shyryndy kórip hannyń uly sat dep jabysady.

— Eger uıyqtap qalatyn bolsań, jeýshi bolma. Onda páleńnen aýlaq! — dep basyn ala qashady. «Bir ýys shyryn jep, bir kún uıyqtaıtyn boq muryn bireý ǵoı, — dep otyrmysyń, — sen, káne, ákel», — dep tartyp jeıdi. Hannyń uly shyryndy ishedi de balbyrap uıyqtap ketkende múıiz shyǵyp qalady. Kúıeýdi ertip kele jatqan bas ýázir buǵan qatty qysylady. «Áıel almaqshy bop kele jatqan kúıeýi mynandaı kúıge túskende álgi qyz qaıtyp buny mensinsin» dep ishteı kúızeledi. Ol qalyń nókerlerimen sóz kelisip: «Buny osy qalpymen kúıeý qyp aparamyz desek, el betine qaraǵysyz qylady. Osy erip kele jatqan kóptiń birin hanzadalyqqa tańdaıyq ta, sony kúıeýleriń dep kórsetip qoıyp, ábden elge barǵannan keıin óz áıelin ózine alyp bereıik», — dep kelisedi.

Qalyń qoldyń ishinen jigit tańdasa, hanzada keıipti birde-bir adam shyqpaıdy. Qaıta álgi joldaǵy ilesken bala hanzadalyqqa ábden jarap turǵan bala eken. Aqyry balany jaldap alýǵa kelisedi. Bala birden kóne ketedi. Jurt otyryp qudanyń shaharyna kelgende quda-qudaǵılary aldynan shyǵyp kútip alady. Otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn istep, qyzyn attandyrmaqshy bolady. Jigitten aıyrylǵan qyz ábden júdep, súzekten turǵan adamdaı betinde eshqandaı qan sólsiz qalǵan eken. Jeńgeleri qyzdy kúıeýge kórsetemiz dep alyp kirgende, qyz hanzadanyń orynynda otyrǵan aldyńǵy óz ǵashyǵyn kóredi de sulyq turyp qalady. Dál osy kezde betine órtshe laýlap qan júgiredi. Qyz ben jigit maýqyn basyp ýaǵda jasaıdy. Ákesi qurap alǵan atty zań túrde almasań bizdiń baǵymyz ashylmaıdy degendi jigit qyzǵa túsindiredi. «Atty alǵan soń, myna, bizdiń bas ýázirimizge óz betińmen kelip shart qoı. Shart qoıǵanda: elińe barǵan soń saraıdyń syrtqy qaqpasynan kirgende bir elegen altyn, bir elegen kúmis shashsyn. Ekinshi qaqpasynan kirgende eki elegen altyn, eki elegen kúmis shashsyn. Úshinshi qaqpasynan kirgende úsh elegen altyn, úsh elegen kúmis shashsyn. Al halyq osyǵan aılanysqan kezde alǵashqy shashý kezinde aǵash atty maǵan ber. Ekinshi shashýynda atty men quryp úlgeremin. Úshinshi shashýynda ekeýmiz ushyp úlgeretin bolamyz», — deıdi bala.

Aqyry Jámen hannyń adamdary eline kelinderin alyp keledi. Aıtqandaǵydaı jańaǵy úsh qaqpadan ótkende jigit qyzdy alyp qashyp, aspanǵa ushyp taıyp turady. Bala eline kele salysymen ákesinen aǵash sheberin suraıdy. Han ony túrmege jaýyp tastaǵan eken, ony túrmeden shyǵartyp, altyn-kúmispen syılap, úıine saltanatpen qaıtarady. Otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn istep, barsha muratyna jetipti.

---