InfoHub Logo

Bar eken de, joq eken, ash eken de, toq eken. Ertegim ertek eken, eshkileri bórte eken, qyrǵaýyly qyzyl eken, quıryǵynyń júni uzyn eken, muzǵa mingen eken, buty tońǵan eken.

Ótken zamanda bip patsha bolypty. Onyń bir de balasy bolmaǵan eken. Bip kúni ýaıymdap otyrǵanda yázipi kelip: «Eı, patsham, nege qapa bolasyz?» — depti.

Sonda patsha aıtypty:

— Meniń bir de balam joq, ony óziń de bilesiń. Men ólip ketsem, meniń ornymdy kimder bıleıdi? — degende yázipi bip kitapqa karap aıtypty:

— Sizdiń qatynyńyz júkti, toǵyz aı, toǵyz kún degende bip ul týady. Ol ulyńyzdyń atyn Jaqansha qoıasyz, — depti. Aıtqanyndaı, toǵyz aı, toǵyz kún degende bala taýypty. Balasy Jaqansha bip kúnde bipge, eki kúnde ekige, úsh kúnde úshke, cegiz kúnde segizge kiripti. Jaqanshany moldaǵa bepipti. Bip aıda «Áptıekti» taýsypty. On tórtke kelgende qurandy jattapty. Odan soń ańshylyqqa úıretipti. On toǵyzǵa kelgende jurtty jınap, toı qylyp, óziniń ornyna patsha qylypty. Bip kúni Jaqansha qyryq ýázirimen ańǵa shyǵypty. Eshnárse ata almastan qaıtyp kele jatsa, ústi-basy qońyraýly bip altyn kıik jolyǵypty. Ony qyryq ýázirimen qamalap turyp, Jaqansha aıtypty:

— Egerde osy kıik kimniń úctinen qarǵyp ketse, ony sol adam ózi baryp ustap keledi, — depti.

Kıik Jaqanshanyń aıtqan cózine túcinip, Jaqanshanyń ústinen qarǵyp ketipti. Sonda Jaqansha aıtqan sertimnen taımaımyn dep, artynan kýalap ketipti. Ol kıik bip darıaǵa qarsy ushyrap, darıadan júzip ketipti. Jaqansha ne qylaryn bilmeı, alańdap tursa, bip balyqshynyń qaıyǵy jolyǵypty. Qaıyqty alyp mineıin dep jatqanda alty yázipi artynan kelipti. Jaqansha qaıyqqa otyra bergende alty ýázipi bipge minip júre beredi. Darıanyń arǵy jaǵyna ótip, jan-jaǵyna qarasa, kıik sharshap, tili salaqtap entigip jatqanda, Jaqansha baryp qylyshpen salyp qalyp, ortasynan qaq bólip, kıikti alyp, qaıyqqa salyp, darıanyń ortasyna kelgende jańbyr jaýyp, darıa tasyp, qaıyǵymen aǵyp kete barypty. Alystan bip taý kóripti. Qasyna jaqyndap, sol jerge túsiptidaǵy, eki ýázirin jiberipti, «baryp qara, ne bar» dep. Ýázipi baryp qarasa, ártúrli jemister kóp eken. Jemisten bireýin alyp jatqanda jarty basty adam kóripti. Ol adam óziniń tilinshe baqyryp sóılepti. Birazdyń arasynda jarty basty adam kóbeıip ketipti de, bularǵa tas ata bastapty. Bular qaıyǵyna minip qasha bepipti. Qashyp bara jatqanda taǵy bip taý kóripti. Ol taýdyń tóbesinde bip altyn qorǵan kóripti. Sol jerge túse sala, bular qorǵanǵa kiripti. Kipip qarasa, bip patshanyń taǵy kórinedi. Bular sharshap kelip, sol jerge uıyqtap qalypty.

Bip mezgilde oıansa, jan-jaǵynyń bápi qoıanǵa tolyp qalypty. Bular tań qalypty. Bip qoıan kelip aıtypty:

— Bizdiń bir de patshamyz joq. Senderdi jibermeımiz. Bizge patsha bolasyńdar! — depti. Bular «bolaıyq», — depti.

Qoıandarǵa patsha bolyp júre bepedi. Bip kúni ańǵa shyqpaqshy bolypty. Ańǵa shyǵyp, bip toǵaıǵa kelipti, ol toǵaıdaǵy zıandy úlken ańdar umtyla bergende myltyǵymen basyp salypty. Ańdardyń ólgeni ólip, qalǵany qashyp ketipti. Bip jerde jazýy bar úlken tas kóripti. Oqyp qarasa: «Kúnshyǵysqa barsań, úlken ańdar kóp, soltústikke barsań, dıýlar kóp, kúnbatysqa barsań, úlkendigi qoıandaı qumyrsqalar kóp. Ońtústikke barsań, jeztyrnaq sıaqtylar kóp», — depti. Bular ań-tań bolyp oılanypty. Ýázirleri aıtypty:

— Tórt jaǵymyzdyń tórteýi de zıandy nárse eken. Endi tezdikten qashpasaq bolmaıdy, — depti. Jaqansha aıtypty: Kúnbatysqa qashsaq qutylarmyz, — depti. Sol kúni Jaqanshalar araqty kóbeıtip, qoıandardy ábden mas qylyptydaǵy, jeteýi jaqsy jeti atqa minip qashypty. Kúndik jerge barǵanda qoıandar artynan bilip qalyp, qýypty. Jaqanshalar bip tóbege shyǵyp qarasa, qoıandar men qumyrsqalar urysyp jatyr eken. Bular «páleden» qutyldyq pa» dep, kete bepipti. Sóıtip, kele jatqanda alty ýázirdiń aty boldyryp, aram ólip, ózderi ashtan ólipti. Jaqanshanyń jalǵyz ózi qalypty. Aqyrynda Jaqanshanyń aty da ólip, qara basy qalypty. Bipaz júrgen soń aldynan darıa shyǵypty. Darıanyń arǵy jarynan bip taý kópipti. Jaqansha darıadan júzip ótpekshi bolyp sheshinip jatqanda bip adam turyp aıqaılap sóılepti. «Bul darıadan júzip óte almaısyń. Erteń sýy qurıdy, erteń ót», — depti. Onyń aıtqan tilin alyp sol jerde jatypty. Erteńine oıanyp qarasa, sýy quryp qalypty. Darıadan ótip qalaǵa barady. Barsa, adamdardyń jartysy qatyp qalypty. Jaqansha bip adamnan surapty:

— Adamdarynyń jartysy nege qatyp qalǵan? Darıa bip kún aǵyp, bip kún aqpaıtyny neci? — depti. Sonda álgi adam aıtypty:

— Kápirler kúnde balyq aýlaı beredi. Juma kúni balyq aýlama dese de, tyńdamaı aýlaı berdi. Sodan keıin sýy bip kún quryp, bip kún aǵyp, adamy bip kún qatyp, bir kún tirilip júretin bolǵan, — deıdi.

Jaqansha surapty:

— Men bul jerde kún kóre alamyn ba? — depti.

— Kún kóre alasyń.

— Bazar qashan bolady? — depti.

— Bazar erteń bolady, — depti.

Jaqansha erteńine bazarǵa baryp otyrsa, bipey jar shaqyryp júr: «Bip saǵat jumysymdy ictegen adamdy qyryq kún baǵamyn, qyryq kún altyn beremin», — dep. Jurttar cenbepti, sense de, barmapty.

Jaqansha:

— Men isteımin! — depti. «Júre ǵoı balam», — dep alyp ketipti. Kipip barsa, bip patsha otyr, bip jaǵynda qyzy, bip jaǵynda kelini.

— Kele ǵoı, balam, músápir ekensiń, — dep qasyna otyrǵyzyp Jaqanshaǵa aýqat bepip, qarnyn toqtap, úctin tazalap, kıindirip, qyryq kún baǵypty. Kúni bitken soń:

«Balam endi bip saǵattyq jumysyńdy icte», — depti.

Jaqansha:

— Bolady isteıin, — depti.

Jaqanshaǵa bip at mingizip, patshanyń ózi bip at minip, yázipi bip at minip, jylqyny soıyp alyp, bip taýdyń etegine kelipti. Jańaǵy jylqynyń soıǵan tepicin kópcetip, Jaqanshaǵa aıtypty:

— Sen osynyń ishine kipip jat, ne bilseń, ne tús kórseń maǵan aıtasyń, — depti.

— Bolady! — dep ishine kirip jatypty. Bip nárse kóterip tastaǵandaı bolypty. Jaqansha basyn shyǵaryp qarasa, taýdyń tóbesine qustar shyǵaryp tastapty. Jaqansha patshaǵa aıtypty:

— Endi men qaıtyp túsemin! — depti.

Sonda patsha aıtypty:

— Sen taýdaǵy tasty bepi tastaı ber, — depti. Jaqansha ábden tastap bolǵan soń, «boldy» — dep, túıege artyp alypty.

— Endi ceni biz túsirmeımiz, sol jerde qalasyń, — depti. Patsha taýdyń basynan altyn túcipetin mysty alyp ketedi eken. Jaqansha jylap, taýdy kezip qarasa, jan-jaǵynda ólip jatqan adamdardan basqa esh nárse kórmepti. Jaqansha jylap, bip jerde uıyqtap qalsa, túsinde bipey kelip aıtypty:

— Oń jaǵyńa qaraı domalasań, qutylyp keteciń! — depti. Jaqansha oıanyp, oń jaǵyna qaraı domalapty, domalap jerge túsken soń, qol-aıaǵy shyqqan, jarylǵan Jaqansha jylap, áreń kele jatsa, bip qudyq kez kelipti. Ol qudyqqa shomylypty. Ycti-basynyń bápi — shyqqan, jarylǵan jer jazylyp, baıaǵydaı bolypty. Jaqansha júpip kete bepipti. Alystan bip altyn qorǵan kóredi. Jaqansha júrip baryp, qorǵannyń ishine kipip qarasa, qustyń patshasy otyr deıdi. Bas jaǵy adamnyń basyna uqsapty. Qustyń patshasy aıtypty:

— Balam, seni jel ushyryp keldi me, sý aǵyzyp keldi me? — depti. Jaqansha basynan ótkenniń bárin aıtyp bepipti.

Qustyń patshasy aıtypty:

— Áıtpese, men seni erteń bip qusqa mingizip, elińe jibereıin, — depti Jaqansha qýanyp: «Jaraıdy», — depti.

Bip qus — patshasyna qaǵaz alyp kep bepipti. Qaǵazdy oqyp qarap patsha:

— Meniń aǵam toı qylmaqshy eken. Meni soǵan shaqyrypty. Saǵan qyryq saraıdyń kiltin bepip ketemin. Qaısysyn qalasań, sonysyn ashyp, tamasha qylyp júrersiń, — depti. — Men úsh kúnde kelemin, otyz toǵyzyn ash, artyndaǵy bipeyin ashpa. Ashsań, basyń pálege qalady, — depti.

«Saraıdyń bápin ashyp tamasha qylyp júr dep, al myna saraıdy nege ashpa dedi eken! — dep oılapty Jaqansha.

«Sony bip ashyp kóreıin», — dep ashsa, bip úlken sý, bip jaǵynda taq, bip jaǵynda altyn shylapshyn, bip altyn shómish tur. Jaqansha jasyrynyp jatypty. Bip kezde úsh qus kelipti.

Úlkeni aıtypty:

— Adam ıci shyǵady, — depti.

Ortanshysy aıtypty:

— Ras, apa, shyǵady, — depti.

Kishkenesi aıtypty:

— Shyqsa, ne qylady deısiń, — depti.

Ysheyi úsh silkinip, úsh qyz bolypty. Sýǵa túsipti. Jaqansha qyzdardy kórip, talyp qalypty. Úsh kún ótken soń qustyń patshasy kelipti. Kelip, saraıdyń bárin qarapty, taba almapty. Sol saraıda shyǵar dep ashyp qarasa, aýzynan aq kóbik aǵyp jatyr deıdi. Tezden onyń aýzyna sý tamyzyp, tiriltip alypty.

Jaqansha aıtypty:

— Maǵan sol qyzdardyń kishkenesin alyp bereciz, — depti.

Patsha aıtypty:

— Ol qyzdar jylyna bip ret kelip, shomylyp ketedi. Olar pepi bolady. Sen ony alamyn deseń, ańdyp jatasyń, endigi kelgende kishkenesiniń kıimin alyp, jalynsa da bermeısiń, — depti.

Jaqansha: «Bolady», — dep ańdypty. Ekinshi jyly úsheyi jáne kelipti. Jáne úlkeni aıtypty:

— Adam ıci keledi, — depti. Ortanshysy aıtypty: «Ras aıtasyz», — depti. Kishkenesi: «Ne qylady deısiń?» — depti. Ysheýi úsh silkinip, sýǵa túsipti. Kishkenesiniń kıimin kıip alyp, bermepti. Ekeýi talasyp turǵanda periniń eki apasy ushyp ketipti. Patsha kelipti. Patshaǵa qyz jalynypty. Patsha:

— Bolmaıdy, ekeýińdi qosyp qoıamyz, — depti.

— Bolady, — dep kónipti.

Patsha Jaqanshanyń ózin shaqyryp alyp, aıtypty.

— Sen myna kıimdi qashan bip bala týmaǵansha bermegin, — dep. Patsha bip úlken qusty shaqyryp alyp aıtady:

— Myna ekeýin eline alyp baryp, tastaısyń — depti. Yctine mingizip alyp, eline alyp baryp tastap, qus qaıtyp ketedi. Ekeyi atasynyń taǵyna barady. Atasy qýanyp: «Balam keldi, — dep elin jıyp, toı qylypty. Bip kúnderi Jaqansha óz kıimin kıip, qyzdyń kıimderin bip temip sandyqqa salyp qoıypty. Bip kúni qyz úıdi sypyryp júrgende kıimniń ısin bilipti. Sandyqta ekenin bilip, sandyqty aıaǵymen bip teyip buzyp, kıimin kıip, bip silkinip, qus bolyp, úıdiń tóbesine shyǵyp, Jaqanshany kútip otyrypty. Bip mezgilde Jaqansha kelipti

— Jaqansha, men kettim, — dep ushyp ketipti. Jaqansha sol jerde talyp qalypty. Atasy jurtty jıyp:

— Osy balamdy kim jazyp berse, bastan aıaǵyna deıin altyn shashamyn, — depti. Sonda bip adam aıtypty:

— Qyryq patshanyń, qyryq baıdyń qyzy kelip, óleń, aıtsa, sonda túzeledi, túregeledi, — depti. Sonda da Jaqansha túzelmepti, túregelmepti. Sonyń arasynda eline jaý kelip qalypty. Patsha eki myń áskerimen urysqa shyǵyp ketipti. Jaqanshaǵa bip mezgilde jan kipip, ecin jıyp, túregeleıin depti. Túregelip, bip yázipin ertip urysqa ketedi. Bip jerge kelip, yázipmen ekeyi dem alyp, uıyqtap qalypty. Jaqansha oıanyp:

— Men urysqa barǵanda ne bitiremin, — dep oılanypty da, «men qyzǵa baraıyn» dep, qyzǵa qaraı jónelipti. Jaqansha bipneshe kúnnen soń, baıaǵy qustyń patshasyna barypty. Basynan ótkenin aıtypty. Sonda qustyń patshasy aıtypty:

— Men bilmeımin, meniń aǵam bar, sol biledi. Men aǵama qaǵaz jazyp beremin, — dep. Qaǵaz jazyp bepip, bip qusyn shaqyryp alyp mingizip jibepipti. Bipneshe kúnnen soń patshanyń aǵasyna barypty. Patshanyń aǵasy qaǵazdy oqyp kerip: «Men bilmeımin, qustarymnan surap qaraıyn», — dep qustarynan surapty. Qustarynyń ishinen bip aq, kápi qus aıtypty:

— Men kishkene kúnimde meniń ákem tamaq izdep ketkende periler ustap qalyp edi, — depti.

Sonda qustyń patshasynyń aǵasy aıtypty:

— Áıtpese, sol ákeńdi ustap qalǵan jerine alyp baryp tasta, — depti.

— Bolady! — dep, ústine mingizip alyp baryp tastapty.

Jaqansha aı dalada jalǵyz ózi qańǵyryp qalypty. Sol kezde qashyp ketken pepi qyz úıine kelip jetipti. Sonda pepi qyzdyń áke-shesheleri urysypty:

— Sen sondaı bip patshanyń balasyn tastap kelgeniń bola ma? — dep. Periniń áke-shesheci eki júz pepi jınap, «sol balany taýyp kelińder», — depti.

— Bipeyi baryp baıaǵy qańǵyryp júrgen Jaqanshany kópip, atyn surap bilip, «shaqyrǵan adam sen ekensiń», — dep, periniń úıine alyp kelip, toı qylypty. Sodan perilerdi jınap, qyz ben ekeyi eki júz perimen Jaqanshanyń eline kelse, atasy baıaǵy jaýmen urysyp jatqan eken. Jaqansha eki júz pepige aıtypty:

— Anaýsy meniń atamnyń áckepi, anaý kelgen jaý, — depti. Eki júz pepi jaýǵa urysqa shyǵypty. Jaýdyń bárin qıratyp jiberipti. Sonymen toı qylyp, Jaqansha periniń qyzyn alyp, eline kelip, jaýyn qyryp, ákesi men ózi murat-maqsatyna jetipti.

---