InfoHub Logo

Aǵaıyndy Júnisovter. II

Eki bólimdi roman

BİRİNSHİ BÓLİM

BİRİNSHİ TARAÝ

1

Jaıyq alqabynyń kóktemi ala-bóle jarqyn keledi: jup-jumsaq qońyr ala bulttardy baıaý jel aqyryndap ysyryp áldeqaıda asyryp jatady da, kókek aıynyń ózinde-aq dertken jer kún nuryna balqyǵan saıyn shóp túgi tutamdap ósip júre beredi. Dóńes bitkendi qara buıra jýsan búrkeıdi: yldıdy kók bıdaıyq pen túbitteı qalyń betege jaýyp ketedi. Al, qyrat bitkendi órmeleı balqýraı boıyn jazyp, erkek basyn jarǵan kezde albyraǵan aq raýshan gúlderge asylyp kók kóbelek sharq urady; sol shaqta tóskeı-tóskeıden balmaǵyz atqan ılan ıisi ańqıdy, samal jelpigen saıyn kıik oty muryndy qytyqtaıdy. Sóıtip, kóktemgi darqan dala hosh ıisine eliktirip boıyń men oıyńdy birdeı bıleıdi. Ásirese erteńgi mezet ózgeshe: saǵym qushaqtap, samal jel teńseltken sulý saharany tas tóbege shyǵyp alyp urshyqsha ıirilgen boz torǵaı beıne-bir áldılep terbetip turǵandaı kórinedi...

Osyndaı bir qyrdyń sán-saltanatqa bólengen shaǵynda úlken qara jol ústinde faetonǵa qos qara kók at jekken jolaýshylar ketip bara jatty.

Jol tabany taqyr da shańsyz edi. Jep-jeńil solqyldaq faetonnyń jumsaq shındi dóńgelekteri zyrlap bara jatqanda bolmashy ǵana tozań joǵary kóterilmeı, aqjiptenip qana shógip jatyr, aıaǵyn sheńgeldep tastap pármen shoqyraqpen kele jatqan piráshkedegi jumyr qara kók te shań kóterer emes — ol joldyń jaldy jıeginen ári shópti tepseńmen tópep keledi.

Uzyn jol ústinde ne kóp — jolaýshy kóp qoı: arbaly da, jaıaý da kári de, jas ta aǵylyp jatady, biraq bul júrginshiler ózgeshe: attary men faetonyna da, onyń ústindegi adamdaryna da kezdesken jan bir kóz tastap qalarlyq.

Arbada úsh kisi otyr, onyń ekeýi artta, bireýi aldaǵy kozlada. Kozlada otyrǵan delbeshige onsha laıyqty emes — keıingi ekeýi sıaqty bul da muntazdaı oryssha kıingen — basynda qara qalpaq, ústinde sur shekpennen tiktirgen gımnasterka, galıfe shalbar, aıaǵynda hrom etik. Onyń ústine jáne osy ólkeniń qojasy bir ǵana ózi sıaqty sulý qara murtty shıyryp tastap, shekesinen qaraıdy, onsyz da ushyp kele jatqan attardyń delbesin kere tartyp qoıyp, irkýge mursha bermesten qaǵyp-qaǵyp jiberedi.

Attar serippedeı jazyla tústi: sonadaıdan kóringen bel-belester urshyqsha úıirilip á degenshe-aq artta qalyp jatty.

Júrdek at pen júırik tazynyń jaıyn bireý aıtsa keshke sheıin jalyqpaı tyńdaıtyn, al ózi aıtsa boı bermeı tań atqansha kújildeıtin bul delbeshi qazaq qos qara kóktiń júrisine asa rıza bolyp ketti. Onyń ústine kóktemgi óńdi dalanyń sándi túri kózin terbetip, samaly janynan jelpı túsip shattyq áserine bóledi de, ishine syımaı kele jatqan syr-sezimin aqtarýǵa asyqty. Aqtarmasa bola ma! «Qaraýǵa kóz kerek súmbideı kerilgen, bir tústi, bir turpatty qara kók attardy jaltyraǵan qara faetonǵa par myna otyrǵan patshanyń balasyndaı eki jigit she? Bireýi naǵyz... myqtynyń myqtysy! Búkil ýeziń ústinen qaraıtyn pyrkarol ol! al, ekinshisi — qazaq balasy aıaǵyn attap baspaǵan, sonaý Mekeden de alys, Qudys shaharynan da sulý qaladan ońyp qaıtty. Ekeýiniń pormasyn qarasaıshy, Peterbordan kelgen jylǵy kádimgi Shuǵyldyń Yqylasynan da symbatty! Yqylas emes-aý, Jansha hanyńnyń ózinen de myǵym, quddy sultandar sekildi...» dep oılap delbeshi kóterile tústi. Sóıtti de lyqsyp ishke syımaı kele jatqan oıdy aıtý úshin attan bastap:

— Qanaty bardaı-aq jerge aıaǵy tımeı kele jatqan joq pa, a? Aıyby tek myńǵyrǵan baıdyń maly demeseń, janýar ekeýi de qyl quıryqtynyń júrdegi! Tulpar, belkúlli tulpar! Aıshylyq joldy alty basatyn jez tuıaq! Jaman aǵań atty taba da biledi, aıdaı da biledi-aý ózi. Solaı ma, baldar? — dedi ol art jaqqa qarap.

Kúımesin keri qaıyryp tastaǵan faetonnyń jaıly jumsaq arqalyǵyna súıenip shalqaıyńqyrap otyrǵan eki jigit ezý tartyp birine-biri qarady da, kóńil kúıi kemerinen asyp kele jatqan delbeshige maquldaǵandaı, bastaryn ızesti. Biraq, já attardyń júrisine, já delbe ustaý sheberligine bir aýyz bolsa da maqtaý lebiz kútken delbeshi eki jigittiń únsiz ǵana bas ızegenine kóńili kónshimedi. Ol taǵy da atty syltaý etip:

— O jez tuıaq, kósil, kósilińkire! Júre almasań saǵan sert, júrgize almasam maǵan sert! — dep shetki atqa shúıile túsip, endi ózin qoshemetteýge bet burdy. — Qalaı, baldar, aǵań atty aıdaı ala ma? Esek jekken adamdaı ilbitip, osyndaı attarmen jurt ara qonyp barady, men senderdi qalaǵa el orynǵa otyrmaı-aq jetkizeıin.

— Jetkizesiz, Súleke, jetkizesiz. Myna júrispen siz Qyzylúı túgil búgin Qaratóbege de qulap ketersiz, tym qatty aıdaımyn dep attaryńyzdy zoryqtyryp alyp júrmeńiz, — dedi otyrǵan eki jigittiń úlkeni, aqyl bererlik salmaqty pishinmen.

Delbeshi onyń pishinine nazar salmastan eńsesin kóterińkirep alyp, búldirgesin bilegine kıgizip, shybyrtqy ustaǵan oń qolymen qara murttyń mıyǵyn shıyrshyqtaı tústi.

— Semizden ustap jekken toń at deısiń be, qaraǵym-aý, zoryǵý qaıda, bireý qaıda! Jem jep, bir shek bolyp qamshydaı qatyp alǵan janýarlardyń silteýin kórmeısiń be! Búl attar eki júz shaqyrym jer jortsań da tanaýyn qaqpaıdy. Al, bizdiń Qyzylúıge deıin nebary júz otyz-aq shaqyrym, onyń ústine kún de qaǵý, jol da taqtaıdaı, qyza-qyza kelgende ekindige sheıin de qulap ketermiz áli. Belkúlli, solaı emes pe, á?

— Súlekeń jelpindi...

— Surama, shalqyp keledi.

— Myna attardan basqa maly bar ma Súlekeńniń?

— Myna attardan basqa deısiń be?.. Mynadaı at arbasy bolsa Oral túgil Orynbordan bir-aq shyqpaı ma Súlekeń! Arba da, at ta Nurysh aǵańdiki ǵoı, — dedi salmaqpen sóılep kele jatqan ekeýdiń úlkeni. Syrt pishini bir-birinen aýmaǵan búl eki jigittiń kishisi tańdanǵan pishinmen:

— Súlekeń aǵaı áli baıı almaı kele me? — dedi kozladaǵy delbeshi estip qalar degendeı sybyrlaı sóılep. — Áli kúnge saýynǵa sıyr, minýge at suraýmen keledi ǵoı, shamasy, — dep qoıdy.

Úlkeni oǵan:

— Aǵańnyń ózinen sura, bul jaıdy ol ózi jaqsylap aıtyp beredi, — deı saldy.

Faetonda otyrǵan bul úsh adamnyń delbe ustaǵany: «Aq Jaıyq» hıkaıasynda kezdesetin Súleımen edi de, al artta otyrǵan Hakim men onyń ózine teteles inisi Álibek bolatyn. Álibek alystaǵy astana qaladan jaz demalysqa kele jatqan oqýshy bolsa, Hakim jańada ǵana ýezik prokýror bolyp taǵaıyndalǵan-dy. Biri úlken ákim, biri úlken oqý oqyp qaıtqan bilgish: týysqandaryn gýbernıadan ýezge alyp kele jatqan aqjarqyn Súleımenniń bala kóńili Shalqar kólinen de jalpań, kemerinen asyp tasqyndap kele jatyr edi.

Tabany oıylyp, shyńy molaımaǵan kóktemgi qara buıra jolmen jelgish kókter zyrlaı berdi de Súleımen oıyn jedeldete túskendeı boldy. Kún de qaǵý edi.

«...Pyrkarol! Qazaqtan pyrkarol bolǵan jalǵyz Jansha. Onan basqa pyrkarol bola alǵan qazaq balasy joq edi, endi myna bizdiń Hakim boldy. Áı, biz de osal emespiz-aý! Joq, osal emespizi..» Súleımen keýdesin kótere tústi de, álde ne bir oıǵa shomyp otyrǵan art jaqtaǵy Hakimge jalt qarady. Sóıtti de óz oıyna ózi shúbálanǵan adamdaı:

— Hakimjan, bizdiń qazaqta osy Janshadan basqa pyrkarol bolǵan adam bar ma? Buryn deımin-aý... Qazir mine óziń boldyń ǵoı. Menińshe osy ekeýińnen basqa, belkúlli eshkim pyrkarol bola alǵan joq. Álbette bola alǵan joq. Qaıdan bola alsyn. Pyrkarol bolý úshin myna sen sıaqty alty da alty — on eki jyl, taǵy eki jyl, ne bary atandaı on tórt jyl oqý kerek. Solaı emes pe, á? — dedi.

Hakim onyń bul suraqty nege qoıǵanyn birden uqty.

— Súleke, Esengeldiden syńar taıyń ǵana kem bolyp kele jatyr-aý deımin, á? Bul at aıdaýyńnan da, ıyǵyńdy kótere túsýińnen de, qalpaǵyńnyń etegi edireıgeni bylaı tursyn, ony jel ushyryp keterlik etip qoqyraıta kıgenińnen de kórinip tur, — dep kúldi, — meni han Janshaǵa teńegiń keledi ǵoı, solaı ma?

— Nege teńemeıin, óziń sondaı bolsań! Oqýyń da sonan bir eli kem bolmasa! Teńeımin, ekeýińnen basqa kim boldy pyrkarol? Bolsa aıtshy káne, aıta almaısyń. Túk aıta almaısyń. Aıtar ediń, biraq basqa joq. Esengeldiden syńar taıyń ǵana kem bolyp kele jatyr deısiń. Týra bir taıym ǵana kem. Keshegi ózimniń Tekeden oqý bitirip alyp qaıtqan Hakimim pyrkarol bolsa, meniń kim bolǵanym! Esengeldiden bálkim bir taıym artyp ta ketken shyǵar! On myń taıdan basqa onda ne boldy deısiń. Ol jaý alǵyrdy bir jaý qýsa bitti ǵoı, tipti jaý almaı-aq keshegi jıyrma birinshi jylǵy jut kezdesse, Esengeldi ne ister edi? Quryǵyn súıretip jaıaý qalar edi. On myń taıdyń kuny bir jut, — dedi atshy oıyn ábden nyqtap armansyz dáleldegen jansha, murtyn bir sıpap ótip. Hakim ornynan kóterile tústi.

— Aıtqanyńyzdyń, Súleke, bári ras. Jalǵyz-aq bir jeri teris. Ol mynaý: buryn Janshadan basqa qazaqta prokýror bolǵan adam kezdespese, endi ondaı prokýrorlar bizdiń Qazaqstanda jıyrmadan astam. Siz Ǵabbasty bilesiz be? Gýbernalyq prokýror, kádimgi Jetpistiń Ǵabbasy. Ol Janshadan áldeqaıda qudiretti. Búkil gýberna qol astynda, zań baqylaýshy. Al Jansha degenińiz okrýgtik sotta prokýrordyń serigi ǵana bolǵan kisi jáne Janshanyń baqylaǵan zańy basqa — ol aqsúıekterdiń, baılyǵy asqan kópesterdiń, kazak-orys atamandarynyń shyǵarǵan zańyn júzege asyrdy. Al, bizdiń prokýror myna siz sıaqty kedeılerdiń eńbegimen kún kórgen sharýalardyń joǵyn joqtaıtyn prokýrorlar. Mundaı prokýrorlar Semeıde, Qyzyljarda, Aqmolada, Jetisýda, Torǵaıda, Aqtóbede — Qazaqstannyń barlyq jerinde bar. Sondyqtan meni Janshaǵa teńeýińiz teris. Meniń laýazymym kishi bolǵanmen, isteıtin isim zor — erikti halyqtyń qamyn kózdeıtin zań.

— Ras aıtasyń ba? Qazaqtan sonshama kóp pyrkarol shyqty ma?

— Aqıqat... Barlyq gýbernada gýbernalyq prokýror bar, barlyq ýezerde de ýezik prokýror qyzmet isteıdi. •

— Hakimjan, men seniń Janshadan da ulyǵyraq bolǵanyńa qarsy emespin. Janshanyń ulyqtyǵynan maǵan tıgen paıda az. Jáne ózin de bir-aq mártebe kórdim — ana jyly kúzdigúni. Shuǵyl qajynyń úıine İqylas ertip kelgende kórdim, onda da bir shaqyrym jerden, kólden qus atyp júrgende kórdim. Al sen bolsań myna qasymda otyrsyń, seniń onan da ulyq bolǵanyń kerek maǵan. Ilahı bol! — dep atshy qushyrlana túsip, attyń delbesin qaǵyp-qaǵyp jiberdi.

Óz aýylynan aýlaqta júrse de el sharýalaryn kúnde kórip sóılesip júrgen Hakim Súleımenniń shaǵyn uǵymyna tańdanǵan joq. «Keshegiden búgin táýir, prokýror degen sózdi bilgenine, onyń jáne maǵynasy zoryn túsingenine rızamyn. Ómir áli onan da qıynyn úıreter, endi bir on jylda atty emes, mashınanyń qulaǵyn da ustar bizdiń Súlekeńder. Áı, ózi de bala sıaqty emes pe. Týra balasha maqtanady meniń prokýrorlyǵyma, Álibektiń alysta oqyǵanyna tóbesimen kók tiregendeı máz» dep oılady ol.

— Esittiń be, aǵań sózin: «Janshadan da ulyǵyraq bol» deıdi. Qazekeńniń ulyqtyq nesin alǵan deseıshi... Hakim sózin aıaqtap úlgirmedi, aıqaılap án salatyn adamsha inisi ornynan kóterile túsip, basyndaǵy kepkasyn oń qolyna aldy da:

— Dúnıede ne sulý degende ǵaraptyń bir aqyny: kók oraı shalǵyndy dala sulý, syldyrap aqqan sý sulý jáne jar sulý degen eken. Sol sulý dalam mynaý ǵoı! — dep kótergen qolymen alysty oraı kórsetti. — Bári úırenshikti, bári ystyq jerler, bári júrekke jyly sýretter. Qarańyzshy. Taǵdyrdyń meırimsiz qushaǵynda degenine jetpeı armanda ótken Bekeı men Maýlananyń bir kezde qol ustasa júgirip báısheshek tergen kerbez kóliniń ásem jaǵasy! Jańaǵy Súlekeń aıtqan taıy ǵana on myńnan astam dáýletti Esengeldiniń myna turǵan Burǵymashy! Anaý shógip jatqan aqbas atandaı Syntas taýy! Anaý dalany shımaılap aqqan qos Ańqaty! Anaý etegin saǵym oraǵan Syrymshyqqan! Ana jaq — shattaýyǵy júrekteı Myń shuqyr! Anaý balyǵy taıdaı týlaǵan Shalqar kól! qarańyzshy, osydan kórkem jerdi qaıdan tabasyń! Asyq oınap sharq urǵan, báıgige shaýyp, jamby atqan, aýdaryspaq oınaǵan, sýyna shomylyp, kógine aýnaǵan dalamnan ystyq ne bar!

Hakim lekite sóılegen inisiniń júzine qaraı qaldy. Aýǵan joq ózindeı. Budan on jyl burynǵy tap óziniń súmbideı symbatty boıy ári tunyq, ári tymyq, jel teńseltpegen erteńgi aıdynnyń betindeı móldir júzi, jibekteı qońyr shashy, jeldegen kıiktiń tanaýyndaı jelbezegi edireıe qalǵan súıkimdi qyrly murny, qıyǵy súıriktegen ótkir kózi, mańdaıy, qulaǵy — bári kóz aldyna tartyldy, beıne bir aına aldynda turǵan adamdaı, óz sıpaty elestep ketti. Hakim sál ýaqyt kóz toqtatyp, jas stýdenttiń áldenege qumartqandaı azdap joǵary túrilgen jup-juqa ernine qarap turdy da:

— Eldi, jerdi saǵynǵan ekensiń... Men de bir kezde tap sendeı, seniń osy kúıińdeı aınala kóz toımastaı qaraıtynmyn, qyrdy kózimmen jeıtinmin. Bolady ondaı kezder! Qalaı, qalaı dediń? «Aqbas atandaı Syntas taýy, shımaılap aqqan qos ózen» dediń be? Oı kishkene romantıgim, oı kishkene qıalshylym-aı! — dedi kúlimsirep.

Hakim jas kezinde eki inisiniń ekeýin de, ásirese, kep sóılemeıtin jumsaq lebizdi, jýas Álibekti aıyryqsha jaqsy kóretin. Al, qazir Álibek aǵasyna tap sol jas kezindegideı súıkimdi kórinip ketti, ol súıip alǵysy kelip qushaqtaı tústi de, bógelip qaldy, súımedi.

— Men romantık emespin. Men ózgeshe kórikti jerimdi, jerimniń sýretin jaqsy kóremin. «Shógip qalǵan bir taılaq jardaı atan bolǵan jer. Jatyp qalǵan bir toqty — myń qoı bolyp órgen jerimdi» ásireleımin. Arqada Býrabaıymdy, Jetisýda Alataýymdy, batysta Jaıyǵymdy maqtaımyn. Maqtanysh etem, ánge qosam, kúıge salam...

— Sal, sal! Maqtanysh et. Onyń jaqsy. Biraq asyryp aıtpasań tipti jaqsy.

— Asyrǵan joqpyn. Qaı jerin asyrdym. Jerimniń kódesiniń túbi saıyn bir jylqy ekeni ótirik pe? Osy da asyrǵan ba? Ana jatqan ushy-qıyry joq jylqy bulaı deýge syımaı ma? Bul romantıka emes, asyryp aıtý emes. Bul qaıta jetkizip aıta almaý.

— Kódesiniń túbi saıyn bir jylqy, Qaraqypshaq Qobylandy tulpar minip jelgen jer degiń kele me. Ol ótken zaman ǵoı.

— Sary aǵa, sen basylyp bara jatyrsyń. Kúnbe-kúngi ómirdiń shaban kógine jaıdaqtap asylyp, kish-kishtep mal qaıyrǵan kárilershe, dúnıeniń bárin qarapaıym jaǵynan alyp qaraısyń. Ótken kún deısiń, qazirgi kún sol ótkenniń jalǵasy emes pe? Búgingi ózen keshe de, onan buryn da, júz jyl buryn da tap osylaı aqty ǵoı. Burynǵy jer, tap qazirgi jerdeı burynǵy baılyq myna jatqan baılyqtyń basy.

— O-ho! Qur ǵana romantık emes, romantık-fılosof ekensiń ǵoı. Biraq aıyra bilý kerek: keshegi men búginginiń arasy taýdaı.

— Tek kózge ǵana, kóńilge ǵana taýdaı. Ańdap qarasań tıtteı aıyrmasy joq. Baıaǵy Syntas taýy áli sol kúıinde, jumbaq kúıinde, beıne bir shógerip tastaǵan aqbas atan tárizdi, qımylsyz jatyr. Biraq áli sol ádemi kúıinde, aıbarly kúıinde, kóńilge jaqyn kúıinde, ystyq kúıinde jatyr. Ana jatqan Hankóli de tap sondaı, munan júz jyl buryn da bıdaıyǵy belýardan, kóktemde úıregi men qazy jyrtylyp aıyrylyp, tap myna búgingi sıaqty, beıne bir jármeńkedeı dýman-toıyn ótkizip jatpady deısiń be. Endi júz jyl ótken soń da tap osyndaı, osy qalpynda qalýyn tiler edim...

— Qara Mámbetten asqan sheshen boldy ma, Hakimjan, aıtshy, sen kóp bilesiń ǵoı? Menimshe bolǵan joq, — dep osy arada Súleımen de áńgimege aralasa ketti.

— Ony qaıteıin dep ediń, Súleke? Talaı sheshender ótken shyǵar, kim biledi, onan asqany da kóp bolýy múmkin. Qara Mámbet ertede ótken sózýar jan ekeni de ras. Qara Mámbetti jurt Saqaý Mámbet dep te ataıdy ǵoı.

— Ne dep atasa o dep atasyn, biraq ta, álbette, dep aıtaıyn, odan sózdi kelistirip aıtatyn adam bolmaǵan. Men myna Álibekjannyń sózin tyńdap otyrdym, týra Qara Mámbettiń ózindeı, emes, artyq. Mámbet qýaqy sózge ǵana sheber bolǵan, al bizdiń Álibekjan, bar jaǵynan sheshen, aıaqty nyq tastaıdy, jerdiń sıpatyn kózge kórsetip, qolǵa ustatqandaı dál aıtady. Daladan sulý nárse joq, sony asa kelistirip aıtady.

Hakim Súleımen men inisine kezek qarady. Ekeýi de jan tanymastaı ózgerip ketken, ásirese, minezderi ózgeshe: biri atqa, arbaǵa, ákim týysqanyna maqtanyp, búkil kozlaǵa áreń syıyp otyr; dúnıede ózinen baqytty adam joqtaı ózinen iri, ózinen myqty jan joqtaı shirenedi. Al ekinshisi onan da ári... Ol óz basyn maqtanysh etpeıdi, bútin jer men sýdy, tipti bar álemdi án men kúıge toly aınala jyr, aınala sán-saltanat dep uqqandaı, alyp ushqan qıal, sezimge bólenip kele jatyr. Bul Álibektiń sózinen de, sýǵa túsken adam sáýlesindeı, onyń shattyq nury tógilgen júzinen de kórinip tur. «Kóp jyldar boıy sırek kórip, sırek áńgimelesip, baıqamaı qalǵan ekenmin, adam minezi kúrt ózgeredi eken ǵoı. Kezi kelgende Súlekeń maqtana salýdan buryn da qur alaqan emes edi, qazir bul minezi óte-móte kózge túsetin dárejege jetken eken. Al, Álibek... óleń jazady dep edi, álgi aqyn aıtqan: «Gasańdy kálımolla maǵan berseń, júzigin Súleımenniń qolǵa kısem...» dep dúnıeni qıalymen býyp-túıip alǵan ba, qalaı? Qyzyq! Ómir tez ózgertedi adamdy, keshegi salt atty, sabaý qamshyly Súlekeń búgin ózi sovet, ózi qoja, qalaǵan atyn jegip, qalaǵan jerine baryp, ózine de rıza, ózgege de rıza. Rıza dep qoıarsyń ba, tóbesimen kók tirep keledi» dep oılady Hakim kóziniń qıyǵymen kúlip.

Jolaýshylar tizgin tejemesten sary jelispen júrip otyryp Oraldan qyryq shaqyrymdaı jerdegi Sholaq Ańqatyǵa jetip qaldy.

Aıaq ótkeli bar jarqabaqty kishkene ózenniń jaǵasy jym-jylas — doǵaryp at sýaryp, arbasyn maılap, qaıta jegip jatatyn júrginshilerden tap sol kez tolas eken. Qıa jolmen túsip kele jatqan bulardyń aldynan tek qana syńar shelekpen ózennen sý alyp shyqqan jar basyndaǵy jalǵyz úıdiń áıeli qarsy kezdesti. Ejelden ázil-qaljyńǵa qumar Súleımen áıeldi kóre sala:

— Ýa baldyz aman ba! Aman-esen tursyńdar ma! — dep áıeldi ózine qaratty da, arbadaǵylarǵa burylyp: — jolymyz bolady eken, aldymyzdan myna baldyz sý alyp shyqty ǵoı, — dedi.

— Súleke, bul qaı baldyzyń? — dep suraǵan Hakimge, delbeshi:

— Áıelimnen kishi qazaq qyzynyń bári maǵan baldyz ǵoı! — deı saldy.

Amandasar-amandaspasyn bilmeı «bul kim edi?» dep ańtarylyp qalǵan áıel jar basynda uzaq turyp, bulardy qıadan tómen túsip ketkenshe kózimen uzatty. «Shyraǵym-aý, bul kim edi?» dep tipti úıine jetkenshe artyna áldeneshe ret burylyp qaraýmen boldy.

Attarynyń delbesin asa tejemesten lekitip kelgen Súleımen jar astyna túsip te ketti. Qaıdaǵy qyr, qabaqty mekendep, kúndiz shóp-shóleńniń túbinde buǵyp otyratyn dalanyń qulaǵy erbıgen bir japalaǵy prashkedegi kishkene qara kóktiń dál aıaǵy astynan jalp etip usha jóneldi. Ańsyzda boz jýsan túbinen pyr etip kóterilgen boz torǵaıdan da úrketin bul elgezek janýar japalaqtan úrkip jalt berip, joldan shyǵa jóneldi.

— Mássaǵan, zantalaq! — dedi Súleımen delbesin qos qoldap shirene tartyp.

Biraq prashke kók tertedegi attyń aldyn oraı, boı bermesten burmalap kelip jolsyz jerden sýǵa enip ketti. Qaıraqtaı sary taban joldan shyǵyp ketken attar ekpinmen omyraýlap, tizeden keletin maı sazdy baýyrdaı tilip, ózenniń arǵy betine qarap umtyla berdi, sý asty-ústine shyǵyp qoıý qara kók laıǵa aınalyp ketti. Ózenniń bul tusy edáýir endi bolǵanmen de óte taıaz, at baýyryna jeter-jetpes edi: biraq asty uıyma eken, arbanyń artqy dóńgelekteri kúpshektep, al aldyńǵy dóńgelekter beıne bir jeldi kúngi qarmaqtyń qaltqysyndaı qyltyldaı bastady.

Hakimniń oıyna basynda: «arbany kilt buryp kishkene qara kók tóńkerip ketpese ıgi edi» degen kúdik kelip edi, endi ol attardy «bul kók sazdan alyp shyǵa almas» dep qaýiptendi. Oqys is pen kezdeısoq qyzyqqa áýestene qalatyn Álibek betine balshyq shashyraǵanyna qaramastan sý men sazdyń qoıý botqasynyń túbinde altyn jatqandaı tómen úńildi. Ol attardyń alyp shyǵar-shyqpasyn oılaǵan joq.

— Úrkegin kórdiń be, jaman nemeniń, al súıre endi myqty bolsań! — dep Súleımen astyna basqan shybyrtqyny sýyryp alyp, kishkene qara kókti osyp-osyp jiberdi.

Shybyrtqynyń qyzýymen kók at oqys umtylyp pastromkeni shart úzdi de, terteniń aldyn oraı bulań etip bos shyǵyp ketti. Bar júk bir ózine ǵana qalǵan úlken kók at birer umtylyp, ol da toqtaı qaldy. Úsh adamymen qosa dóńgelekteri kúpshegine deıin sazǵa oppalaǵan faetondy súırep shyǵýǵa onyń kúshi de jetpedi jáne onyń ústine prashke kók kóldeneńdep jolyn bógedi.

Arbadaǵylar bir sát únsiz qaldy. Kinányń bári bir ózinde ekenin jaqsy túsingen tek atshy ǵana kúbirlep, álde beleńi bar atyn balaǵattady ma, álde kópirsiz ózenniń osyndaı shyrǵalańy mol aıaq ótkelin sókti me, áıteýir, ishinen mińgirlegen kúıi aıaq kıimin sheshe bastady. Keshikpeı shalbarynyń balaǵyn kótere túrip ol arbadan tústi, piráshke kókti shegindirip ákelip úzilgen pastromkeni jalǵamaqshy boldy. Biraq qamshydan shoshyp eleýregen at boı bermeı qarysyp, keri sheginip, qaıta ilgeri qaraı umtyla tústi. Bir kezde Súleımen atty zorǵa dep ornyna ákelip, pastromkeni túıip jalǵaǵan jaıda, ol qysqaryp attyń tirsegine dóńgelektiń toǵyny soǵyp júrgizbeý qaýpin týǵyzdy. Atshy endi ne isteý kerek ekenin oılap sál ýaqyt kidirip qaldy da, jalma-jan shybyrtqyǵa jarmasty. Nesiniń ebedeısiz qımylynan beleń ap turǵan at shybyrtqyny kóre sala taǵy da ilgeri umtylyp ketip, endi keri sheginbeı álekke saldy.

Tak, tak! Tentek bolma, shyraǵym, aqylyń bar haıýansyń ǵoı, men seni urmaımyn, ony túsin. Tentektikti qoı, pastromkeńdi jalǵat ta, tez myna batpaqtan alyp shyń. Uıat emes pe, tapa-tal túste aıadaı sýdan alyp shyǵa almaı turyp qalǵanyń! İm, báse, shegin shegin! Túsindiń ǵoı meniń ne isteıtinimdi. İm, báse túsinersiń, túsinersiń. Álde de kishkene shegine tús, ıá, ıá. Kóndi! Oı tentek haıýan manadan beri súıtseń etti, belkúlli, — dedi ol.

Sóıtip, bular sý ishinde biraz ýaqyt kidirip te qaldy. Tap osy kezde jeńil trantasqa qamshydaı qatqan qyzyl nar jegip, janyna iri boz atty bos baılaǵan bir jolaýshy jardan tómen túse berdi. Naq sý jaǵasyna tóngende bul tosyn jolaýshy qaıran joldyń arnasyna salmaı, naryn batpaqqa batyp turǵandarǵa týralaı berdi. Sóıtti de ol bulardyń múshkil halin kóre sala:

Myna sıaqty bilekteı par atpen torǵaıdyń tobyǵynan kelmeıtin sýǵa batpaqtap jatqanyńa qaraǵanda, sen, qara qalpaqty, bal berip asyrasa da adam bolmaıtyn bir kóbdik shyǵarsyń, sirá? Kún jaýmaı jaýrap júretin Qara molanyń túbindegi jumyqtarsha kórdiń be óziniń qoıannyń kójegindeı kúrjeńdeýin, umtylt, jetekte tárteni! Káne tez! — dep, narly Súleımenge jekirip qaldy da, ózi janamalap kelip kúlesh aǵashty arbada otyrǵan kúıi sol qolymen ustaı alyp, oń qolymen nar delbesin qaǵyp jiberdi. Qyzyl nar mańq etip júrisin irikpesten ilgeri jyljı tústi de, arba ústinen qol sozyp kúlesh aǵashty berik ustaǵan nar ıesi súırik tartqan adamdaı, faetondy batpaqtan sýyra súıreı jóneldi. Arbanyń bir jaǵyn eńsere tartyp júgin jeńildetken qara kek at ta narlynyń qatarynan qalmaı umtyla berdi, at tizginin Súleımen de bosatpaı ombalap jetektep, á degenshe-aq eni qyryq-elý qadam ózenniń arǵy tepseń jaǵasyna shyǵa keldi. Munan keıin narly bógelmesten úlken joldyń arnasyna túsip, artyna moıyn burdy da:

— Jol bolsyn myrzalar! Nashar delbeshilerińniń kesirinen sý ústinde kezdesip, sálemdesýge de jóni kelmeı qaldy, — dedi samarqaý ǵana.

Sóıtti de ol jalma-jan másiniń qonyshynan úlken qara múıiz shaqshany sýyryp alyp, tyrnaqty tez toltyryp, oń jań tanaýyna jaqyndata tústi de, ekinshi ret toltyryp sol jaq tanaýyn salasymen súıkep ótkendeı boldy. Sonymen birge qalyń qabaqtyń astynan túıilgen jiti kózi Hakimdi, onyń qasyndaǵy Álibekti, at pen arbany tutas sholyp ótti. Onyń nasybaı atýy da, qaraýy da Hakimge oǵashtyǵymen birge tanys ádet, tipti jýyrda ǵana kezdesken adamnyń ádeti sıaqty bolyp ketti. Qapelimde ol qalaı jaýap qatýdy da bilmeı tek qana:

— Áláı bolsyn, otaǵasy. Myna bir attyń úrkektigi tepseńnen buryp áketip, batpaqqa uryndyrǵany... — dedi. Jáne Hakimniń kózi narlydan bir keregin izdegendeı onyń ón boıyn tinte, arba kóligin aqtara qaldy. Aqtarǵan saıyn bul adamnyń tanystyǵy, buryn bir jerde kezdeskeni aıqyndala bergendeı boldy.

...Basyna ań kıiz qalpaq, ústine keń túıe jún shekpen kıgen. Arbanyń qalqanynan iri keýdesiniń edáýir joǵary turǵanyna qaraǵanda boıy óte uzyn bolýy kerek. Júzi sol... tanys júz: atjaqty, qaraqus qabaqty, ımek muryndy. Anaý arbany súıresken uzyn qardyń bilezigi de botanyń sıraǵyndaı, alystan tartatyn jeldi tanaýǵa nasybaı aparǵan salalar da árqaısysy kere qarys, synyq súıemnen. At tartyp shyǵara almaıtyn faetondy maıdan sýyrǵan qylshyq qurym kórmegeni — dáý perideı qýatty ekenine aıǵaq kórindi.

Bul adamnyń kenetten ótkel basynda paıda bola qalǵany da, eshkim suramaı-aq óz betimen kıe-jara janamalap kelip, arbany súıresýi de, anaý nary da, janyna bos baılaǵan aq boz atty da, jýan daýysty úni de, túıeden túskendeı óktem sózi de eriksiz oılandyrarlyq...

— Otaǵasy, sizdi taýdaı táńir jarylǵasyn, taýdan da úlken raqmet! Ózińniń kúshiń de nardyń kúshindeı eken belkúlli. Qudaı biledi kúrese qalsań jan shydatpassyń. Bizdiń Shaıdolla bolmasa, áı, seniń belińdi ustaıtyn qazaq tabyla da bermes. Meni «jumyq» dediń aý, otaǵasy. Myna sıaqty qos qara kók aty bar, arbasynda... arbasynda emes, qasynda han Janshadaı, pyrkaroly bar sarqasqa jigit jumyq bolýshy ma edi. Óziń dáý bolǵanmen adam tanymaıdy ekensiń ǵoı, men kádimgi Barqyn Narbotanyń bal asy Súleımen degen jigit bolam. Óziń kimsiń sonshama, jandy mensinbeıtin, dedi Súleımen oǵan irilik kórsetip.

Ákeń nardyń botasy bolsa bolǵan da shyǵar. Shyraq óziń kúl basyna shógip, keshke deıin tyrqıyp jatatyn japyraq atansha kórinesiń. Sózińdi qysqart ta, atyńdy bapta, ana azamattardy úıine jetkiz. Meniń jónimdi surap qaıtesiń, quda túspeksiń be? Senen basqa da meni syrttan, qudany qaraýyldaǵan kisishe, tosyp júrgender az emes, biraq meniń kıit kıýge zaýqym joq, — dep, narly adam Hakimge tesile qarady.

Áldeneshe jyl ótip, jadynda qalǵan buldyr sýretterdi ábden kóz aldyna keltire almaı, oı toryna shyrmalǵan Hakim de onan júzin bura almaı túr edi, tosyn jolaýshynyń kózine kózi ushyrasa ketti de, sol sot ekeýi de arbasqandaı kirpik qaqpastan birine-biri qadala qaldy. «Sol! Aqmetsheniń kerýen basy! Kóp qyzyl narǵa oq-dári tıegen uzyn qara kisi! Túnde kerýen qolǵa túskende jetektegi atymen joq bolǵan jaısań! Sol, sol! Anaý nar janyna bos baılanǵan aq boz at ta so shyǵar» — degen qorytyndyǵa tireldi. Hakimniń alasurǵan oıy kenetten medeý tapqandaı baıaýlap, ol jalma-jan inisine qarap edi, Álibek narlynyń sezine uıyp qalypty, erni jybyrlap: «Sózi de ózi sıaqty toqpaqtap tólep tur. Adaı emes pe eken ózi? Zamannyń bir batyry ǵoı mynaý! Nasybaı atqan túrin qara: soıqan ǵoı janym-aý», — dep kúbirledi de, jalt qaraǵan aǵasyna:

— Kim eken ózi, sary aǵa, sen tanymaısyń ba? — dedi. Hakim úndemedi. Ol kómeıine kelgen sózdi syrtqa shyǵarmaı ádeıi irkip qaldy, týra-aq boljaǵan pikirin jaryqqa shyǵaryp, narlynyń kim ekenin jarıalaýǵa áli erterek bolar dep bógeldi.

Hakimniń kózinen kózin shapshań buryp alyp, narly jolaýshy arba ústine jóndelińkirep otyrdy da:

— Haıyr, myrzalar. Jol aqysy — júrmek, kóz aqysy — kórmek degen bar. Toqtaýǵa reti joq, áıtpese, jol ústi jáne ótkel aýzy emes, tórde baǵlannyń basyn mújip otyryp suhbattasatyn-aq jigitter ekensińder. Iá, ıá, solaı ekensińder, — dep delbesin qaǵyp jiberdi.

Qyzyl nar sý ishindegideı taǵy da ıesiniń delbe qaqqanyna jaı ǵana «mańq» etip jaýap berip, eki kózi jaýtańdap, oń men solyna kezek qarap qoıyp, jele jóneldi.

2

Keshikpeı bular qyzyl narlyny basyp ozdy.

Deńinen asyp bara jatqan Hakim onyń betine taǵy da qadala qarap ótti. Onyń baıqaǵysh kózi narly jolaýshynyń syrt pishinindegi kózge túserlik belgileri men at-kóliginiń ústin qaldyrmaı súzip shyqty.

«Arbadaǵy eńgezerdeı at jaqty qara baıaǵyda kórgen sylbyr kerýenshim emes — etek-jeńin keń jaıyp beıǵam otyrǵan sharýaǵa uqsamaıdy: ańdysyp kóz tastap, alysa ketetin jansha ári yzǵarly, ári omyryp tastarlyq ojar pishinmen qaraıdy».

Qyzyl nardyń ter qatqan qatyńqy qabaǵy men saýyrynan joǵary órkeshtiń etegine shapqan aq sortań terdiń izi jatyr. «Kúndiz-túni jol ústinde júrmin, kópten ıyq aǵashym alynǵan joq, kórdiń be, qomymdy tańbalap tastaǵanyn» dep turǵandaı. Muny qamshydaı qatyp qalǵan jaraý pishini de ábden dáleldep jatyr. Jekkeni qalqandy jeńil trantas. Hakim ornynan sál ǵana kóterile túsip, onyń trantasynyń ishine de kóz tastap ótti: uzynnan tósegen bóstek sıaqty bir tósenishtiń astynan bileýlengen zat kózine shalyndy, biraq ony aıyryp qalýǵa ýaqyt jetpedi sary jelispen kele jatqan attar dóńnen tez ótip ketti de, delbeshisine «at basyn teje!» dep aıta almady. «Bul malǵunnyń qarýy shyǵar ana jatqan. Qarýsyz júrýge tıisti emes qoı. Joq, munyń qarýy jalǵyz da bolmas. Kim biledi ana keń shekpeniniń ishinde ne jatqanyn» dep oılady ol. Múshelik jer sary aıańmen júrip kelip, birer shaqyrym joldy jelip alýmen óndirip kele jatqan qyzyl nar azdan keıin artta qaldy. Ózen boıynan uzaǵan saıyn jol da qýqyldana bastady, endi bir sát júrip, keıingi jaqqa moınyn burǵan Hakimge aqshańyltaqtana bastaǵan joldyń tunba maıda shańyn búrkengen nardyń qomynan joǵary jaǵy men basy ǵana buldyrap birden-birge alystaı berdi.

— Qyr kórinisin ásireleı sóılep, tipti kózine túsken nárseniń tek qana sáýletti jaǵyn izdeýmen kele jatqan Álibek endi myna narlyǵa kóshti. Ol qasyndaǵy Hakimniń oıyn bólip jiberdi.

— «Saltanatqa salpy erin nar jegip, salqamdar júırikten ózge minbegen» deıtin naǵyz jalpaq dalanyń jampoz qazaǵy eken álgi. Túrin baıqadyńyz ba: naǵyz bir týǵan qara nar! Men tipti ony oıynshyǵyn kótergen baladaı, bizdi faetonymyzben qosa kóterip jaǵaǵa shyǵaryp qoıa salady eken dep oılamap edim. Oı, shirkinniń kúshin-aı! Denesi de kúsh biterlik dene ǵoı! Saqalyna qaraı iskegi, shaqshasynyń ózi de anaý-mynaý qonyshqa sıatyn emes, kishi-girim laqadaı bar eken. Súleke, sen onyń nasybaıdy qalaı atqanyn baıqadyń ba? Oıbaı, sumdyq! Onyń tyrnaǵyndaǵy nasybaıynyń ózi meniń qos ýysyma shaq sıarlyq. Al ol tanaýyna juq ta bolǵan joq qoı deımin, eń bolmasa bir ret te túshkirgen joq-aý, shirkin! Otty tıgizbeı tartyp ketetin úlken peshtiń kómeıi sıaqty, anadaıdan úıirip aldy da ketti. Osyny da shymshyp-shymshyp nasybaı atty der me eken bireýler?! Qol she, qol! Qol dep osyny aıt — syryqtaı ma dep qaldym, óıtkeni óz arbasynyń aldynda otyryp bir daladaǵy turǵan faetondy at-matymen dyryldatyp súırep barady! Súleke, shynymen tanymaısyń ba? Myna sıaqty adamdy bir kórmegeniń ǵajap eken, — dedi stýdent, óte-móte jelpine sóılep.

— Qaraǵym-aý, men Kishi júzdi basynan aıaǵyna deıin aralap shyqty deısiń be, sonshama. Sonaý Qarakól men Qarabaý, sonaý Úıshik mańaıyn jaılaǵan úsh Sıyqtyń bir perzenti shyǵar. Adyraıǵan neme, Adaı bolsa da ǵajap emes. Biraq ol jaq arba jekpeıdi deýshi edi, mynaýyń arba jekpek túgil, bir jeti jol ústinde júrgen jortýylshy ma dep qaldym: túıesi jaraý, aty ashshy tersiz kórinedi, — dedi de, Súleımen art jaǵyna qarap qoıyp: — sóziniń túrin kórdiń be, tolaıym uryp-jyǵyp keteıin dep turǵan adamnyń sózi. «Quda túspeksiń be, aty-jónimdi qaıtesiń?» dep jekiredi jáne nemene dedi, «kıit kıýge zaýqym joq» deı me, a? Minezi soıyldy sodyrdyń minezi. Qarsy kelseń ollahı uryp jyǵýdan da taıynbas. Meni jumyq dep kemitedi...

— Jumyq degeni eshteme emes, kúl basyna shógip alyp, tyrqıyp jatatyn atansha kórinesiń deıdi. Tili qandaı, toqpaqtaı, — dep kúldi Álibek. Súleımen onyń sózin jóndep baqty.

— Men Narbotanyń balasymyn degensin aıtqany ǵoı, atan dep. Atanshanyń narǵa turarlyǵy da bolady, onymen kemite almaıdy. Men de ony baqyraýyq qara nar dep aıta alamyn.

— Aty-jónin bilmesem de, bul adamnyń Aqmetsheniki ekenin men áldeqashan tanyǵanmyn. Oǵan attaı on jyl ótti... Ol kúnde bu kisi kerýenshi edi, Aqmetsheniń kerýenin basqarýshy edi, tap osy sıaqty óńkeı qyzyl narlarǵa pýrgon jegip, Jympıty úkimetiniń Oraldan qarý-jaraǵyn tıep jetkizip berýshi edi. Biraq men onyń ataqty Qunyskereı ekenin bilgen joq edim... — Sózin aıaqtamaı Hakim Álibekke jalt qarady. Álibektiń túsi qup-qý bolyp ketti. Súleımen:

— Qoı, baıǵus! Álgi narly... Qunyskereı?.. Ataqty Qunyskereı? Hakimjan, shyn aıtamysyń? — dedi shoshyp. Ol jalma-jan oqys burylyp artta, alysta qalǵan qyzyl qarlyǵa qaraı qadalyp qaldy. Biraq qyzyl narly belesten ári, kózden tasalanyp qalyp edi, moınyn buryp taǵy da kóz jibergen Hakimge de, úreıli pishinmen izdegen Súleımenge de kórinbedi.

— Sol! Túri, túsi, júrisi, aty, bári — soniki. Sender biraq, syr bermeńder. Esh nárse bilmegen bolyńdar. Men ábden baıqaıyn múmkin ol at shaldyrǵan jerde taǵy da kezdeser.

— Qoı, baıǵus men nanarymdy da, nanbasymdy da bilmeı kele jatyrmyn, Hakimjan. Sen ony ábden baıqaıyn deısiń, malǵun, óltirip keter ol bas salyp. Abzaly, bizdiń kezdespegenimiz maqul bolar. Belkúlli, sol bolyp shyqsa — qater. Men qorqyp kele jatyrmyn... Qoryqqan joqpyn-aý, qater jasar dep seskenip kele jatyrmyn. Oıbaı-aý, oıynshyq emes qoı, bútin gýberna, bútin ásker qýyp qolyna túsire almaı júrgen joq pa?

— Qoı, Súleke, óltire salatyn nemene, basqa kisiniń jany joq dep oılaısyń ba, kezdesken jerde qısaıa ketetin. Jurt ánsheıin aıta beredi asyryp, qorqatyn esh nárse joq.. Bútin gýberna qýǵanyn qaıdan esittiń?

— Oıbaı, qaraǵym-aý, jurt osy kúni qybyrlaǵannyń bárin estıdi. Byltyr qumda, Adaı bette, qolǵa túsire almaı qaıtyp kelipti ǵoı. Elý ásker bir aı qýyp, aıaǵynda ustaǵan jerde aırylyp qalypty. Ondaı júreginiń júni bar adamdy adam batyp ustaı alar ma? Ustaýǵa keltire me, ushyp bara jatqan qarǵany qara tumsyqtan atyp túsiretin qý jebeli sur mergendi. Qudaı onyń betin aýlaq qylsyn de... Áı, báse, qımyly jaman edi-aý, ıttiń...

Súleımen taǵy da art jaqqa kóz tastady.

— Tegin adam emes ekenin men birden-aq onyń túrinen baıqap edim, báse qımyly bólek edi. Degenmen, men onyń júretin joly, júretin emes jortatyn joly jyqpyl-jyqpyl jyralar men tobylǵysy at boıy taý bókteri shyǵar deýshi edim. Al qonaqtaıtyn jeri qara qusy qasqaıa qonyp otyratyn atam zamanǵy qulap qalǵan qara qorǵandar, ıá bolmasa sary buıra qumnyń qazan shuńǵyldy qıa túbi dep túsinýshi em. Biraq ol isimnen qoryqsyn. Arba ústinde túk bilmegen jansha buǵyp otyryp, aınalasyndaǵy otyz-qyryq shaqyrym jerdegi qarsy qımyldaǵan adamdy búrkitshe jalt qarap kózimen biraq shalatyn shyǵar. Sonsoń arǵy jaǵy belgili ǵoı: jaraý qyzyl nardyń ózi de jelip ketkende anaý-mynaý atty ilestirmeıtin bolar. Onyń ústine anaý bota tirsek boz at nardyń qabyrǵasynda bos baılaýly. Báse, báse. Tegin adam emes ekenine meniń shegim joq. Qunys, Qunys bolmasa, sondaı bir joıqyn jortýylshy. Sóz joq, dalanyń Robın Gýdy, — dedi Álibek.

Onyń álginde ǵana qýqyldana túsken juqa júzine qyza sóılegen sózben birge qyzyl shyraı oınap ketti de, kózderi jaınańdaı qaldy.

— Oıpyrmaı, shynymen sol Qunys deısińder me? Sol bolsa, onda bul masqara ǵoı! Qaýip qoı, jol júrýge qaýip qoı! Meniń záremdi aldyń sen, Hakimjan.

— Záreń ketetin esh nárse joq, Súleke. Ol qaradan qarap júrip adamǵa urynbaıdy, sońyna túskenderge óshigedi. Kim biledi... osy jóninde aram oıy bolmasa... — dep Hakim sózin taýyspaı, tamaǵyn kenep bógelip qaldy.

— Bizdiń kim ekenimizdi ol bilmeıtin shyǵar? — dep surady Álibek aǵasynan. «Sońynan túskenderge óshigedi» degen sózdi «prokýror, sot, tergeýshilerge qas eken ǵoı» dep oılap.

— Men ony buryn kórgenmen, ol meni kórmegen shyǵar.

— Baǵana Súlekeń: «qasynda Janshadaı prokýrory bar adam jumyq bola ma» dep saldy ǵoı, sonan sezbese?

— Qara basqanda men solaı dedim be? Áı, meni de uryp óltiretin kisi joq-aý, sirá. Ras, ras sóıdedim bilem. Áı, qara basqanda qudaı tilden jazdyrady ǵoı! Áı, meni de uryp óltiretin kisi joq-aý, sirá. Myqtylyq kórsetý nege kerek edi, múláıimsip «jumyq» bola qoımaı. Qudaı jup-jýas jumyq-aq qylyp jaratpaǵan eken...

— Batyrdy qara, sasty! — dep kúldi Hakim Súleımendi keketip. — Tal túste jalǵyz adam ózindeı úsh kisini taqymyna basyp áketpekshi me? Sonda biz kim bolǵanymyz, Súleke, bórikpen soǵyp alatyn, kádimgi qarmaqqa shanshatyn sary shegirtke boldyq pa?

— Oıbaı-aý, bútin jurtqa, qyrýar áskerge bolmaǵan adam bizdi buıym kóre me? Malǵunnyń tek jolyn aýlaq qylsyn.

— Joly aýlaq emes, bizdiń jolmen aıqasyp-aq qaldy. Ana qyrdyń astynda kele jatyr ǵoı. Ne oılap kele jatyr eken ózi. Biz sıaqty ol da kim ekenimizdi boljap kele me, kim bilsin, — dep, Álibek Súleımenniń úreıin ushyra tústi.

Qasyndaǵy ekeýiniń kúdigin seıiltý úshin Hakim Qunyskereı jónindegi halyq arasyna taralyp ketken laqapty artyq aıtylǵan semiz sózderden arshı bastady.

— Qunyskereıdi ustaýǵa shyqqan adamdardyń sany elý de emes, qyryq ta emes jáne ol ásker tártibine jetik soldattar da emes. Muny jurt ánsheıin syrlap aıtady, shekten tys asyryp jiberedi. Ony ustaýǵa shyqqan kádimgi ózimizdiń ana jylǵy Ashysaı bolysynda mılısıoner bolyp júrgen Ájiǵalı. Qazir Ájiǵalı — ýezik mılısıa bóliminde aǵa saqshy, Árıne, Ájiǵalı orny kelgen jerde asyryńqyrap aıtatyn minezden de qur alaqan emes. Degenmen, ózi qaıratty jáne asa ótkir jigit, kóp adamnyń qolynan kelmeıtin isti op-ońaı oryndaı salý oǵan keıde buıym da bolmaı shyǵady. Onyń osyndaı jaqtaryn eske alyp, biz Qunyskereıdiń eldegi baılanysyn ashýdy, sońyna túsip júrip, bul qashqyndy qolǵa túsirýdi tapsyrǵanbyz. Ol bir aı boıy jansyz bolyp, izdestire kele Qunystyń qaıda baryp, qaıda júrgenin ashqan. Biraq elde onyń sybyrshysy az emes, tipti astas, amaldastary da bar.

Osylardyń biri Ájiǵalıdy tanyp qalyp, onyń jáı júrmegenin, Qunystyń izine túsip júrgenin sezgen. Osydan keıin bul aty shýly qashqyn soǵyp ketetin jerlerine soqpaı, ala jazdaı bir kórinbeı qoıǵan. Qyzylqoǵa jaqqa, Qaratóbeden ári qum arasyna sińip ketken. Bul endi el ishinen ańdýdy qoıyp, qumnan izdeýge shyqqan. Árıne, Ájiǵalı da jalǵyz emes, elden alǵan onyń da basshylary men qosshylary bolǵan. Kádimgi ańǵa shyqqan adamdardaı buǵyp, keıde jaıaýlap «osy mańdasyń-aý» degen jerlerdi tintkileı beredi. So kerek, sóıtip júrip bir kúni ústinen shyǵady.

— Iá, meniń estigenim basqaraq.

— Sonsoń. O dáý peri-aı, qum arasynda jatqan ǵoı... Súleımen bir qyryndap otyryp kozladan eńkeıip tyńdady.

— Ras bolsa, jatqan jeri elden jıyrma bes-otyz shaqyrymdaı jer eken. Kúndiz qumda bolyp, túnde el tabanyna kelip qona-tústenip júrgen kórinedi. Jatqan jeri shup-shuńǵyl bir oıpań Itshaǵyl deıtin jer eken deıdi. Aınalasy jan sırek basatyn qartalanǵan sary qum kórinedi. Bular ántektik etken. Aldymen ózin ustaýǵa umtylmaı, atyn ustap alý kerek edi. Onyń aty sol tóńirekte, ol da bir oıpańda ottap turdy ǵoı. Ózin kórgennen keıin atty esine de almaǵan. Qalaıda tek bas salyp ustaý áreketimen bolǵan. Jáne qaıtyp ustamaqshy bolǵan deseıshi? Qunys túıe jún shekpeniniń jaǵasyn kóterip, betin kúnnen kólkeshtep qoıyp, shalqasynan túsip uıyqtap jatyr deıdi. Ájiǵalı aıtady: Jumys bitti, ǵaıyptan taıyp ketpese, atqa jaıdaq mingizip, eki aıaǵyn salaqtatyp, qumnan soqqan arlan qasqyrdaı tisin aqsıtyp, aýylǵa aıdap baramyn ǵoı-aq; dep oılap em, qaıtesiń aqymaqtyq jasadym, jer soqtyryp ketti!» deıdi.

Árıne, jer soqtyrmaǵanda! — dep, Álibek Hakimniń aýzynan shyqqan kelesi sózdi qaǵyp alatyndaı enteleı túsip toqtady.

— Qaıtyp jer soqtyrmasyn? Uıyqtap jatqan adamdy bas salyp baılap alýdyń ornyna aıqaılap oıatypty. Kádimgi baıaǵynyń batyrlarynsha, qapy qalmasyn dep tur-turlap aıqaı salǵan ǵoı. Árıne, oıanǵan kúnde de bulardyń bir adamǵa áli kelerlik edi, óıtkeni bir qora jan: eki aǵa mılısıoner úsh kishi saqshy jáne «onyń ústine volıspolkomnyń eki myqty shabarmany bar, sońǵy ekeýiniń qolynda qus myltyq bolǵanmen, ana beseýiniń qarýy naǵyz qarý ǵoı. Kúsh bular jaǵynda, eptep aılalap amal etkende, tyrp etkizbeýge bolatyn edi. Uıyqtap jatqan adamdy ustaı almady degen ne sumdyq. Munan keıin jurt ne demesin: «Qunyskereıdiń arýaǵy bar eken, uıyqtap jatqanda ústinde kólegeılep turady eken, tursa basynda, otyrsa qasynda kúzetip turady eken, qarsy kelgen adamdy pysy basyp qol kótertpeıdi eken» — degen áńgime jaıylyp ketti, — dep Hakim rıza bolmaǵan pishinmen qolyn bir siltep qoıdy da, art jaǵyna qarady.

— Iá, onan keıin qalaı bolypty?

— ...Onan keıin qalaı bolýshy edi, — dedi Hakim burylyp jaılasyńqyrap otyryp, — álgi talaıdy kórgen qý Múıiz, súzegen buqasha aınalasyndaǵylardy bir jaıpap tastap, óz jónimen kete barǵan. Mundaı tar jerde aspaı-saspaı qımyldaý ádisin ol jaqsy biledi. ǵoı jáne aldarqatyp aılalap qutylyp ketýge qandaı sheber deseıshi! Ózi de sergek jatqan bolý kerek, aıqaı shyǵar-shyqpastan-aq basyn jerden julyp alypty. Sóıtipti de, qorshalap alǵan qarýly adamdardy kórgennen keıin bir shyntaqtap taǵy da qısaıa ketipti. «E, ózderiń be, áıteýir, kelip turǵan ózderiń bolsańdar bolǵany! Shegir kóz orys pen shaqsha bas tatar kelmese boldy. Kópten beri kezdestire almaı júrgenim osy ózderiń. Qaıda aparsańdar da meıilderiń. Aldymen bir nasybaı atyp alaıyn, sonan keıin ákete berińder», — depti de jalma-jan qonyshynan shaqshasyn sýyryp alyp, tyrnaǵyna nasybaı toltyryp qaǵyp-qaǵyp jiberedi, onyń bul jaıbaraqat túrde, oıynda túk joq jantaıyp jatyp nasybaıyn atqanyn kórip, álgi bizdiń, qýǵynshylar shynymen-aq berildi dese kerek, bulardyń oıynan qashady degen kúdik múldem shyǵyp ketkenge uqsaıdy. Ol da tap osy qamsyz sátti kútken. Qaırat qylady degen baskeser: «Kelińder, kelińder, ózim de senderdi kútip júr edim» degennen keıin ańyryp turyp qalady. Birqatary kezengen myltyqtaryn keri tartyp, shappasynan suq qoldaryn da shyǵaryp alǵan bilem.. Múmkin, keıbir ashyq aýyzdyń esi ketip, jylan arbaǵan boz torǵaıdaı qalshıyp turyp qalǵan da shyǵar. Áıteýir, ne kerek, atyp turyp ońǵa-solǵa zýyldata sermegen up-uzyn qaıqy qara qylyshtyń jarqyldaǵan júzin ǵana kórip qalady. Qol qatýdyń ornyna bizdiń maıtalmandar tyraqaılap keri qashqan ba, qalaı, óıtkeni tap sol mınýtte onyń qalaısha sytylyp ketkenin eshqaısysy dáleldep aıtyp bere almaıdy. «Ne bolǵanyn bilmeı qaldyq, elý-alpys qadamdaı jerdegi qumnyń jonynan bir-aq qarǵyp túsip, biz ol jerge jete bergende ,ekinshi jotaǵa ilikkenin kórdik. Atyp edik oǵymyz darymady. Al qaıryla berip, ol bizdiń eki atymyzdy atyp qulatyp ketti. Biri meniń atym oqqa ushqan. Jumsaq qum bolǵandyqtan janym qaldy, áıtpese, on-on bes metrdeı ushyp túsip tóbemnen shanshylyp qaldym» deıdi Ájiǵalı. Ne kerek, uzyn sózdiń qysqasy: bular esin jıyp úlgirgenshe, Qunyskereı ekinshi qum tóbeniń astynda turǵan atyna minip alyp jyqpyl-jyqpyl qumǵa sýyrsha súńgip ketedi.

— Aty aldyn tosa qalady desedi ǵoı, sondaı qysylshań kezde, baǵanaǵy boz at pa eken sol? Jáne atyn ómirde tusamaıtyn kórinedi, bos qoıady deıdi.

— ...Solaı desedi. Úıretip tastaǵan ásker aty sıaqty shyǵar. Urynyń qatyny ózine laıyq dep, aty da sýyt júriske, tar jerde tarpań basyp sytylyp shyǵýǵa úırengen ǵoı, jylqy aqyldy haıýan, tásil-tártipti jaqsy uǵyp, buljytpaı oryndaıdy.

— Qunyskereı ury emes, basyn qorǵap júrgen er ǵoı, ondaı bir tentek el ishinde júrmeı me eken, ony ustap nege kerek. Eshkimge zıany joq, — dedi inisi Hakimge.

— Kim aıtty ony, zıany joq dep?

— Jurttyń bári aıtady... Basynda mılısıa aǵasyn atyp tastaǵan soń, bul eregesip olardyń bir bastyǵyn óltirip ketken.

Hakim inisiniń júzine qaraı qaldy. Onyń bul sózdi balalyq kóńilimen aıtqanyn kórip basyn shaıqady, biraq qarsy jaýap qatpady.

3

Úsh jolaýshy at shaldyrýǵa kópir aýzyndaǵy karsheýnik áıeldiń úıine tústi. Bul júrginshige málim, páter ustaıtyn Kerbez degen áıel bolatyn.

Jolaýshylar úıge kirip, jýynyp, taranyp, áıeldiń únemi qaınap turatyn ázir shaıyna otyra bergende, «men de keldim» degendeı tanys qyzyl nardyń «mańq» etken daýsy estildi. Nege ekeni belgisiz Súleımen selk ete tústi. Aǵaıyndy ekeýi biriniń betine biri qaraı qalyp, kózimen «sol» desti. Sonymen birge Álibektiń júzinde áldenege jeligip, elegizgen shyraı paıda bola qaldy. Onyń aq sur betindegi jińishkeleý kelgen qońyr syzat qastary joǵary kóterilip ketti, baıqaǵan janǵa juqa tanaýy da sál edireıe túskendeı boldy. «Shaı-sý ishýge tap osy bólmege kiretin shyǵar. Bul zamannyń Robın Gýdyn óz kózimmen kóretin boldym» dep oılady ol.

— Taǵy da bir qonaq keldi, — dedi Kerbez, quıǵan shaıdy Hakimderdiń aldyna ysyra túsip.

Sóıtti de ol tez syrtqa shyǵyp, keshikpeı qaıta oraldy.

— Bir jolaýshy túsýge ruqsat surap tur. Sizderdiń ústerińizge kirgizsem, renjimes pe ekensizder, — dep surady áıel.

— Sol ǵoı. Túse bersin, — dep Álibek aǵasyna kúbir ete qaldy.

Hakim qolyna ustaǵan shyny aıaǵyn dastarqanǵa qoıdy da, azyraq oılana túsip:

— Ýaqasy joq, kirsin. Tanıtyn adamyńyz ba edi? — dep Kerbezge tike qarady.

Hakimniń synaı qaraǵan pishinin jumsartqysy kelgen adamsha áıel qylyqty qýlyqpen qabaǵyn kerdi de, kóziniń qıyǵyn bir joǵary, bir tómen tastap:

• — Siz sıaqty, osy jolmen ótken saıyn bir shaı iship ketetin adam, — dedi.

«Bulaı qaramasań sen Kerbez bolarmysyń, qudaı atqan, kózin qalaı qıǵashtaıdy! Álde ádeıi istep tursyń ba, anaý qyzyl narlynyń aty-jónin búrkeý úshin?» dep oılady Hakim. Biraq ol áıeldiń jylmaǵaı sózin de, asa jaıdarly qas-qabaǵyn da baıqamaǵan boldy. Qolǵa qaıta alǵan shaıyn jıilete urttap, tezirek ishýge tyrysty... Aınala ashyq esik-terezeden kirgen dalanyń jumsaq jeli úıdiń burysh-buryshyn qydyryp, tynysty jeńildetýge kelgendeı betti úrmeleı túsedi. «Bul páleket qaıta-qaıta ádeıi kezdesip, bir pále istegeli júr me, bolmasa áldeqalaı ushyrasyp qaldy ma? Endi ne bolar eken?» degen kúdikti oımen úıdegi úsheýi ún-túnsiz, esikke qarap qoıyp, shaılaryn ishe berdi.

Túıeli jolaýshy nardyń basyn oqshaýyraq turǵan qoraǵa tiredi de, qabyrǵadaǵy attyń tizginin sheship, kóleńkege baılady. Sóıtti de týarýly qos qara kók atty kózimen bir súzip ótip, úıdiń tereze-esik jaqtaryn barlady. Syrtta ózinen basqa jan joq ekenine kózi jetken adamsha ol shapshańdap, arbasyna eńkeıip qapshyq tárizdi kenepke oraǵan nárseni tósenishtiń astynan sýyryp aldy da, bala túgil úlken kisiniń de boıy jetpesteı bıik qoranyń tóbesine qolyn sozyp árirekke tastaı saldy.

— Shaı tátti bolsyn, myrzalar. Sý basynda kezdesken kóztanys qazaqpyn baǵanaǵy, — dedi ol esikten kirgen boıy Hakimge qarap, sonan keıin tómende otyrǵan Súleımenge:

— Atanshanyń balasy, sen jasyń kishi jáne ebdeıli jigit kórinesiń, maǵan syrtqa shyǵyp járdemdesip jibershi, bolmashy ǵana bir sharýa bar edi, — dep esikten keri shyǵa berdi.

Qobaljyńqyrap otyrǵan Súleımen jaýap qatpastan onyń sońynan ilese shyqty. Basynda seskense de, manaǵydaı emes qyzyl qarlyǵa kózi úırenip te qalǵan sıaqty. Ózinen birjarym ese uzyn onyń boıyna, jumyr da ıyqsyzdaý kelgen tomar tárizdi denesine, arshyndap basqan adymyna ol aıyzy qanǵandaı qarap keledi.

— Myna toqtynyń terisin sypyr da, etin tutasymen Kerbezdiń qazanyna toǵyt. Tez qımylda. Kún eńkeıgenshe pisetin bolsyn. Qasyńdaǵy myrzalarmen dastarqandasyp, atanyń asynan aýyz tıelik, — dedi qoranyń qarańǵy buryshyna baılaýly turǵan marqany kórsetip.

Súleımen onyń sózin eki etpeı, aldynda qurdaı jorǵalady.

— Men qazir «á» degenshe jaıǵastyraıyn, — dedi «ol jalma-jan toqtynyń aıaǵyn býyp jatyp.

Qyzyl narly qolyna ustaı kirgen ala qorjyndy buryshqa súıeı saldy da, senekke shyǵyp jýynyp, úıge qaıta kirdi. Súleımendi tysqa nege shaqyrǵanyn bilip bul tosyn jolaýshynyń ne pıǵyly baryn da túsine almaı, shaı iship otyrǵan ekeýi daǵdaryp qalyp edi, narly kóp kúttirmeı-aq dastarqanǵa jaqyndap kelip, moldasyn qurdy da, kózi astymen qarap otyrǵan Hakimge til qatty.

Pyrkarol myrza, qyrdyń jýan qonysh, keń shekpendi qara qazaǵynan jırenbessiz. Jol ortaq, ákim ortaq degen bar. Meni sonaý Qyzylqoǵadan, sizdi Qyzylúıden jetelep mynaý Kerbezdiń úıindegi dám kezdestirgen shyǵar, káne, shaı isheıik.

Sóıtti de ol shaıyn eselep, tas quman astyndaǵy shoǵyn jańartyp, shaı quıýǵa qaıta kirisken Kerbezge qorjynnan alyp mámpásı, qaǵazǵa túıgen tátti nan usyndy.

Álibek ilki elegize qarap otyrǵan kúıi onyń júris-turysyn, júz qubylysyn shashaý shyǵarmastan jadyna túıe bastady, sózin muqamyna sheıin buljytpaı qaǵyp alýǵa tyrysty. Al, Hakim mán-jaıyn ózine aıtqyzýǵa tyrysyp, tikelep jón suraýǵa kiristi. Ol:

— «Ptısý opredeláút po poletý» degen orystyń bir naqyly bar. Muny qazaqsha dál aýdarýǵa kele bermeıdi» al maǵynasy: «qustyń dabysynan, attyń shabysynan baıqa» — degenge jaqyn. Jýan qonyshty, keń shekpendi bolǵanmen, mal baqqan qara qazaq emes ekenińiz, júrisińizden de, sóz saptaýyńyzdan da kórinip tur, jol bolsyn, qarymyńyz kim, at mańdaıy qaı jaq? — dedi óziniń jaı qalypty sabyrly pishinimen.

Beıtanys jolaýshy bir sát bógelip qalyp, áldeneni izdegendeı, sol qolymen jaǵyn sıpaı tústi de, uzyn ıeginiń naq ushyna qashyp shyqqan shoq saqalyn ustady, ony da tastaı berip dastarqandaǵy nanǵa jarmasty. Sonsoń ol nandy kóterip, Hakimge:

— Ózińiz bilesiz, bizdiń qyr elinde nan tańsyq. Sony kórgen soń, jón suraýdy da umytyp kettim. Bul da meniń nadan qazaqtyǵym ǵoı meniń qarymym Kete, Qaratóbe bolysyndaǵy Kete, jetinshi aýylmyz. Tekede boldym, aýyl jaqqa qaıtyp baramyn, — dedi.

— Men Qaratóbe bolysyn jaqsy bilýshi em, biraq jetinshi aýylda Kete baryn estimep em.

Hakimniń bul rý jóninde senbegen sózine dálel-jaýap qaıyrmastan qarly jolaýshy ózin tanystyra tústi.

— Sharýanyń qataryna qospaýyńyzǵa da bolady meni, óıtkeni qyzmetker bolyp ta eseptelemin, muny siz topshyladyńyz, qazynaǵa mal alý, teri-tersek jınaý sekildi qyzmetker men sharýanyń eki ortasyndaǵy bir ásireńke jumys. Osy sapar Tekege mal tapsyryp kele jatyrmyn.

— İm, — dedi Hakim senbegen muqammen. Sóıtti de kúdigimdi sezip qaldy ma dep shapshańdap, — jaqsy kásip qoı malmen aınalysý. Kóp mal ma edi? — dedi.

— Joq, elý-alpystaı iri qara, júzge tarta jandyq, — deı saldy ol nemkettileý únmen, qolyn erbeń etkizip. Hakim áńgimeni úzbeı, tergegishtik tásilmen tamamdaı tústi.

— Men sizdi tanımyn... Munan on jyl buryn Tekede kórgenmin. Onda siz kerýenmen júretin edińiz ǵoı... Atyńyz...

— Meniń atym, — dep, kúdikti jolaýshy julyp alǵandaı Hakimniń sózin bólip ketti. Biraq Hakimge týra qaramaı, basyn ızeı túsken Álibekke syrlas adamyndaı-aq kúlimsireı qaldy. — Qyzyq ózi. Meniń atymdy aıtam-aý. Qazekeń shala moldasyz júreme, ájem marqum úıde bolmapty da kári sheshem, topyraǵyń torqa bolǵyr, izgi jan edi, onyń ústine qulaǵynyń azdap tosańy da bolatyn. Ómiri adam atyn durys aıtyp kórgen kisi emes edi, udaıy bireýmen bireýdi shatastyrýmen otyratyn. Molda azan shaqyryp, meniń qulaǵyma aıqaılaǵanda, kóterip ustap turǵan sheshemniń qulaǵyna moldanyń «ákpary» uıalap qalǵan. Kádimgi azannyń «alla akpary» ortasynan úzilip aıaǵy at bolyp estilgende, atym Akpar bolyp qalǵan. Moldanyń qoıǵan aty «Baıbolsyn» sıaqty bir at eken. Biraq sheshem Akpar dep uǵyp, sol at at bolyp qalypty ǵoı. Biraq basynda sáti túspegen at, beri kelgen soń, onan da zor sátsizdikke ushyrady. Eńgezerdeı bolyp ósken sıqyma qarap jurt: «Dáýqara», «Uzynqara», «Kapsaǵaıqara», «Dyǵalqara» dep atap Akparymnan da aırylyp, osy kúni jeńgelerim «Qapsaǵaı qaınym, kelinderim «Zor qaınaǵa» deıdi. Qudaı biledi dep aıtaıyn, baǵanaǵy sý basynda kórgennen beri sizder de «Uzynqara», «Narlyqara» dep kele jatqan bolarsyzdar. Oqasy joq «Akpar» degen sózdiń ózi de moldalarsha «dyǵal» kórinedi ǵoı. Dyǵal ekenim ras. Solaı emes pe, inishegim, á? — dep ol Álibekke qarap qolqyldap kúlip qoıdy.

Shaıyn tastaı salyp kúlgen Kerbezge Álibektiń bala kúlkisi qosylyp, úı ishi sylqyldaǵan kúlkige batty.

Biraq Hakimge onyń búl qýaqylyǵy aralas tilmár jaýaby keleke etkendeı kórindi. «Sóz sonaryna salyp izińdi osylaı búrkemekshi boldyń ba sen, jarty bas! Otyrǵan ornynan typyr etkizbeı tutqynǵa alsam ba eken ezin? Ábden basynyp alǵan. Gýbernanyń sheti bylaı tursyn, tapa-tal túste qalanyń qaq ortasynan shyǵyp, úlken joldyń ústinde: «Meni kórdiń be? Kórgende ne isteısiń? Mine, júrmin, júrgenim bylaı tursyn, qasyńda-aq otyrmyn, iste qolyńnan kelgenin»- degeni ǵoı búl. Myna jáıitten keıin meniń prokýrorlyq qudiretime jurt ne demekshi! «Prokýror Júnisov bir dastarqannyń ústine qatar otyryp taǵam tatyp, bile tura, tanı tura, qol qata almaı qoıa berdi» demeı me?! Jaqsy. Tutqynǵa alaıyn. Munyń qarsylaspaı aldyma túsip, búlkildeı berýine kim kepil? Qarý jumsamasyna kimniń kózi jetedi? Boıynda qarýynyń bary da sózsiz ǵoı. Óz kúshine, óz aılasyna sengennen keıin otyr ǵoı, bul kesepat! Áıtpese, tergeýshige, zań baqylaýshyǵa jýı ma mundaı jannan bezgen qaraqshy...»

Birine-biri qaıshy oılar, birimen-biri jaǵalasqan kúdigi mol ári-sári boljaldar Hakimniń basyn az ýaqyttyń ishinde biri kirip, biri shyqqan jármeńkege aınaldyryp jiberdi. Ol bógelep qaldy — narlynyń sózine basyn ıá shaıqap, ıá ızemesten tunjyraı tústi.

Basynda bul jumbaq jolaýshynyń pishini men júrisine esi ketip, endi onyń sózge júıriktigine den qoıǵan Álibek aýzyn ashyp qaldy da, al qyzyl narly, kóbinese, sol jas jigitke qarap sóılep otyr edi. Sóıte tura Hakimniń júzindegi qubylysty ol birden baıqap qaldy.

— Meniń adyr-budyr sózderime siz qulaq qoımańyz, myna inimdi kúldirý úshin sózdi shoqpyt kıimdeı alba-julba etip aıtyp otyrmyn. Saı-salasy kóp qyrdyń adamdary da ózine saı oıly-qyrly keledi ǵoı„ oqyǵany da, nadany da, moldasy da, qojasy da aralas. Sonyń biri myna biz. Siz meni «shyramytamyn» dedińiz be? Ne kóp, men sıaqty qazaq kóp. Solardyń bireýimen shatastyryp otyrǵan shyǵarsyz, óıtkeni sizdi kerip te otyrǵanym, dastarqandas bolýym da osy birinshi ret. Jáne ómirimde kerýen aıdap kórgen emespin, — dedi ol únin de ózgertip, sózin de salmaqtap sóılep.

— Aqmetshe Muqametshın degen kisini siz biletin shyǵarsyz? Myna qyzyl nar sonyń narlarynyń tuqymy ǵoı.

— Aqmetsheni estýim bar, ol Taıpaq bolysy, Alteke ǵoı. Men Qaratóbenikimin. Rýym — Kete. Aıttym ǵoı. Siz bireýmen shatastyryp otyrsyz. Oqasy joq, ondaı-ondaı bola beredi. Qyzyl nar deısiz be? Bizdiń arǵy qum betimizde, sonaý Qyzylqoǵa jaq tegisimen narly keledi. Nardyń, árıne, qyzyly da, qarasy da bar. «Shynymen shatastyryp otyrmyn ba? Ózine-ózi tym senimdi, eshbir kúdik qaldyrmaı sóıleıdi. Bul qalaı boldy?» — dep oılady Hakim, ilki oıynan birjola bezbese de, solqyldaqtaý halde qalyp.

Shaıdyń sońyna Súleımen de kelip ilikti.

— Kúshiń, qudaı biledi dep aıtaıyn, otaǵasy, nardyń kúshinen de kóp shyǵar, muqym bir qolmen súırep kettiń-aý búgin bizdiń paetondy. Paı-paı, ózińdi bizdiń İİİaıdollamen kúrestirer me edi, shirkin, bútin el qarar edi qyzyǵyńa. Shaıdollalar kesken tomar syqyldy da, al, otaǵasy, sen beıne bir dáý terek sekildisiń, kádimgi tóbesine qarasań bórkiń túserlik kújban terek. Anaý saǵan tómennen ákesine jarmasqan balasha qarar edi. Biraq onyń sandary ana qyzyl nardyń shondanyndaı, jelkesi, kádimgi óziniń qyzyl buqasynyń shúıdesindeı. Ekeýiń beldesseń, tiri qyzyq sonda bolar edi. Myna qol, myna tirsekpen óziń ony bir kóterýge búrkitteı-aq búrip keter eń. Biraq ol, belkúlli tarǵyl mysyqtaı dik ete qalar edi, jyǵylmas edi, jyǵylmaı qoımas ta edi. Egerde Shaıdolla kóterip áketse myna dáý terekti, qudaı biledi dep aıtaıyn, jer solqyldamasa da, bir maıysyp keter edi. Ol úıirgen kúnde ne kerek, myna tirsekter jerden kóterilmeı tyryldatyp bir or qazyp berer edi. Paı-paı, Qunyskereı degeniń osyndaı eken ǵoı, muny da kerdik, — dedi Súleımen aldyna qoıǵan shaıdy qolyna da almastan, esi ketip sóılep.

— Táıt, ne ottap otyrsyń óziń! — Narly oǵan kózin jalt tóńkerip qarap jekirip tastady. — Qaıdaǵy Qunyskereı, esinen tanǵan taılaqsha neme!

Súleımen jasyp qaldy. Ol soǵyp jibere me degen adamsha ańyryn jyljyp, sózge kirispeı tyńdap otyrǵan Kerbezge taman yǵysty.

— Shaı ishińiz, shaı sýyp barady, — dedi áıel, kóre kózge jurttyń nazaryn basqa jaqqa aýdarýǵa tyrysyp.

Bul kezde Hakim keri sheginińkirep otyryp, portfelinen bir qalyń dápter sýyryp alyp, sonyń shımaılanǵan betterine kóz qıyǵyn sala bastap edi.

«...Uzyn boıly, qapsaǵaı qara kisi. Jasy qyryqtyń az-maz ústinde. Sırekteý murty bar: saqaly uzyn ıegine qashyp shyqqan — shoqsha saqal. Jalpaq emes, biraq jumyr, áldi dene. Túri bir qaraǵan kisige qaraqus reńdi: qasy, qabaǵy jabyńqy, qoldary uzyn jáne taramys tamyrly...»

Arǵy jaǵyn oqymaı, ol dápterdi jaba saldy da: «Aqıqat sol. Sol atyshýly Qunyskereıdiń ózi» dep túıdi ishteı.

— Sen qaıda joǵalyp kettiń, Súleke? — dedi Hakim. Biraq ol Súleımenniń: «Marqanyń terisin sypyryp berdim» degen jaýabyna qulaq salmastan, narly jolaýshyǵa betin buryp: — Qunyskereı degennen esime tústi-aý. Otaǵasy, qalaı, el ishi tynyshtyq pa? Ol batyrdan ne habar bar? — dep surady nemkettileý únmen.

— Jamanat bilinbeıdi... Batyr degenińiz kim? Aıyp bolmasa aıta otyryńyz, — dep, narly Súleımenge meńzegen qatal únin jumsarta qoıdy. Onyń túri de kenet jaı qalpyna kóshti, túıile túsken qaharly qabaq qyrtysynan arylyp júre berdi.

— Sizdiń jaqta Qunyskereıdi batyr demeı me? Kórgender solaı dep maqtaıdy ǵoı. Biraq shyn batyr adam elin, jerin tastap jyra-jyqpyldy betke ustap qum saǵalamas bolar edi. Myna ózińiz qusap qasqıyp júrmes pe el ishinde. Sirá, batyr degen at ana sizdiń jetektegi bozyńyz sekildi bosqa baılanyp júrgen shyǵar.

Hakimniń namysty shymyrlatarlyq ashshy kekesini kózdegen jerine dóp tıdi me, álde kópten beri keýdege syımaı kelgen qamyǵý zary ernektep ketti me, áıteýir, qaraýǵa qatal, qany ishine tartylǵan kárli jannyń úni balqyp shyqty.

— El ne demeıdi, keıde bardy jasyryp aıtady, keıde joqty asyryp aıtady. Batyr atanamyn dep júr deısiz be, uıadan aıyrylǵan bezgeldekteı shóke-shókeni panalap, sýynǵan orynǵa qaıta orala almaı júrgen bir pende shyǵar, — dedi ol óte báseń, sybyrlaı sóılep.

Hakim onyń jańa ǵana jalt etken shuńǵyldaý kózdiń túbindegi janardy býaldyr shalyp ótkenin baıqap qaldy.

— Ras, — dedi prokýror, býyndy bekitýge mursha bermeı ilese jetektep. — Aıdalada urylǵan daýylpazdan úrkip, keıde ákki bolǵan sary qaýyrsyn qaz da kópke deıin kóline qona almaıdy — qaýyrsyny qatpaǵan kógildirine orala almaıdy, bosqa qıqýlap, bosqa oıqastaıdy. Qunyskereı de tap osyndaı uıasynan bosqa bezip júrgen jan kórinedi. Kóp jyl ótti, eski jara jazyldy, eski áńgime umytyldy. Endi kelip keshirim surasa — usynǵan basty qylysh kese me — ashyldy túndik, qaınady qazan, oryn ot basynda.

Uzaq ýaqyt ekeýi de kezdesip qalǵan kezderin aıyra almaı turdy da, ańyrynda narly jolaýshy temen qarap:

— Meımanasy asyp ketken shyǵar, áıtpese, eliniń jaǵasy bútin bolýyn tileıtin ezderińiz sıaqty azamaty baryn bilmeı júr deısiz be, — dep edi, Hakim taǵy da ilip áketti.

— Úkimettiń qoly uzyn, meımanasy asqandy buǵaýlaýǵa quryǵy jetedi. Sonda da adasqannyń aldy jón — ózi qaırylar, óz úıirin ózi tabar dep júrýi haq.

— Qaırylýǵa namys jibermese, ne isteısiz. Basynda egesip qan tógisken desedi jurt. Ol bastamaǵan egesti, erýlige qarýly is istepti-mys. Adamnyń ómiri — qumyrysqanyń ıleýi emes pe, bir raqymsyz aıań ony buzyp-tapap ketse, oǵan nazaryn salmasa — qumyrysqa da basqa jerge keshpeı me. Ol aıtyp otyrǵan adamyńyzdyń elden shyǵyp ketýine osyndaı sebepter ıtermelegen be, qalaı. Men, árıne, estigenimdi aıtyp otyrmyn. Múmkin bul olaı da bolmas. Al, mágár osylaı bolsa, namys egeske uryndyrsa, eges ıin tireserlik tentektik jolǵa siltese, bári bir emes pe — myń jasaǵan Súleımen de kerde. Búl jalǵannyń kúzegen taıdyń quıryǵyndaı sholaq terine bireý kúndeı kúrkirep shyǵamyn dep álek bolady, bireý jylansha jorǵalap jetemin dep pushaıman, bireý boq aýdarǵan qońyzdaı jınap-terip mehnattanýmen kúni zaıa. Báriniń de bolar jeri — tereńdigi kisi boıy qol usynymǵa jeter-jetpes qýys.

— Alaıda, ómirdiń teri qanshama sholaq kórinse de birqydyrý jer. Oǵan adam adamsha jetedi: alqalaǵan azamattyń ortasynda, qatyn men balanyń aldynda qurmetke bólengen aǵalyq, atalyq saltpen attanady alys saparǵa. Bórideı jortaqtap, kúzendeı búgilip jol torý — laıyq emes alshańdaı basyp júretin azamatqa. Siz oǵan bir taban bolsa da jaqynsyz ǵoı, kerseńiz aýyzsha, kórmeseńiz tamyr-tanys arqyly sálem aıtyńyz: maǵan kelsin, sóılessin. Úkimetten keshirim surasyn, — dep Hakim ornynan túregeldi.

Ol: «Áńgimeniń ushy túıildi, budan keıin qalaıda bir syr berer, ezi aıaǵymen kelip qarýyn tapsyrmasa da qazyqty aınalǵan arqandaýly attaı, tóńirektep bir soqpaı ketpes. Sonan keıin arǵy jaǵyn taǵy kórermin» dep oılady.

Prokýrordyń júrýge yńǵaılanǵanyn sezip, narly jolaýshy da as qaıyrdy, biraq ózi terisin sypyryp múshelep tastaǵan baǵlannyń etin qımady ma, álde ázir asqa qaramaýdy ádepsizdik dep tapty ma, kim bilsin, áıteýir, Súleımen ornynan turmastan, Hakim men jolaýshyǵa alma-kezek jaltańdaı qaldy.

— Álgi qozy... qalaı boldy? — dep kúbirledi.

— Myna báıbisheniń qazany kóterilip jatyr, myrza, baýyzdalǵan baǵlan bar, basyn ustap ketińiz, — dedi narly Hakimge.

Hakim qozynyń soıylyp qalǵanyn bilgen de joq edi, onyń ústine búl jerde uzaq aınalý oǵan kelissiz de kórindi.

— Biz júremiz. Ýaqyt tar. Jol uzaq. Jaılasyp otyryp dastarqandasatyn shaq alda. Áli de talaı kórisermiz. Siz Qyzylúıge soǵasyz ǵoı? Kelińiz, bizdiń úıdi tabasyz ǵoı? Bálkim, biletin de shyǵarsyz... — dep edi Hakim, oǵan jolaýshy oılanbastan jaýap qatty.

— Bilemin. Dám buıyrsa, soǵarmyz da, — dedi.

Jolaýshy syrtqa ere shyqty. Keshikpeı aǵaıyndy

Júnisovter arbaǵa otyrdy da, Súleımen qos qara kókti qara jolǵa saldy.

— Keledi ol! Ózi keledi, kórersiń! — dedi Hakim artyna jıi qarap kele jatqan inisine.

— Men de keler dep oılaımyn. Biraq... kelmegeni jaqsy bolar edi, — dedi Álibek tómen qarap.

Bul sózdiń shyn maǵynasyn júzinen izdegendeı Hakim inisiniń betine qadala qarady da, onan aıanysh shyraı tapty...

«Munyń balalyq», — dedi ol ishinen.

Al, Júnisovterdi shyǵaryp salyp, úıge qaıta Kipgen narly jolaýshy: «Myna qý shyramytty, buryn bir mártebe kórse de shyramytty. Oǵan da on jyl ótip edi jáne meni ińir qarańǵysynda kórip edi. Óte qyraǵy jigit eken. Sózge de usta, aqylǵa da jarly jan emes. Qarmaqty qalaı alysqa tastaıdy. Bizdiń úıdi bilesiz ǵoı, kelińiz! — deıdi. Kelgende jarylqaıtyn bolsań...» — dedi ishinen. Sóıtti de, ol áldenege kúdiktengendeı:

— Kerbez, ay Kerbez! — dep daýystady ekinshi bólmedegi áıelge.

— Saǵyndyń ba, batyr!

Áıeldiń nazdy suraǵyna týra jaýap qatpaı, qara kóleńkeleý buryshta shyntaqtap jatqan kúıi:

— Men de júremin, — dedi ol, sýyq únmen.

Balǵyn shaqtan áldeqashan árilep ketken, biraq

dáni tolyp kemeline kelip, basyn jelge salmaqpen ıetin qobaqan bıdaıdaı, tolyqsyǵan áıel qylyqty shyraımen er kelbetti erkekke jaqyndaı tústi.

— Batyr, ún qatpaısyń ǵoı, álde... Álgi ákim oılaǵan oıyńdy bólip ketti me? Álde... Tynyqsaıshy, mine jastyq.

— Joq. Júremin. Ákimder árileńkiresin.

— Olardy qaıtesiń... Álde solardyń izin ańdý úshin ǵana kelip pe eń?

— Joq. Kóldeneń júrgen kók attylynyń izin ańdyp ne basyma at teýipti.

— Báse...

— Osy jaqqa tarta beretin bir sıqyr bar...

— Ol qandaı sıqyr?

— Beri kel!..

Uzyn qaranyń baqandaı qolyna áıel ilige ketti de, belinen oraı ustap ózine qaraı tartqanda, jas taldaı ıile berdi...

EKİNSHİ TARAÝ

1

Sol kúni Jympıtyǵa ishki aýyl jolymen de bir arbaly ketip bara jatty, biraq bul — sonaý Arqa bettegi elderge soqpaıtyn, úlken qara joldyń boıyndaǵy qos qara kók at jekken saltanatty jolaýshylardaı emes, ógiz arbaly adam. Munyń da barar jeri alys. Biraq júrisi mardymsyz. Ógizder erteden beri ilbýin qyl eli ózgertken joq. Áli sol azar aıańymen aıaqtaryn shalys basyp, qybyr-qybyr adym sanap keledi.

Qalqany qısyq qazaqy arbaǵa kók shópti basa salyp, ústinde bir shyntaqtap qojaıyn jatyr. Múmkin, ol erteden beri talaı uzyn oıdyń o sheti men bu shetin san ret sharlap ta shyqqan shyǵar. Al, tap qazir arbanyń maıda yrǵaǵymen ógizderdiń tasbaqa qybyrynan áýdemjer qıaly da sharyqtamaı qalǵan sıaqty. Tysy ońǵan kónetoz k,ara buıra bórkin kún jań shekesine salyp qoıyp, ógizderiniń múıizinen kóz almaıdy. Yrǵalyp teńselgen júris mádisin ańdyp, múıizdiń býynyn sanaıdy. Túbi aq qaıyzǵaqtanǵan oń qoldaǵy shańyraq múıizdiń jyltyr ushyna erlegen shyǵyrshyq sany keı¬de on, keıde on birge jetedi. Kóz jańyldy ada dep kúdiktengen ógiz ıesi múıiz shyǵyrshyǵyn qaıta sanap, kaıta esepteıdi. «Sary alanyń shyǵyrshyǵy on bir bolý kerek edi ǵoı, ıá, on bir! Onyń jasy on birde, kókem qaıtqan jylǵy buzaý... Sholaq atty balshabaılar keletin jylǵy!» dep kúbirleıdi. Sóıtedi de ol sol qoldaǵy ógizge kóshedi... Oqta-tekte jalqaýlaý úıirilgen shybyrtqy men zári joq sop-sop ógizderdi sál ǵana serpilte túsedi: kózin art jaǵyna beıǵam tastap qoıyp kúısep kele jatqan sary ala ógiz bes-alty adym empeńdeı attaıdy da, kózin qaıtadan jumyp báseń júris qalpyna qaıtadan túse qalady.

Dala da osy shaban qımylǵa uqsap jatyr: baıaǵy jalpaq kúıinde, ómiri bir shaǵyndalmaıtyn sıaqty, áldeqashan artta qaldy degen «Ashysaı» qyrqasy áli alystaǵan joq. Al aldyńǵy jaqtaǵy Saryboz — ómiri jetkizer emes. Bulan qyrqasymen ushtasqan kúıi qıyrdaǵy saǵym tolqynyna oranyp tur.

Jalpaq dala ógiz aıań, talmaly teńselý jumsaq shóp ústinde qısaıǵan arba ıesiniń oıy men denesin qosa terbetip, ábden balbyratty da, arty qalyń uıqyǵa aınalatyn qalǵý bastaldy. Ol kózin ashyp qalyp qaıta jumyp, biraz ýaqyt shyntaqtap jatqan kúıi shydap baqty da keshikpeı uıyqtap ketti — alaqannan yǵysyp, basy shópke jaılanysty. Birte-birte dene do jazylyp, jaı tapqan sıaqtandy. Jumsaq qoryldy tátti uıqy bar deneni myqtap qushaqtap alǵandaı boldy...

Bóriksiz qalǵan shekesin kún qyzdyryp oıatqan jigit qansha ýaqyt ótkenin, qaı jerge kelgenin shamalaı alǵan joq. Ol tek úırenshikti jekirispen qoldan túspegen shybyrtqysyn úıire tústi, biraq qarasynǵa qaraı asyǵa umtylǵan ógizder onsyz da jaqsy aıańdap kele jatyr edi. Aıańdamaı bola ma: uzyn kúngi ystyq, taýsylmaıtyn uzaq jol shólirketken janýarlar jaqyndaǵan saıyn qudyq sýynyń salqyn ylǵalyn.» tumsyǵyn tutas kómgendeı sezip edi.

Shańyraq múıiz sary ala bir-eki ret tipti astaý basyna kelgendeı uzyn tilmen oraı shúıirip, qos tanaýdy tazartyp ta alǵan edi. Úlken joldan buryp aýylǵa eriksiz jetelegen de osy sý ıisi bolatyn.

Eki aǵasy qos qara kók at jekken sándi faetonmen ketip bara jatqan qalaǵa ógiz arbamen jol shekken bul Júnisovterdiń eń kishisi Ádilbek bolatyn. Aǵalary Oraldan shyqsa, bul elden shyqqan edi.

Ádilbek qapelimde uıqyly kózimen, ógizderiniń qaıda alyp bara jatqanyn, joldan qashan burylyp ketkenin ańǵara almady. Ol aldy artyna kózin ýqalaı qarap, Bulan qyrqasynan asqanyn jonaıttan qulap jatqan joldyń qara qońyr burymyna qarap bildi, biraq tónip kelip qalǵan aýylynyń kimdiki ekenin tanymady.

Kári saıtandar aýylǵa burǵan eken, shóldegen ǵoı shamasy. Jaraıdy, qudyq sýyna qandyryp, bulardy sýaryp alaıyn. Ózimniń de tańdaıym keýip qalypty... Bul kimniń aýyly eken? Eki otaý, qos qarasha úı qorshalǵan kim de bolsa dáýletti adamnyń úıi ǵoı. Bul jerde baı bulandardan kim bar edi!..

Ádilbek kóp oılanbastan «dáýde bolsa kishi otaý shyǵar» dep shamalaǵan úıge taıaý keldi de, ógizderin toqtatyp, arbadan tústi. Ógiz arbaly qonaqty eleı qoımaıtyn ádet qoı, munyń aldynan úıden shyqqan, da, kóldeneńnen kóz tikken adam da bola qoıǵan joq, jalǵyz-aq shetki qarasha úı jaqtan otaýǵa qaraı bettegen tolyq áıel arba janynda turǵan kózge qorash bala jigitti kóre sala:

Myna ala ókpe tıgirlerińdi kıdirmeletip qaıda aparasyń, úıge kirgizeıin dep pe eń sonshama? Ármen, ana jaqqa qaraı áket, tóńirekti bylǵaısyń! Jón-josyqty bilmeıtin qandaı kórgensiz neme ediń, óziń! — dep kılige ketti.

Áıeldiń júzine tiktep qarady da, onyń tútigip turǵanyn kórip Ádilbek úndemedi. Ol: «Kóringenge tıiseıin dep turǵan mynaý bir qos úıdi qosa qondyrmaıtyn shaıpy aýyz qatyn eken. Úndemegen úıdeı páleden qutylady degen, bóten aýyldyń syrtynda ursysyp turý uıat bolar» dep oılady. Áıeldiń ózin de, sózin de estimegen bolyp, ol basyndaǵy bórkiniń shańyn silkip qaıta kıdi, eńkeıip qolymen nanke shalbarynyń balaǵyn qaqty, beshpetiniń etegin jelpip-jelpip qoıdy. Munyń bul «qylyǵyna» jyny kelgen bı báıbishe (Ádilbek ony «osy aýyldy bir shybyqpen aıdaıtyn er minez báıbishesi shyǵar» dep oılady):

— Sen aıtqandy estip tursyń ba, estimeı tursyń ba? Álde ógizińniń basyn keri qaıyrtyp shybyrtqylatýdy kútip tursyń ba? Aı, kúıeý, úıdemisiń, beri shyq! — dep aıqaılady áıel úıge qarap. Ádilbek shydamady.

— Báıbishe, syrt qaraýǵa kóz toqtatarlyq aq orda kóringennen keıin: jolaýshy aıaldar tabaqty aýyl eken dep burylyp em. Jańyldym, aıǵaıy men qamshysyn kóterip qarsy alatyn taıaqty aýyl ekensiz. Ózime shalap bermeseńiz de, ógizime syńar shelek sýyńyzdy qıarsyz, qaýǵa berińiz, qudyǵyńyzdan kólik sýaraıyn, — dedi.

— Myna tyshqaq ógiz jekken qarǵadaı neme, til men jaǵyna súıenip, tazsha baladaı taqyldaıdy ǵoı. Men saǵan qaýǵa ákelip beretindeı kim ediń óziń? Qara arbaǵa qos jorǵa jekken myrzalardaı, shirenedi-aı! Kúıeý, a kúıeý! Kúıeý-aý, sen tirimisiń, ólimisiń? Shyqsaıshy beri, deseńshi mynaǵan birdeme!

— Tyshqaq ógizdi bul jerde de jegetin kórinedi. Anaý jatqan ógiz qamyt pen jarmaly arba jorǵalarǵa degen saltanatty jabdyq bolmas. Kúıeý, kúıeý dep qaqyldaısyz, maılyq oramal ornyna jumsaıtyn kúshik kúıeýińiz bar-aý shamasy. Shyqsyn, shaqyryńyz, shaqyryńyz, — dedi Ádilbek ór keýde áıeldiń namysyna tıe sóılep.

Áıel bógelip qaldy, ol úıden kesheýildep shyqqan kúıeý men tistene sóılep, bezere qalǵan Ádilbekke kezek qarady. Buryn-sońdy eshkim qarsy kep sóz aıtpaǵan báıbishege otty jigittiń oryndy sózi naızadaı tıdi, ol tútige tústi.

— Senderdiń osy aıqaılatpaı oryndaryńnan kóteriletin kúnderiń bar ma? — dep zekidi áıel, bar óshin «kúıeýden» alaıyn degen adamsha. — Ómiri qozǵalmaısyńdar, aıaqtaryńa qazandaı qara tas baılap qoıǵan adamsha.

— Ýa! — dedi úıden shyqqan kishkene kisi jińishke daýyspen Ádilbekke qarap. — Sen aınalaıyn, Ádilbekpisiń? Qaı jaqtan júrsiń? Qaıda barasyń? El aman ba? Jeńeshe, mynaý kádimgi Júnis qajynyń balasy Ádilbek!.. Bizdiń Ádilbek! Baǵanaǵy aıtyp otyrǵan Hakimniń inisi, týǵan inisi, kishi inisi. Kádimgi bizdiń pyrkarol Hakimniń. Oı aınalaıyn, báse, sóz saptaýyń qulaǵyma tanys adamnyń lebizindeı tıip edi-aý. Jókeńniń sózi... aýǵan joq ózi... Oı, aınalaıyn...

Áıel ańtarylyp qaldy. «Kúıeýdiń» myna sózi oǵan ushyq salǵandaı áser etti.

— Shyraǵym-aý, kúıeýjan-aý? Quda bala deısiń be? «Beri kelip ketshi, tez shyqshy» dep seni bilgendeı shaqyrǵan ekenmin. Áıtpese, tanymasyn syılamas dep... Quda bala ekenin bilsem ózim de basqasha sóıleser edim. İm, báse, bizdikine tanymaıtyn adam burylmaýshy edi ǵoı, — dep sasa bastady.

Kishkene kúıeýdiń tili odan ári aǵytyla tústi. Onyń sózi beıne bir kózi ashylǵan bulaqsha sorǵalady.

— Iá, ıá, bı-jeńgeı, quda balańyz! Quda bala bolǵanda naǵyz shekesi toqpaqtaı, anaý-mynaý emes, ortan qoldaı quda balańyz! Qajynyń aýzynan túsken de qalǵan, qyzyl tildiniń shesheni! Onyń ústine ózi ári ánshi, ári óleńshi, ári balýan! Bir syrly, segiz qyrly jastyń biri! Bilim qandaı deseńizshi. Qalen ýshetelden jeti jyl ońyp sharýa mektebin bitirdi. Ana eki aǵasynan bul asyp túsedi. Qara shańyraqta qalǵan bala osy. Basynan baq, aýzynan bal arylmaǵan betke ustar inilerimiz. Ana aldyndaǵy aǵasy úılensin dep júrmin. Áıtpese Ádilbekjanǵa qyzdy ózim tańdap, áldeqashan ózim aıttyramyn ǵoı, — dedi ol, Ádilbek qyz kóre júrgendeı-aq sóz aıaǵyn úılenýge tirep.

— A, im! — dedi áıel daýsyn kótere sozyp. Onyń asa bir maǵynaly pishin kórsetkendeı, qabaǵy kerile qaldy.

Tákappar báıbisheniń ór sózine ashshy jaýap qaıyryp: «Maılyq oramal ornyna jumsaıtyn kúshik kúıeýińiz bar-aý, shamasy» degen aǵat sózine Ádilbek endi qysyldy. Osyny jýyp-shaıǵandaı ol:

— Raqa, úı ishińiz aman-esen be? Men sizdiń úıdi bul jerde dep oılaǵan joq edim, kimniń aýyly bolsa da ógizderimdi sýaraıyn dep burylyp em. Áıtpese, birden sizdiń atyńyzdy atap, sizdikine túsemin ǵoı, — dedi.

— Oqasy joq, oqasy joq, qaraǵym. Úıge kir. Kún ystyq, shóldegen shyǵarsyń. Kóligińdi ózim jaıǵastyrarmyn. Júr, júr, jeńgeń de, kishkene inishegiń de úıde. Jaqsy keldiń, qonaq bolyp qonyp ketesiń, — dedi úı ıesi Ádilbekti qolynan jetektegendeı úıine qaraı beıimdep.

«Kúshik kúıeý degen sózdi estimegen shyǵar... estise uıat-aq boldy» dep oılady Ádilbek taǵy irkilińkirep.

— Kúıeý, «inim» dep ózińe qaraı súıreme, quda bala bizdikine tússin, joly sol, — dedi báıbishe Ádilbektiń oıyn bólip.

Áıeldiń kenet ózgerile qalǵanyn Ádilbek ishteı jaqsy kórdi, óıtkeni, bul aýyl ýez qol astyndaǵy eń dáýletti adam Dabyl baıdyń aýyly edi, mynaý turǵan Dabyl baıdyń ne óz báıbishesi, ne inisiniń áıeli bolsa kerek. «Bul qudiretti aýyldyń bizdi syrttan bilgeni óte durys. Táńir jarylqaǵyr Raqymǵalı ne bolsa da kelistirip maqtap berdi» dep oılady da, alǵashqy sóz órinen Ádilbek te jazyqqa kóshe sóıledi.

— Qudaǵı, siz de ǵapý etersiz, tanymasyn syılamas menen de boldy. Al, aıaldaý bıligi aǵanyń aıtqanymen bolsyn. Óıtkeni, sizdiń úıge arnap kelip, asyqpaı otyrýdy jón kórip turmyn. Jáne onyń ústine ózińiz aıtqandaı, ógiz arbamen bazar bazarlap júrip, syıly jerge jol-jónekeı soǵý laıyq ta emes, — dedi.

— Jón-jón, — dedi áıel, úıine túsirýge asa qulap yqylas bildire qoımaı, — aǵa men jeńgeniń úıi jastarǵa árdaıym ystyq keledi.

Ádilbektiń «Raqa» degeni ári sózsheń, ári pysyq dóńgelengen jigit Raqymǵalı deıtin jamaǵaıyny bolatyn. Jıyrma birinshi jylǵy kúızelisten keıin bul epti adam myńǵyrǵan baı qaıyn atasynyń tóńiregine kóship kelip, birjola ornalasqan edi.

Ári sózsheń, ári urshyqsha aınalǵan zyryldaýyq Raqymǵalıdyń úıge eńsesi engennen-aq qulqy ózgerilip júre berdi: moldanyń aldynan ótken balasha, onyń aıaq basysy da jybyrlaı qaldy, úı syrtyndaǵy saldyrlaǵan úni de maı jalaǵan balanyń únindeı jumsara tústi. Aıbyndy ákesiniń aldynda talaı jannyń buıyqqan torǵaıdaı tomsara qalatynyn kórip ósken Ádilbek bul ózgeristi birden baıqady.

— Zeınep, Zeınep, qaınyń, kádimgi Hakimniń inisi Ádilbek degen qaınyń, — deı túsip edi Raqymǵalı aqyryn ǵana, al qazan jaqta qolyn bilegine deıin úlken qumyraǵa kómip jiberip maı bulǵap jatqan Zeınep oǵan:

— Bútin aýyldy basyńa kóterip nege aıqaıladyń sonshama? Týǵan-týysqandaryńa aıtaryń ishińe syımaı áýliktiń be álde? — dedi kóziniń alasyn kórsetip.

Áıel óz jumysymen bola berdi.

— Jeńgeı, sálamatsyń ba? — degen Ádilbekke de ol tolyq jaýap qatpady, býaldyr júzben: «Shúkir!» dep ernin ǵana jybyr etkizdi.

Tórge qaraı ótip, jalań kıiz ústine maldasyn qurǵan Ádilbek sypaıygershilik ádetti saqtap:

— Qonys jaıly bolsyn! — dedi.

Áıeliniń jaýap qaıyra qoımaıtynyn kúni buryn bilgen qojaıyn, qoıanǵa júgirgen ákki tazysha, kóldeneńdeı tústi.

— Aıtsyn, qaraǵym, — dedi aqyryndap, — otyr, jaılasyp otyr. Jeńgeń shaı qoıady... Qoly bosamaı jatyr. Al, kóligińdi men ózim jaıǵastyrarmyn.

Sóıtti de Raqymǵalı jas balasha eńbektep júrip, kıiz ústinen bir-eki shóp qıqymyn, tósekten ushqan qustyń júnin aldy da, ýysyna qysqan kúıi túregelip esikke qaraı jyljydy.

— Otyr, otyr qaraǵym, — dedi ol taǵy da artyna jalt qarap, «sońymnan ilese shyǵa ma» dep kúdiktengen adamsha.

Ádilbek onyń júzinde shynynda da bir «kúdik» tárizdi múláıim shyraı baryn baıqap qaldy.

Sál otyrǵannan keıin Ádilbek maı bulǵaǵan áıelge:

— Jeńgeı, siz meni tanymaı qalǵan shyǵarsyz, aýyl arasy shalǵaı bolǵannan keıin, buryn birer ret qana kórgen bolýyńyz kerek. Qalaı, eldi saǵynǵan joqsyz ba? Ata-ene, qaınaǵa, qaıyn inilerińiz qatynasyp turatyn bolar. Bizdiń el qalaǵa jıi qatynasady, joldan amandyq bilip ketýge yńǵaıly-aq, — dep edi, buǵan da áıel:

— Meniń áke-sheshem osynda, — dep kúrt jaýap qatty.

«Mynaý úıine kóldeneń kók attyny túsirip kórmegen kórgensiz de, bolmasa erimen renjisip otyrǵan áıel ǵoı» dep túıdi Ádilbek ishinen. Sonsoń ol qazan jańqa ustaǵan kishkene shıge, tórdegi qos júk aǵashtyń ústine jınaǵan kıiz, kilem, kórpe, jastyqqa, úıdiń baý-shýyna qarap «ortasha ǵana otaý eken» dep topshylady. Túrýli irgeden bas jibimen mataýly eki ógizdi qudyqtan shelekpen sýaryp jatqan Raqymǵalıdi kórdi. Ózine syry málim sary alanyń boı bermeı úsh ret tartqan qaýǵany bas almastan bir ózi taýysyp, endi ǵana keri shegingenin kórip oz sýsyny qanǵandaı rıza boldy. Tóńirekte qudyq basyndaǵy qybyrdan basqa ne mal, ne jan joq. Qos qarasha úı men eki otaý, bir úlken úı birinen-biri úrkip beseýi bes jerde túr. Bir-birimen urysyp teris qarap tomsyraıysyp qalǵan sıaqty. «Malyńa, ataǵyńa sózim joq, biraq aýylyń ant bergen adamnyń óńindeı ajarsyz eken, tóńiregine ıt baılasa turǵysyz. Báıbishesi bajyldaı qarsy alyp edi, myna — jeńgesymaǵymyz tortıyp, adamǵa jyly lebiz bildirer sıqy joq. Raqań mynalardyń arasynda neǵylyp dáti shydap turady eken?.. Álde kúshik kúıeý degen sózdi meniń aýzyma qudaı túsirgendeı «kúshik kúıeý» bolyp kún kórip júr me eken? Qalaı bolǵanda da kelisip turǵan eshteme kórinbeıdi. Myna úıge otyryp durystap shaı ishýdiń ózi qıynǵa soǵar. Sol shaıynyń ózi de áli nyshan kórseter emes...»

Ádilbek syrtqa shyqty da, «shaıǵa qarasam ba eken, álde júrip-aq ketsem be eken» dep eki oıly bolyp qudyq basyna qaraı júrdi.

— Ýa, Ádilbekjan, sen qaıda barasyń? Ógizderiń ábden qandy, qandyra sýardym. Sen otyra berseń etti, nege shyqtyń úıden? — dep Raqymǵalı qaıtadan aǵytyla bastady. — Tý, ózderi de bir sabandy bir ózi súıregendeı shańyraq múıiz qalbaýyr eken. Ana jylǵy bezinshi kazak-orystardan alǵan ógizder emes pe? Degenmen, bala, ógiz arba jegip júrýiń az-muz kelispeıdi. Álibek ekeýiń jorǵa men júırikten túspeıtin kezderiń, oǵan senderdiń qaı jaǵynan alsań da prabalaryń bar ekeýiń de oqyǵan jigitsińder, ekeýiń de ádemi balalarsyńdar. Áýletteriń de qudaıǵa shúkir. Onyń ústine Hakim bolsa anaý — bútin bir ýeziń aýzymen qusyn tistegen qudiretti ákimi. Hakimder kele jatyr degende qazir Qojakeldi men Bulanyń, Toqsaba men Olja orysyń, Datyń, Aqberliń, Qulyń, Buǵanaı men Jaýqashtyny qospaǵanda, Qynyǵyń, Jańa baıbaqtyń — ne kerek ámmási aıaǵynan tik turatyn boldy. Sen qaraǵym, bilmeısiń, men kórip júrmin. Tap osy myna meniń myńǵyrǵan baı atam men belgili bı qaınaǵam Bısenǵalıdyń ózi Hakimniń tizginin ustaýǵa daıyn. Qaıtesiń, ishiń bilsin, bir seniń emes, bárimizdiń ishimiz bilsin.

Raqymǵalıdiń bul uzaq súresine asa rıza bolmaı úıden jabyń qabaqpen shyqqan Ádilbek qolyna qaýǵa shelekti alyp, ortalap sý tartty da, shelegin shaıqap tastady, ekinshi ret tartqan sýdan eńkeıdi de, aýzymen meıir qandyra jutyp-jutyp jiberip:

— Ýh — dedi.

— Oıbaı, qaraǵym, munyń ne? Qazir shaı ishesiń ǵoı.

— Joq, Raqa, men júremin.

— Nege? Qoı, qaraǵym, shaı-sý iship ketesiń.

— Áýre bolmańyz.

— Túk áýreligi joq. Shaı ishemiz, áńgimelesemiz. Jáne seni... qudashańmen tanystyramyn. Meniń baldyzym bar ǵoı, bilesiń be? Zeınep jeńgeńniń týǵan sińlisi. Kempir men shaldyń bal-kenjesi, jalǵyzy, qazir tek sonyń aýzyna ǵana qarap otyrǵan shańyraq ıesi...

Ádilbek Raqymǵalıdyń júzine týra qarap, onyń eshbir qaltqysyz, shyn nıetimen aıtyp turǵanyn sezdi de, «Zeıneptiń sińlisi bolsa, qyryn jonbaǵan kelsaptaı dúńk ete qalatyn bir tomar shyǵar» degen sózdi aıtyp sala jazdap til úshin tistep qaldy.

— Joq, Raqa, men júremin... Siz bir sózińizde: ógiz arba jegip júrgeniń uıat dedińiz. Men ógiz arba jegip daladan mashına ala bara jatyrmyn. Kosılkany arqalap, fýrgondy ózim súırep qaıtpaımyn ǵoı. Ógiz jekti degen kisi maǵan qyzyn bermeı-aq qoısyn, — dedi ol kekesin únmen.

— Á, mashına ala bara jatyrsyń ba? Onda ógiz jekkeniń jón. Áı, báse solaı bolar, qajekeńniń kenjesi tegin kele jatpaǵan shyǵar dep ózim de oılap edim. Jaraıdy, Ádilbekjan... jaraısyń. Sharýany dóńgelete bastaǵan ekensiń, kaselki men pýrgon alyp qaıtpaqshy bolsań... Biraq sen ógiz jekti dep qyzyn bermeı qalmaıdy eshkim. Bergende, aq otaýdy aqbas atandarǵa artyp, úıirli jylqysymen qosa berer, — dep Raqymǵalı jymyń ete qaldy. — Bizdiń qaıyn ataıdyń qansha aqbas atany baryn bilesiń be?

— Bilgende ony qaıtpekshimin?

— Onda mán kóp qoı, qaraǵym-aý! Jylyna eki júz ingen botalaıdy. Aqbas atannyń sany ǵana qazir myń jarym boldy.

Ádilbek Raqymǵalıdyń betine tańdana qarap turdy da:

— Jurt qoı men jylqy jınaıtyn edi, bul kisi atan jınaıdy eken. Sonshama atandy qaıda syıǵyzady? Oǵan qys qora men shóp shaq kele me?

— Bala ekensiń ǵoı, qaraǵym, túıeni qys Úıshikke, Mańǵystaýǵa aıdaımyz, qysy joq qumdy, sortańdy jyly bette túıe kútim tilemeıdi. Jylqyny da Taıpaqtan ári aıaqqa qystatamyz. Beıneti kóp qoı men sıyrdyń keregi ne? Bala ekensiń ǵoı óziń.

— Myń jarym atan! Kóp eken!.. Jylqy da sondaı ma? Raqymǵalı bas barmaǵyn qysyp qalyp, oń qolynyń qalǵan tórt saýsaǵyn edireıte qoıdy.

— Tórt myń?

Raqymǵalı basyn ızedi.

Ádilbek oılanyp qaldy. Biraq onyń tap sol mınýtte qıal aspanynyń alasa-bıigin shamalaý ońaı da emes edi, óıtkeni júzinde syr shashar belgisi joq, óziniń qara-sur óńi tomsarǵan qalpynda qalǵan. Baı atasynyń talaı jandy tamsandyrǵan jylqysynyń sany «Júnistiń qarǵadaı balasyna da áser etpeı me?» degen jansha, Raqymǵalı baılyqtyń basqa jaqtaryn da qopsyta tústi.

— Buǵan myńǵa jýyń qoıdy qossa bir-bireýi júz qaralyq qos kúreń men býryl atty, jazǵy, qysqy jaıdy, óli jıhazdy qossa, aýyz toltyryp aıtarlyq dóńgelek dáýlettiń qarasyny kóz aldyńa kelmeı me, Ádilbekjan, á? Býryl atqa qydyra jaldy, qyl quıryq úzengilesip kórgen joq, júz qaralyq emes-aý, eki júz qaralyq deseń de ótirikshi bolmassyń. Al, qos kúreń she? Sen kórgen joqsyń ǵoı ony, Ádilbekjan! Sýret! Týra sýret! Sol qos kúreńniń kishisi bizdiń baldyzǵa arnalǵan at. Uzatqanda qysyraqtyń úıirimen qosa beredi. Alpys atanǵa artqan aq otaýly kóshiniń basy kúzen kúreń...

— Al, Raqa, men júremin, — dedi Ádilbek ógizderin arbaǵa qaraı jetektep.

— Oıbaı, qaraǵym-aý, munyń qalaı? Bul bolmady ǵoı... Meniń oıym búgin seni qondyrý edi.

— Joq, joq, sharýa jaıy qona-tústene júrýdi kótermeıdi. Búgin qalaǵa jetip qonyp, erteń bazar aralap, arǵy kúni keri qaıtamyn aýylǵa.

— Oıbaı, bul bolmady. Toqta, toqta, onda sen kaıtarda soń. Soqpa, qonyp ket. Qalaıda qonyp ket. Men seni... — dep Raqymǵalı bireý estip qalatyndaı-aq Ádilbektiń qulaǵyna sybyrlaı bastady. — Baldyzymdy kórsetemin, bir jigitke jar bolarlyq... ózim kelistiremin...

— Ýaqyt bolsa kórermiz, Raqa, saý bolyńyz, — dedi Ádilbek ógiziniń basyn jolǵa qaraı buryp.

— Qalaıda kel. Qonaǵa kel! — dedi Raqymǵalı estiler-estilmes únmen.

2

Birine-biri qaıshy eki túrli sezim Ádilbektiń oıyn kópke sheıin bir salaǵa túsirmeı qoıdy. «Osyndaı da sarań jan bolady eken, bir shaı berýge de jaramady. Baıdyń qyzy, baıdyń kúıeýi deıdi! Túý páleket! Qatynyna degenin istete almaǵan erkekti de erkek deı me eken?! Sóılegende sýdaı aǵady, deste bermesten lekitedi bos sózdi jáne sóziniń teń jartysy maqtanysh! Bárekeldii Bos sózdi bolsań, Raqańdaı bol! Endi qaıtyp. bul aýyldyń mańaıynan da júrmespin» dep kijindi ol sary ala ógizdi shybyrtqymen osyp-osyp jiberip.

Arbasynyń saldyrymen tóńirekti tegis dúrildetip bireý sońynan qýyp kele jatqandaı, ógizderin kezek shybyrtqylap, manaǵy mal sorabymen oıysyp kelip.. ol úlken qara jolǵa tústi.

«Munyń bári de sarań keledi ǵoı ózi, qarap tursań. Jomart baıdy kórgenim de. joq, estigenim de joq ómirde», — dedi Ádilbek ishinen, kópti kórgen kóne adamdarsha asa bir mańǵaz pishinmen. Onyń kishkene kúninen úlken kisilershe tamsanyp qoıyp qabaǵyn kere sóıleıtin ádeti bar edi. Qazirde sol ádetinshe bútin arbanyń ústinde bir ózi áreń syıyp otyrǵandaı eki qolyn qomdańqyraı tústi. Sary ala «taǵy da shybyrtqy kótere me» degen qaýippen kózin jalt etkizip qomdana qalǵan qojaıynǵa bir tastap alyp, empeńdeı qaldy da, izinshe qaıtadan ilki sabyrly sary júrisine basty.

«...Qos kúreńniń kishisi bizdiń baldyzdyń taqymyna basqan taıy! Uzatqanda qysyraqtyń úıirimen qosa beredi! Alpys atanǵa artqan ań otaýly kóshiniń basy kúzen kúreń» deıdi álgi sýaıt. Ras bolsa, ras ta shyǵar. Myń jarym aq bas atany bar, tórt myń jylqysy, myń qoıy bar baı jalǵyz qyzyna qysyraqtyń úıirin aıdatýy adam nanbas nárse de emes. Alpys atanǵa artqan aq otaý,..» dep Ádilbek basyn shaıqady. Nege ekeni belgisiz, onyń oıyna kishkene kúnindegi Bekeıdiń aıtqan bir ǵajap áńgimesi kele qaldy.

«Myna Qos obanyń astynda qazyna bar eken. Alty qumyra altyn, jeti sandyq kúmis, qorjyn-qorjyn asyl múlik ne zaman jer astynda jatypty ǵoı... Baılyq baqytty janǵa ǵana kezdespeı me, Esengeldi batyr tún jorytyp sharshap kele jatyp, tań biline atyn qańtara salyp, shylbyryn bilegine orap jantaıa túsken eken, sol zamat uıyqtap ketipti. Az uıyqtady ma, kóp uıyqtady ma kim bilgen. Bir kezde jer tarpyp turǵan atynyń aıaq dúrsilinen oıanyp ketedi. Tuıaǵy tas jemiretin tulpar qarap tura almaı, jerdi oshaq ornyndaı oıyp tastaǵan eken, kózin ýqalap, ýqalap jiberip, jan-jaǵyna qarasa ushqan qus, júgirgen ań joq baıaǵy mıdaı dala, kún sáskelikke kóterilip qalǵan. Atyna qaıtadan minýge yńǵaılanyp, shylbyryn jınaı berse, kózi ot ornyndaı oıylyp qalǵan jerdegi qazyqqa túsedi. Kádimgi qazyq... Temir qazyq. Qazyqty sýyryp kórse shubatylǵan shynjyr ilesedi. Shyǵyrshyqtaryn tat bassa da shynjyr ári uzyn, ári berik, birden qolǵa kele qoımaıdy. Esengeldi bir zamat shynjyrdy tarta-tarta jer astynan sýyryp alsa, álginiń ushynda kúmis úzeńgi. Úzeńgi tereńnen shyǵady. Ne kerek qazyq, shynjyr, úzeńginiń tegin emes ekenin bilip, qolyna qural-saıman alyp qaıta oralǵan Esengeldi sol jerdi tegis qoparyp qazynaǵa qoly iligedi... Myna Qos oba sonyń topyraǵynan paıda bolǵan bolar, Esengeldiniń baıyǵany sol qazynadan...»

Muny Ádilbek kishkene kúninen bastap osy kezge deıin Bekeıdiń aýzynan áldeneshe ret estigen-di. Tipti bul áńgimeni mektepte oqyp júrgen kezinde ózi de talaı balalarǵa aıtyp bergen bolatyn. «Oba bitkenniń asty qazynadan qur emes» degendi ol kez kelgen jannan estı beretin de jáne «men de qazyna tabamyn» degen nıetpen talaı tómpeshikti qara terge túsip ketpenmen qoparyp ta kórgen. Buǵan kóp ýaqyt ótti.

Bul saǵym sıaqty aldamshy, tek qıal jemisi ǵana bop balalyq shaqta kóp zaman kózge iligip qolǵa túspegen baıý úmiti, qazir nege kólbeńdeı qaldy? Álde myna myńǵyrǵan baı qyzynyń otaýy, úıirli jylqysy jeliktirdi me? Ne ekeni belgisiz, sonaý óris bettegi qybyrlaǵan jalǵyz noqatqa qarap kele jatyp Ádilbek ózine-ózi: «Alpys atanǵa artqan aq otaý, alpys atanǵa artqan aq otaý» deı berdi. Bul sózder onyń oıyn bir kez azdap jumsarta túskendeı boldy. Sarań jeńge men bos sózdi aǵaıynnyń shaı bere almaǵan bısharalyǵyn ol umytyp ta ketti. Sonshama malǵa qyzy men kúıeýi ne bolmasa, shal-kempirdiń ony baqylaýǵa da shamasy kelmeıdi ǵoı. «Raqań jigit — bas paıdasyn biledi» dep qoıdy ol taǵy da alystaǵy jalǵyz noqatqa qarap.

Jalǵyz noqat birte-birte jaqyndaı berdi de, bir-eki shaqyrym jer júrgennen keıin úlken qara jolǵa qaraı qyrdan oıysyp kele jatqan jaıaý bolyp shyqty. Jaıaý óte qatty júrip keledi. Tipti ol «á» degenshe-aq jolaýshyny sarǵaıtarlyq sabyrly aıańmen kele jatqan ógiz arbalyny alqymdap qaldy. Endi bir sátte ol jaıaýdyń qustaı ushyp kele jatqan bala ekenin de bildi. «Bul ne qylǵan bala eken? Mańdaı aldy munyń da qalaǵa qaraı týra tartylǵan? Meniń arbama mineıin dep asyǵyp keledi-aý shamasy!» dep oılady da, balany synaý úshin endi oǵan moıyn buryp qaramaı, qalǵyp kele jatqan adam bolyp basyn shulǵı qaldy.

Kóp uzamaı-aq ol jaıaýdyń arba sońynan jetkenin de sezdi, «qalǵyp kele jatqan adamdy» oıataıyn degen nıetpen balanyń áldeneshe ret tamaǵyn kenegenin esitti, biraq «qalǵyǵan» kúıinde shulǵýyn burynǵydan da jıilete tústi. Aıaq sýytýǵa asyǵa umtylǵan bala aqyryndap arbanyń artqy qalqanynan qos qoldap ustap, on shaqty sarjan jer asylyp kórdi de, bul kúı onsha jaıly bolmaǵannan keıin «ne bolsa da kórermin» degen adamsha minip alyp, jaılasyp otyra bastady. «Menen jasy úlken bolsa da boıy shaǵyn, ózi de áli bala jigit, urysa qoımas» dep oılady jaıaý júril, sharshap kele jatqan bala jolaýshy. Onyń shóp kirip, shóńge qadalǵan tabany et qyzýymen bilinbeı kele jatyr edi, arbaǵa minip, dene sál sýı bastaǵan kezde aıaǵynyń syzdaǵany birden-birge biline bastady.

— Táıt! — dedi Ádilbek kenet artyna jalt burylyp. Biraq onyń shoshytqanyna jaıaý jolaýshy eleń ete qalmady, qashannan tanys adamdaı betine qarap kúlimsireı tústi.

— Naǵashyńdy jańa kórdiń be, nege yrjıasyń sonshama? — dedi Ádilbek balaǵa sál qatań únmen.

Bala oǵan da yǵysqan joq. Sholaqtaý murnynyń eki etegi edireıińkirep, júzindegi kúlki shyraıy molaıa berdi.

— Kópten kórmegen naǵashyńdy kórgendeı nege yrjıasyń deımin, men saǵan, uqtyń ba?

— Nege uqpaıyn... Ózim de sol naǵashymdy tezirek kórýge asyǵyp kelemin. Aıaǵymdy shóńge tilip júrgizbegen soń arbańa asylǵanym...

— İm, bálkim, sol saǵynǵan naǵashy men shyǵarmyn, ábden qarap alshy, ana ózinen-ózi yrjıyp turǵan eki ezýiń qulaǵyńnyń syrtyna deıin sozylmas pa eken.

— Aǵataı, — dedi bala ilki kúlimsiregen qalpymen, — meni túrime qarap qorashsynǵanmen naǵashymnyń kim ekenin jaqsy tanımyn. Nege yrjıasyń dep bir emes eki aıttyń, óne boıy qabaǵym qatyp júrýdi qudaı meniń enshime berip qoıyp pa? Qaladaǵy naǵashyma baramyn, naǵashymnan da úlken, ákim aǵam bar, sonyń úıine baramyn... Solar kóz aldyma elestep qýanyshym qoınyma syımaı keledi. Oılap qalma «qoıshydan eshteme shyqpaıdy» dep, jas kezinde Syrym batyr da qoı baqqan...

— Ýaha! — dedi Ádilbek balanyń betine qadala qarap. — Sóziń de, óziń de tastaı ǵoı, salǵan jerden qarmaqqa shapqan alabuǵadaı kıip bara jatyrsyń. Syrym batyrdyń qoı baqqanyn qaıdan bilesiń?

— Ony bilmeıtin adam bar ma?

Ádilbek sál oılanyp qaldy da, buryn estimegen el ańyzynyń ózine kúmándaý jerin tez búrkeý úshin Syrymǵa endi qaıtyp soqpaı, áńgimeni balanyń kim ekenin bilýge burdy.

— Naǵashyńnyń aty kim? Aǵań kim qaladaǵy?

— Naǵashym aty Jolmuqan, ákim aǵam — Hakim.

— Ne deısiń, ne deısiń? Qaıta aıtshy.

— Naǵashymnyń aty Jolmuqan, ákim aǵamnyń aty — Hakim Júnisov. Meniń naǵashymdy estimeseń de, Hakim aǵamdy estigen shyǵarsyń, ony bútin ýez biledi.

Ádilbek kúlip jiberdi.

— Shyn qoıshy ekensiń, bala. Naǵyz qoıshy osy myna sen sıaqty ótirikshi keledi. Jáne ótirik aıtqanda kózin jumyp aıtady, dóńgelengen taba nandaı qyzara pisip turǵan beti bir búlk etpeı sóıleıdi. Biraq sen Syrym batyrdaı bola almaısyń. Óıtkeni, ol ómirinde ótirik aıtyp kórmegen kisi jáne ótirikshilerdi meshitke kirip ketken ıtteı etip qýalaǵan kisi.

— Meniń ótirikshi ekenimdi qaıdan bildiń?

— Ony bilý onsha qıyn nárse emes. — Hakimniń ómirinde sendeı inisi bolyp kórgen joq, bútin tuqymynda sendeı bala bolyp kórgen joq.

— Aqa, sen de túk bilmeısiń. Hakim Júnis qajynyń balasy, men onyń jaqyn aǵaıyny Baqy degen kisiniń balasymyn.

Shóp ústinde qısaıyp jatyp sóılesken Ádilbek ornynan ushyp tura keldi.

— Baqynyń balasy? Atyń kim seniń?

— Atym — Qurman.

— Qoı ári. Iá...

Pala oran jańaǵy óziniń ógiz sýarǵan Dabyl baıdyń aýlynan qalaı ketkenin baıan etti.

Qurmannyń keshe keshte kórgen qorlyǵy men tańsáride shekken yzasy esten qalmas oqıǵa eken...

Ótken túngi aıqaı...

Mal qotanǵa ıirilip, keshki abyr-jubyr sap bola bastaǵan shaq edi. Bısenǵalı kúndegi ádetinshe óz úıine soqpaı, tóńirek bir jaıly boldy-aý degen kezde úlken úıge qaraı aıańdady.

— Kúnniń qapalyǵy sonsha — tiliń tańdaıyńa jabysyp bara jatqan sıaqty, — dedi ol úıge kirip, kebisin sheship jatyp.

Tórge taıaý qalyń aq jún bóstektiń ústinde otyrǵan úı ıesi oǵan jaýap qatqan joq, tek qana qońyr ala shytpen tystaǵan jastyqty ózine qaraı ıkemdeı túsip, bir shyntaqtaı berdi.

— Shaıdyń bitip qalǵanyna bir jumadaı boldy, bazarǵa kisi jiberseń netti, — dep kúbirledi qazan jaqta, qara kóleńkede erbeńdep áldeneni qozǵaǵan kempir úni. — Jer maıy da bitti.

Kempirdiń bul kúbirinen «qalaıda shaı aldyr!» degen buıryq ún estilmedi, maldan kelgen inisine de jaýap qatpaǵan qojaıyn qısaıýǵa ıkemdegen jastyǵyn taǵy bir qopsytyp qoıdy. Qybyrsyz, únsiz jym-jyrt úıdiń ishindegi bul keshki áńgime san ret aıtylyp kele jatqan, ózgerissiz ún, ózgerissiz jaı bolatyn. Kúnniń qapalyǵyn «málimdep» qoıý qyzyl kúreń shaı dámetken Bısenǵalıdyń álsiz úmiti «shaı bitti» degen kempir bógetine kezdeskenine birneshe juma ótip te ketken. Sonda da ol shaǵymyn qoıǵan joq-ty. Búgin de sol úmit dúnıesi úırenshikti tilekti qulaq qaǵys etti.

— Moldajan, qymyz bereıin be, álde aıran ishesiń be? Qymyz da asa jaǵymdy emes, saýmaldaý, — dedi kempir sol estiler-estilmesteı kúbirmen. — Aıran ashyp tur, qymyzdan artyq...

— Júregim qyjyldap júr... sirá, ashshy aıran jaqpady bilem. Jatarda qymyzdyń ózi de jaryqtyń, maısyz arbadaı dúrildetedi, búkil asqazannyń soryn qaınatyp.

— Aǵańa áldeqashan aıttym: ún bitti dep.

Bir tilim bolsa da shaınamasy erip júretin shaı bolmaǵannan keıin nan men maıdyń bul úıde qymyzben qosaqtasa bermeıtinin Bısenǵalı bastan-aq biletin. Sondyqtan Bısenǵalı taǵdyrdyń buıryǵyndaı kempirdiń degenine moıyn usynyp, endi sharýa jaıyna kóshti.

— Saıaqtardy jylqydan bóldirip, Shiderti boıyna saldyrdym. Jasań eken, az kúnde belin kóterip qalatyn, — dep ol qymyz quıyp jatqan kempirge kóz jiberdi.

— İm, — dedi Dabyl taǵy da jastyǵyn qozǵap qoıyp.

— Ana qosshysynyń shabynyna... aý, aqyryn, tóktiń, aqyryn... — dep jalma-jan Bısenǵalı qara kóleńkede qymyz usynǵan kempirge qaraı umtyla túsip,. onyń qolyndaǵy tostaǵandy ustaı aldy. — Shabynyna túsýin túsedi. Ony da kórip alarmyz. Bútin maldyń aıaǵyna tusaý sal deı almas.

— Já. — Ózi óte az sóıleıtin, al basqanyń sózin kebine bir býyndy ǵana dybystarmen mylqaý jansha bas ızep maquldaıtyn aǵasynyń bul ejelden kele jatqan ádeti edi. Onyń «im» degeni «jaraıdy» degen qostaý maǵynasynda bolatyn, al ekinshisin istegen isine súısingende inisine ǵana aıtatyn. «Jásin» munyń Bısenǵalı «jaqsy» degen maǵynada uǵatyn.

«Maı men nany mol qyzyl shaıdaı bolmaǵanymen, shirkin qymyz da tegin tamaq emes-aý ezi! Tek jatarda azdap ishińdi qorqyratady» dedi ishinen Bısenǵalı, bir tostaǵan qymyzdy dem almaı simirip jiberip, sóıtti de:

— Jaqsy eken. Saýmal emes, naǵyz ishetin qymyz. Qanbaı qaldym, káne, — dedi ol aıaǵyn qaıta usynyp.

— Joq, molda jigit, saýmal, shıki saýmal bolmasa men aıtamyn ba, ashshy bolsa ashshy deımin ǵoı, — dep kúbirledi kempir bógelińkirep. Biraq ol «saýmal» degen sózdi alǵa ustap qaınysynyń «káne taǵy da quı!» degen talabyna qarsy tura almady. Tostaǵandy qymyzǵa qaıta toltyrdy, — ashymaı qalyp júrmegeı...

— Ashıdy, — dedi Bısenǵalı batyl únmen. Sóıtti de tostaǵandy alyp jatyp aǵasyna: «Qoı deseńshi mynaǵan» degen qońyr qabaq tastap, — bos sózdiń ne keregi bar, qor saryqpaıtynyńdy menen basqa jurt ta jaqsy biledi. Kúnde-kúnde osy úıdiń qymyzyn jabylyp iship jatqandaı, — dep ókpe artty.

— İm, — dedi Dabyl, inisine seniki de jón degen adamsha, maquldaǵan jumsaq únmen.

Qara báıbishe óziniń qońyr daýsymen syrttan sóıleı kirip:

— Osy aýyldy bılep-tósteýshi sen emes, ana sýaıt kúıeý shyǵar, sirá. Jitige saıaq dep bul sýaıtqa álgi jarapazanshy Qalekesh kelip qosylǵan. Sen áli kúnge úlken úıde otyrsyń ba? — dedi.

Bısenǵalı qymyzdy kótere saldy da, ornynan tura bastady. Áıeliniń tegin kelmeıtinin jáne ózin aldyna salyp ketetinin jaqsy biletin bul ákki adam oǵan qarsy kelmeı bolashaq páleniń basy bolǵan Qalekeshke azýyn batyra sóıledi.

— Ol qý jaqty taǵy kim shaqyryp keldi bul jaqqa? Baıaǵy «Qyryq batyryn» qaqsap jatyr ma? Men qazir tarqataıyn, erte turatyn jurtty túnimen uıqy bermeı mazalap, jumysynan qaldyrar áli, — dep esikke qaraı bettedi.

— «Qyryq batyr?» Tapqan ekensiń sen «Qyryq batyrdy». Ony aıtsa sen oǵan jibek shapan jabarsyń. Qý jaq súıegi qýrap qalǵan qý jaqty qaıta tiriltip jatyr. Áı deıtin áje joq jerde — kelin qoja, qoı deıtin qoja joq jerde — kúıeý qoja. «Hangereıdi» qaqsattyryp jatyr.

— «Hangereıdi?» — dedi Bısenǵalı tóbesinen sýyq oý quıyp jibergendeı shoshyp. — Ne deıdi?!

— Tyńda, áne. Sonyń basyna óleńnen quran shyǵartyp jatyr.

— Nege aıdap shyqpadyń úıden... — dedi de, áıelinen ursyp tastaı ma dep seskenip, — joq, joq. Men ózim bereıin onyń syıyn. Men onyń aıaǵyn qaıtyp bul baspaıtyn eteıin! Men aýylnaıǵa Maımokınniń ózine akt jasataıyn, bandıtti maqtap úgit taratyp júrgeni úshin, — dep kijindi Bısenǵalı úıden shyǵyp bara jatyp.

— Seniki qur sóz. Aýzyń aıtady, qolyń istemeıdi. Áldeqashan sony isteıtin kisisiń, — dep qyjyrtty áıeli.

Bul tyndyra almaıdy degendeı, eriniń artynan; áıel de dombyra tartyp, óleń aıtyp jatqan Raqymǵalıdyń otaýyna qaraı jónedi.

Otaýda jyr qyzyǵy jańa qyzyp edi... Kene zamannyń áridegi salt-sanasyn jyrlap bergen jyrshyny, onyń qońyr úndi qos ishekti dombyrasynyń terbendi sazyn jurt tań raýandaǵansha tyńdaýǵa da bar. Ásirese, sol taıpa eldi oqtyn-oqtyn súzip ótetin Qalekesh jyraýdy el-elder aı qaraǵandaı kútip alatyn. Jyraýdyń «Qyryq batyry» qalyń tyńdaýshyǵa áldeneshe keshke jetetin azyq-ty. Al, sol kesh Dabylbaıdyń aýylyna soqqan bul jez tańdaı jandy basqa eldegideı qaýmalaı qalatyn halyń shamaly boldy da, ol Raqymǵalıdyń otaýynda otyryp sózýar úı ıesimen, onyń samarqaý áıeline shaqtap «Hangereıdiń halqymen qoshtasqanyn» aıtyp jatyr edi.

Úlken úı árirekte bolatyn. Odan beri tigilgen Bısenǵalıdiń úıinen de Raqymǵalıdyń otaýy edáýir jerde edi. Óleń-jyrmen jumysy joq Dabyldyń, onyń kempiri men Bısenǵalıdyń alystyǵyn paıdalanyp óleń tyńdaýǵa eń aldymen qoıshylar kelgen-di. Ásirese, Qalekesh baýlyǵandaı dombyra úırenip, óleń men jyrǵa úıir ete bastaǵan Qurman, qoıshy Qalıdy súıreleı, apasy Qalımany ertip kelgen. Úı ıesi Raqymǵalı bularǵa bir jaǵynan aǵa sıaqty ishteı jaqyn bolǵandyqtan, bul úsheýi emin-erkin otyryp, Qurman tipti tórdegi Qalekeshtiń oń jań tizesine taıaý jerden oryn alǵan edi. Bulardan ózge de otaýda eki-úsh saýynshy áıelder men bir-eki malshy kelip, ataqty aqynnyń óler aldyndaǵy jyry deıtin jyrdy egile tyńdap qalǵan. Naǵyz qyzyq jerine kelgende, ádeıi jurt qolqasy suǵyna tússin degendeı jyrshy jyryn úzip tastap, dombyrasymen bolyp ketti. Onyń bar pernesin tórt saýsaqpen tez-tez sypyryp shyǵyp, bas barmaǵyn saǵa perneniń alqymyna qadap dombyra únine qulaǵyn tosty. Jurt qybyr etpesten bul dúmbir úndi qosyla tyńdaǵandaı tyna qaldy. Biraq qaýmalaı túsken tyńdaýshynyń jan qumary onyń únine emes, arnasyna quıylǵan sózdiń ekpini men túıininde shyrmalyp qalǵan sıaqty, endi qalaı tolqyr eken dál jyrdyń aýytqyr jaǵyn ańdyp, miz baqpaı Qalekesh kózin tóńkerip tastap:

— ...Kól jaǵasyndaǵy jalǵyz qystaýda, qol-aıaǵy kisendi sabazdyń terezeden qarap aıtqany:

Ýa-a-a-a-a!

Qara atym túsip qolyma

Burynǵydaı jeler me?

Taǵdyrdyń túni jetkende

Bolmaı tur qazir kúlerge!

Jazǵan bir basym bilmedim

Tap bolarymdy nelerge:

Burynǵydaı alshańdap

Endi bolmas júrerge,

Aǵa men ini, qurbyny

Endi bolmas kórerge

Tar lahatym qazýly

Jaqyndadym kemerge.

Armanym kóp ishimde,

Kele almadym kemelge.

Ýa-a-a-a!

Narqamys nege shýlaısyń,

Qoshtasar shaǵym jetti me?

Dýmandy kóldiń jaǵasy —

Jas dáýrenim ótti me?

Alqalaǵan áleýmet

Qasymnan ydyrap ketti me?

Torǵa túsken aqynnyń

Basyna dushpan tepti me?

Syrttan baqqan jaýyzdar

Tas túbime jetti me?

Aıǵa shapqan arystan em,

Qamalap mert etti me?

Jyrshy taǵy da kózin tóńkere bir qarap alyp: — ...Eki atty kazak úıden atýǵa syrtqa alyp shyqqanda bylaı depti:

Aıdy bult qursady,

Jerge nuryn shasha almas!

Kólde qular shýlady —

Kógildiri qasha almas!

Eki qolym qursaýly —

Qos perneni basa almas.

Endi qaıtyp Hangereı

Shalqyp sýdaı tasa almas.

Endi qaıtyp Hangereı —

Halqynyń kóńilin asha almas.

Endi qaıtyp Hangereı —

Jardyń maýqyn basa almas.

Endi qaıtyp sorly aqyn

Kemerinen asa almas,

Endi qaıtyp jurtyna

Jyrdan merýert shasha almas.

Ýa-a-a!

Shasha almas endi Shasha almas...

Ýa, Qýanyshkereı, qaıdasyń,

Elime meniń sálem de —

Ata men hám anaǵa,

Aǵa,inige sálem de,

Súıgen jar hám balaǵa.

Qara jerdi qushaqtap

Baýyryń tur jatqaly,

Eki jendet jetektep

Alyp keldi atqaly,

Aıtyldy, mine sońǵy sóz...

— Tarqat jynnyń oınaǵyn! — degen óktem aıǵaı Bısenǵalı esikten kirmeı jatyp úıdi selk etkizgendeı boldy.

Ýa-a-aİ

Qýanyshkereı, qaıdasyń?

Elime arnaı sá.. de! —

dep úzilip ketti jyrshynyń tolǵaýy. Ne bary onǵa jetpeıtin tyńdaýshy úrkerdeı shúldirep esikke qaraı, súzegen buqadaı basyn tuqyrta kirip kele jatqan pármenshiniń ózine qarsy lap berdi. Onsyz da bet-betimen bytyraı jónelgen qoıshylar men saýynshylardy qudiretti qaınaǵasyna jaramsaqtana qalǵan Raqymǵalı qosa úrkitti.

— Bar, baryńdar. Kim shaqyrdy osy senderdi. Bireýdiń tóbesi kórinse boldy, jemge júgirgen shabaqtaı, samsap tolyp ketesińder, túgi. Baǵana aıttym ǵoı men senderge, jyr da joq, qıssa da joq dep. Qalekeshtiń aıtyp otyrǵany jyr emes, — deı berip edi, oǵan Bısenǵalı jekirip tastady.

— Jyr emes, joqtaý! Buzyqtyń shyǵarǵan joqtaýy. Bir buzyqtyń bir buzyqqa aıtqanyn, estimeısiń. be: Qýanyshke-re-ı qaıdasyń» dep óńeshin sozyp jatqanyn! Bar pále senen! Sen osylardyń basyn qosyp, tóbege shyǵaryp jibergen!

— Joq, a, Bıse-aqa, joq. Men emes. Men qaıteıin bulardy jınap. Meniń ózim de úıge kirgenim osy. Shyrmaýyqsha oralyp qaıdan jınala qalǵanyn bilmeısiń — dep Raqymǵalı úıdegilerdi endi qýalaı bastady.

— Kósegeń kógermegir naǵyz aıanyshty jerine kelgende úzip jibergenin, — dep kúńkildedi bir áıel úıden shyǵa berip.

Áıelderge ere Qalıma da, qoıshy Qalı da jónine ketip, bul áńgimelerdiń bári basqalarǵa aıtylǵandaı, jyrshynyń qasyna tizerleı otyrǵan Qurman ornynan qozǵalmady. Onyń oıy: óziniń jyl qusyndaı kútken jyrshysy Qalekesh burynǵy ádetinshe óleń-jyryn bitirgen soń birge qaıtyp, túni boıy ertegi aıtady ǵoı dep shamalap edi. Biraq Bısenǵalıdyń qahary basqalardan góri oǵan ala bóle aýdy.

— Ákeńe as berip jatqandaı, tórdiń tóbesine minip sen de shaljıa qaldyń ba? Jónel kózime kórinbeı! — dop tóndi Qurmanǵa baı aýyldyń basty qojasy. — Qoıshy-qolańyna deıin aýzyn ashyp qalǵanyn qara bulardyń. Álde ana Raqymǵalı aǵam dep arqa tańyp otyrsyń ba jurttan bólek?

— Áı, sen qaıdan tórge shyǵyp kettiń, a? — dep tiksine tústi Raqymǵalı balaǵa, onyń tórde otyrǵanyn jańa ǵana kórip qalǵan adamsha, — bar, bar, uıyqta.

Qurman Bısenǵalıdyń jekirgenine selt ete túskenimen, qapelimde ornynan tura qashpady. Ol jyrdyń eń bir jaqsy jerine kelgende buzǵan bul qatyn-balaǵa ǵana qodyrańdap, qoıshy men jalshyǵa ǵana jekirgish, al óz áıeline bir aýyz til qata almaıtyn Bısenǵalıdy jaǵadan ala túsýge de dúz janbaıtyn halde edi. Bala tóbetke aıbat shekken kúshikteı ornynan edireıe tura keldi de, kóziniń astymen Bısenǵalıǵa súze qarap jyrshynyń qolynan ustaı aldy.

— Aǵa, júrińiz. Kettik, — dedi ol býlyǵyp, — qatynnyń degenimen júretin adamnan ne úmit, ne qaıyr.

Qalekesh ún qatpastan dombyrasyn taıana ornynan tura keldi de soqyr jansha, balanyń jetektegenine erip júre berdi.

— Kórmeıin men endi qaıtyp mundaı jynnyń oınaǵyn! — dep salmaqtady sózin Bısenǵalı.

— Iá, Bıse-aqa, jemge júgirgen shabaqtaı samsap, órip ketkenin, túge. Men de baıqamaı qalǵanym, — degen Raqymǵalıdyń jylmaǵaı sózi ony demdeı túskendeı boldy. Biraq Bısenǵalı yńǵaıǵa jyǵylǵysh kúıeýdi onan ári sózben qulaqtap jatpady, tamaǵyn qatty-qatty kenep alyp úıine qaraı aıańdady.

Azǵantaı aýyldy basyna kótergen bul jekiris pen jótelge bergisiz tamaq kerneý Qurmannyń qulaǵynan túni boıy ketpedi.

— Aǵa, Bısenǵalı nege óshigedi, sizge jyr aıtqyzbaı, — dep surady Qurman Qalekeshten qarańǵy úıde jatatyn jerin qolymen sıpalaı túsip.

Jyrshy oǵan ilese jaýap qaıtarmady. Syrttan kirgen boıy kepke deıin onyń qarańǵyǵa kózi úırenbeı jan-jaǵyna qarmanýmen boldy da, azdan keıin baryp dombyrasyn keregege súıedi, qoltyqtap kirgen erdi tór jaqqa kóldeneń saldy. Taqymdyǵyn qajaı-qajaı taralǵy jyrǵan jonany astyna tósedi, sonsoń túıe jún shekpenin sheship qasyna qoıdy da, qaltadan barmaqtaı nasybaı shólmegin alyp, onyń tyǵynyn sýyrdy. Úırenshikti qımylmen aqyryn ǵana, qarańǵyda alaqanyna azdap nasybaı túsirdi. Ony eptep shymshyp qos barmaǵynyń ushymen tanaýyna kezek-kezek jetkizip qushyrlana ıiskeı bastady. Sál ýaqyt shamyrqanyp, boı sergitkennen soń, ol bir shyntaqtap erge qısaıyp jatyp, oı toqyraǵan soń ǵana jaýapqa ázirlendi.

Qurman bul kezde óziniń úırenshikti alashasynyń ústine aldaqashan etpetinen túsip, qos qoldap ıegin taıanyp asyqpaı jaılanysqan jyrshynyń lebizin baǵyp, aýzynan shyǵar sózdi kútip te jatyr edi. Úı ishi shamsyz bolsa da, onyń úırengen kózi Qalekeshtiń júzin anyq kórip, tipti onyń sóıler aldynda azdap qabaǵyn shyta túskenin de baıqap qaldy.

— Bısenǵalı sizge nege óshigedi deısiń be, Qurmash? Bısenǵalı maǵan óshikpeıdi. Jalǵyz atty el qydyrǵan jyraýdy qaıtsyn. Onyń óshigetini jyr. — Ol sál bógele qaldy. Sóıtti de tamaǵyn jumsaq kenep alyp, sózin qaıtadan bastady. — Ol jyrdyń da bárine birdeı kárin tókpeıdi, onyń qulaǵyna jaqpaıtyn jańaǵy «Hangereıdiń ólimi», «Qarasaı-Qazıdi» men ótken jyly kep aıttym. Ony osy Bısenǵalı da tyńdady bir joly. Oǵan úndegen joq, qaıta qostap kótermelegen jerleri de boldy. Al myna «Hangereıdi» ol sonda da tyńdamaı úıden shyǵyp ketken.

— Ózin maqtamaǵan soń jaratpaıdy, — dedi Qurman etpetteı jyljyp, jyrshyǵa jaqyndaı túsip.

— ...Joq. Olaı da emes, Qurash. Onyń sebebi tereńirek. — Taǵy da azdap nasybaı ıiskelep aldy jyrshy. Sonsoń qarańǵyda balaǵa qarap, onyń júzinde ne syr baryn boljamaq bolyp edi, biraq ymyrt shaqtaǵy kógildir kóleńke oǵan kózin jetkizbedi. — «Jigitke qıyn saýda halyqqa jaqpaq, kóńilin baı, jarlynyń birdeı tappaq» degen ejelden kele jatqan eski jaı bar, Qurmash, — dep sybyrlap sózin jalǵastyrdy jyrshy. — «Qaq jarǵan qara qyldy bolsań-daǵy, ketedi bireý maqtap, bireý boqtap» deıdi onyń aıaǵy. Sol sıaqty Hangereıdeı sóz júırigin Bısenǵalı sıaqty iri adamdar kóre almaı júrdi. Sebep: Hangereı keńes ókimetin jaqtap kóp óleń, jyr shyǵardy. Keshegi qoıshy men jalshyny myrzalarmen teń kórdi. Kóbine-kóp onyń óleń-jyrlary jebir bıler men keýdesin kergen baılarǵa bógelekteı tıdi. Ózi komýnıs bolǵan kedeıshil jyrshyny kóre almaǵan dushpandary«áı, seni me!» deýmen keldi. Keshegi bir qysylshań ashtyq, jalańashtyq jaǵadan alǵan kúnderde bandy degen pále kóp shyqty. Jut jeti aǵaıyndy degendeı, sol bandynyń álegi bárinen de jaman tıdi elge. Burynǵy Jaıyq boıyn tutas bılegen atty qazaqtar bas kóterip, ózi ash-jalańash elge shabýyl jasap álektedi. Sondaı bir top qarýly kazaktar İlbishinnen shyǵyp Jympıty qalasyn shaýyp alýǵa attanǵan. Myna Qamysty kól basyna bir túnde bes júzden astam kazaktar kelip jetken. Bular tań ata Jympıty qalasyna bas salýǵa daıarlanǵan. Teńdik alǵan kedeı jaǵy bul jaýdy kórip buǵa tústi de, al keńes ókimetiniń taqymy tıgen baı, myrzalar aýyl Sovetke, onyń múshelerine tisin qaıraı bastady. Osy jolda qurban bolǵandardyń biri Hangereı aqyn, Qurmash. Hangereıdi dushpandardyń kózeýimen qazaq júzdigi ustap alyp, sońynan úıin tintse, úıinen áskershe tikken sur beshpet-shalbary, qaltasynda partıalyq bıleti tabylypty.

Túnde kól jaǵasyndaǵy jalǵyz úıge qamap, qasyna qaraýyl qoıyp, tań aldynda qalaǵa attanarda «birinshi qurbandyq» dep kazaktar atyp ketken Hangereıdi. Sol túni shyǵarǵan óleńi dep Qýanyshkereı aqynnyń aıtqany ǵoı álgi. Osyny Hangereıge óshigip Bısenǵalı aıtqyzbaıdy. Bul Hangereıdiń shyǵarǵany emes, Hangereı kazaktarǵa ózi baryp kirdi, sen sony aqtaısyń, dep jala jabady Bısenǵalılar. Mine, jyrǵa óshigýdiń sebebi osy, Qurmashjan.

Jyrdy da, áńgimeni de uıyp tyńdaǵan bala, uzaq ýaqyt uıyqtaı almaı, ishinen buzyq Bısenǵalıǵa tistenip jatyp, bir kez tynyshtala qaldy. Ony áldılep uıyqtatqandaı bas jaǵynda úńilip otyrǵan Qalekeni jyrshy da erge basyn súıedi. Azdan keıin jumsaq qoryl ekeýin qymtap, búrkep, kúndizgi salyqqan deneni qundaqtap jatqandaı boldy.

Tań sáridegi aıqaı...

Bala uıyqtap jatty, erteńgi ári tátti, ári beıǵam uıqyda jatty.

Dala da jıegine kóz jetpeıtin darıa sıaqty emes pe! Sol jalpaq saharanyń móldir tósinde qalqyp turǵan kıiz úıler de teńiz tórindegi jelkender tárizdi. Ásirese, jazdyń tańǵa jýyq shaqtarynda kózge ertegi álemi elesteıdi.

Al, qara kók aspannyń shyǵys jań jıegi qulan ıektenip, bozǵyl tartqan saıyn, uıyqtap jatqan bala da shamyrqana túsedi. Kemeline kelip tynysy toıattaǵan dene salqyn lepke jıyryla túsýmen ǵana jaýap qatqandaı. Salqyn samal da úıge irkilmesten quıylyp jatyr: ony toqtatar búl úıde aınala ustaǵan shıi de, aýyr kıiz esik te joq.

Tór de júksiz, jer de tekemetsiz. Kóne-toz alashanyń ústinde qoı júni shekpennen ózge kózge iliger nárse de joq. Biraq basy búkteýli shekpennen temen syr yp jastyqsyz qur jerde qalǵan bala shaıy kórpe, mamyq tósekti jannan bir de kem tynystap jatqan joq. Qońyr sazdy bir raqat qoryldyń qushaǵynda jatyr.

Syrtta aq bozǵyl, úıde qara qońyr tartqan tań sárisi baladan ózge jyrshynyń beınesin de kózge iliktirip keledi. Ol joǵary — naq tórde: shapanyn da, kebis-másisin de sheshpesten, erge basyn súıeı shyntaqtap jatyp uıyqtap qalǵan ba, qalaı? Baıqap qaraǵan adamǵa onyń ıegindegi shoqshalaý bitken jıren saqaly demin qatty-qatty alǵan kezde selteń-selteń etip ketedi. Janynda ár jerin qamyrlanǵan ala shubar dombyra da shyntaqtap tynys alyp jatqan sıaqty: qulaǵy saǵanaqqa ilinip qalǵan kúıi kólbeı túsken, sirá ony túnde keregege durys súıemeı, syrylyp baryp qısaıyp qalǵanǵa uqsaıdy.

Jyrshy da, dombyra da tynystap jatyr. Dalanyń bul egiz shejiresi sózimen, únimen qyrdy áldıleý úshin týǵan ǵoı. Ótkenniń oıly syryn terbetip qam kóńildi jandardyń qabaǵyn jazǵannan artyq ne bar! Sol jyrshyny kúnimen, túnimen tyńdasa da qyzyq hıkaıaǵa osy bala bir qanǵan emes. Erteń taǵy da biri aıtyp, biri tyńdaýǵa boıǵa qýat jınap jatqandaı edi...

Jyrshy oıanyp ketti. Kózin ashpaı turyp ol áldenege qulaǵyn tosty. Úıge kirip kele jatqan adamnyń tabaldyryqtan attaǵan adymymen birge onyń jastyqtan basy da kóterildi. Alakóleńkede úıge kirgen Bısenǵalıdyń sopaqtaý beınesin ol birden aıyrdy.

«Baıǵus bala, túnimen áńgime tyńdap, tań aldyna ǵana kózi iligip edi, oıata keldi-aý», dep aıap, Qalekesh shyrt uıqyda jatqan Qurmanǵa kóz tastady.

— Tur! — degen tikendeı daýyspen birge Bısenǵalıdyń aıaǵy alashadan syrylyp tómen túsip ketken balanyń jerdegi basyna jetip te qaldy. Oń aıaqtyń ushymen ysyryp jibergen bas jyrshyǵa kelip soǵyldy, biraq qatty uıqyda jatqan bala oıanbastan aýnap túsken jansha yńyrsyǵan bir dybyspen ǵana tyndy.

— ...Sózdi sóıleýdi bilesiń, erte oıanýdy bilmeısiń! — dep kijindi oǵan Bısenǵalı, — tur, atqa bar!

Ekinshi ret oqtalǵan aıaq balaǵa jetpeı, jyrshynyń shyntaǵyna tireldi. Qalekesh araǵa túse qaldy:

— Bıseke, men aıdap ákeleıin attardy, Qurmashqa tımeńiz, uıyqtaı tursyn...

— Sen qý jaq, jurtty jyryńmen aǵýalaýdy azsynyp, endi bireýdiń malshy-jalshysyna da ara túspek boldyń ba?

— Bala ǵoı, uıyqtaı tursyn degenim. Áıtpese ara túsip qaıteıin, Bıseke.

— Men seni aýylnaıǵa akty jasatyp melısıanyń qolyna beremin.

Qalekesh úndemedi. Bısenǵalı jalma-jan balanyń. sıraǵyna jarmasyp, esikke súıredi.

Uıqyly kózben bala ne bolǵanyn anyq aıyra almaı, Bısenǵalı ustaǵan aıaǵyn qatty-qatty serpip jiberip, qolymen jer tireı, basyn kóterip aldy. Biraq ol Bısenǵalıdy aıqyn kóre almaı turǵan adamdaı eki kózin bilegimen uqalap-uqalap jiberip qarady.

— Jyr tyńdaýdy bilesiń, erte turýdy bilmeısiń, á?! Daýsyn da, ózin de jańa ǵana tanyp, bala shoshyna jıyrylyp, keri jyrshyǵa qaraı shegindi. Bısenǵalı kımeleı tústi.

— Sen keshe ne dediń? Seniń tiliń shyǵa bastaǵan eken. Qaıta aıtshy, keshe sen maǵan ne dediń?

Taǵy da kózin uqalap-uqalap jiberip bala «osy ne deıdi?» degen suraýmen oǵan túıile qarady.

— Men saǵan aıtyp turmyn, keshe sen ne dediń? Qaıta aıtshy, ne dediń?!

— Qashan? — dedi bala keıin shegine túsip.

Ol qolymen sıpalaǵandaı, keıingi jaǵynda turǵan jyrshyny izdedi de, eki kózin Bısenǵalıdan almaı, onyń qolyna baryp qoly ilikti.

— Keshe, myna qý jaq jyraýdy qýǵan kezde, ana Raqymǵalıdiń úıinde.

— Bizdi taratqanda ma? — dep bala anyqtaı tústi..

— Iá, senderdi qýalaǵanda...

— Keshegi, keshegi sózimdi me? — dedi taǵy da bala.

— Qazir aıt sol keshegi sózińdi. Ne dediń maǵan? Sol aıtqanyńdy qazir aıt.

— Qatynnyń degeninen shyǵa almaǵan adamnan ne úmit, ne qaıyr degenimdi suraısyń ba?

— Á?

— Sol. Esittiń ǵoı, sol. Taǵy da aıtam jyr tyńdatpasań, — dep bala ekilene tústi. •

Bısenǵalıdyń siltegen judyryǵy baladan aýyp, Qalekeshke tıdi, Qurman jalt berip jyrshynyń artyna qaraı tyǵyldy.

— Bıseke, qoıyńyz. Bala ǵoı. Balamen bala bolý uıat emes pe, — dedi jyrshy judyryq tıgen qaryn sıpalaı túsip.

— Men saǵan kórseteıin kórimdi. Qara munyń tiliniń ýdaıyn.

— Qalampyrdan qorqatynyń ótirik pe, aıtshy, — dedi bala ójektep, — Qalampyr qara qatyn emes, qatyn sózimen júretin sen qara qatyn. Hangereıdiń jyryn aıttyrmaısyń, óıtkeni ol seni:

Maıly borsyq,

Keledi jortyp,

Qatynynan qorqyp,

Bısenǵalı qortyq, —

degen. Sol úshin qastyqpen tyńdatpaısyń jyrdy.

Ekinshi ret Bısenǵalı balaǵa umtylǵanda, ol aıqaı salyp dalaǵa shyǵa qashty.

Dabyldyń aýylyndaǵy sol kúngi tań sáridegi aıqaı Qurmannyń qalaǵa qashýyna sebep bolyp edi...

ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Hakimniń úıinde sol kúni báriniń basy tegis qosyldy,.. «Saǵat altydan qalmaı kel... keshigip qalma, qalaıda kel!» degen Meńdiqyzdyń sózin Gúljıhan «..sol!» dep jorydy. Ol áıeldiń «qalaıda kel!» dep jazǵan óktem buıryǵyn da ózinshe jaqsylyqqa beıimdedi. «İshke tartyp jaqynym dep eseptegeni, áıtpese bulaı jazbas edi. Onda bul qalaı? Balalyq shaq ótkeni me? Bul... bul belgisiz armannyń aldy ma?» dep jybyrlady qyzdyń erni.

Qyz jalma-jan jýyndy da, aına aldyna baryp tarana bastady. Biraq onyń birden-birge molaıa túsken júrek lúpili boı bermeı oıyn da áldeqaıda súıredi. İstegen isin de tıanaqtatpady, ol qolyna qaıta alyp, sóz arasynda jasyryp qalǵan álde bir syr bardaı-aq zapıskany aýdarystyra berdi. «Sol! Sol Álibek keledi... Qarsy alý kerek... Sol úshin ǵoı Meńdiqyzdyń «qalaıda kel» degeni. Buryn kórmegen... tek syrtynan ǵana biletin janmen qalaı kórisem. Qalaı amandasam...»

Aqshyl júzine qop-qoıý qyzyl shyraı júgirgenin aınadan kóre saldy da, qyz teris aınalyp ketti.

Bul qyz Júnis qajynyń tiri kúninde «súıek jańǵyrtyp», Álibekke atastyryp qoıǵan Aqmetsheniń Gúljıhany edi.

Bilimdi, ári dáýletti ákesi Gúljıhandy oryssha, qazaqsha birdeı oqytyp jáne onyń ústine jumysyna eki ret mýzyka sabaǵyn berip turatyn ýchıtel jaldap qoıǵan-dy. Ózi kórikti, ózi ónerli jáne ataqty adamnyń tárbıeli qyzyn kishkene qalanyń halqy tegis tanıtyn edi de, jastar jaǵy: «Gúljıhan emes, Jıhannyń gúli, Iran baq qusy» dep tańdaı qaǵatyn.

«Nege tolǵanam sonshama, ol da osyndaǵy kóp oqýshynyń biri sıaqty shyǵar!» — dep ózine-ózi dem bergendeı shıratyla tústi de qyz esikke qaraı júrdi. — «Iá, ıá, ol da osyndaǵy oqýshylardaı shyǵar. Kim biledi... Joq alystaǵy úlken qalada oqyp júrgen bilimdi jáne jurt aýzyna ilingen Álibek «jolynda basym qurban... sensiz maǵan ómir joq...» dep hat jazyp bizdiń qalanyń kúıip-pisip júrgen jastary sıaqty bolmas...»

Hakimniń úıine qaraı kele jatyp Gúljıhan bir kez Álibektiń pishinin oımen kóz aldyna keltirýge tyrysty. Biraq sonaý bala kezdegi kergen buldyr beıne kóz aldynda kóldeneń tartyla bermedi, tipti onyń boıyn da, óńin de, bet elibiniń qandaı ekenin de anyqtaı almady. Sonda da eki-úsh keshe boıy onyń oıyna Álibekten ózge esh nárse oralmaı qoıdy.

— Qalqam-aý, elge qaıtýǵa nege asyqtyń sonshama? — dedi Meńdiqyz oǵan esikten kire bergende. Sóıtti de áıel qyzdy qushaqtaı tórge qaraı jetektedi. — Seni keteıin dep jatyr degensin, eń bolmasa bizdikine bir qonsyn, qasymda bolsyn dep shaqyrdym. Úıde, óziń bilesiń, Hakim de joq. Alystan kútken jolaýshymyz da kelgen joq. Hakim sol inisin kútip aınalǵan shyǵar Tekede.

Qatty-qatty týlaǵan qyz júregi azdap ornyna túse bastaǵandaı boldy. Oǵan Hakimniń de, Álibektiń de kelmegeni úlken tynys sıaqtandy. Syrlaspasa da kórip júrgen Meńdiqyzben áńgimelesý oǵan endi asa qıyn kórinbedi.

— Papam tez qaıtsyn dep at-arba jiberipti. «Qala shań ári ystyq, onda júdep qalasyń. Aýyl qyrǵa jańa ǵana shyqty, dala jaqsy demalýǵa» dep hat jazypty. Qarshyǵa tipti búgin júrip ketemiz dep asyqtyryp edi, men bolmaı toqtattym. Jaqyn-jýyq jandarmen amandasyp ketemin dep. Erteń ertemen júremiz, — dedi qyz. Sóıtti de ol erkelegen pishinmen Meńdiqyzdyń moınyna asyla tústi.

— Qarshyǵa ma at-arba ákelgen? Ol bizdikine nege kelmedi? — dedi Meńdiqyz qabaǵyn shytyp. — ...Qalaǵa san kelip júrgende esigimizden bir qaraǵan jan emes. Ámánde syrttap júredi. Kimge tartqan ózi, jaqyndy jaqyn dep sanamaıtyn?!

Meńdiqyz sózi asa zárli bolmasa da, qyzǵa ilik sıaqty kórindi.

— Qarshyǵa da, men de jón-josyqty shala biletin balamyz ǵoı, Meńdiqyz apa. Kirip sálem berip shyǵý onyń da oıyna kelmepti, meniń de bul jóninde oǵan aıtar aqylym ázir bolmaǵan. Keshirińiz, — dedi qyz múláıim pishinmen.

Mendiqyz oǵan qadala qarady, biraq bul qadala qaras keshirim berý emes, qyzdyń da, uldyń da kinásy joq, tek jaqyndyq nıetti asha túsý úshin aıtqan sózdi kóńiline alyp qaldy ma dep synaý edi. Qyz shynynda da shydamady:

— Shynymen renjısiz be? — dedi Gúljıhan da kózin almaı.

— Joq! Meniń kózime búgin burynǵydan da ózgeshe kórinip tursyń... Burynǵydan da jaqyn kórinip tursyń... Sonyń úshin qaradym, sulýym, sulýym! Aq súırik! Bala qaıyń! Kishkene Jıhan.

Kelinshek súısine kep qyzdy balasha qushaqtap, mańdaıynan ópti.

Juqa erindi aqshyl júzine qyzyl shabdar shyraı lyp ete qaldy da, qyz óńi beıne bir úlbiregen qyrdyń qyzǵaldaǵyna usap ketti. Dene ras súırik — shaıy kóılek ony onan da súıriktendirgendeı belin qynaı túsken, al qushaqtaı alǵan áıeldiń qoly qyz moınyna orala qalǵanda, onyń uzyn qos burymynyń sol jaq órmesi Meńdiqyzdyń keýdesine qulady da tómen syrǵyp ketti.

— Sen, apa, meni kishkene Jıhan deısiń, káne qaı- symyz úzyn ekenbiz? — dep ol ńatarlasa ńalyp edi, Meńdińyzdan ńyz kóp suńǵań kórindi.

— Bala emessiń, bala emessiń. Boı jettiń. Pistiń. Almasyń, jemeı jutyp qana qoıatyn almasyń, — dep áıel shaıy kóılektiń joǵarǵy búrmesine kóz tigip edi, onyń «bala emessiń» degen sózin dáleldegendeı ór keýdedegi úrkip turǵan qos almaǵa kózi tústi. — Almasyń pisken almasyń, — dep jymıdy áıel qyzǵa shatty pishinmen.

Qyz betine qyzyl shabdar shyraı taǵy da lyp ete qaldy. Áıel sózine ishteı rıza bolsa da, «boı jettiń» degen soz orynsyz kórindi.

— Iá, — dedi áıel sózdi basqa jaqqa buryp, — erteń ertemen aýylǵa júrip ketemin deısiń be?

— Papamnyń buıryǵy solaı.

— Seniń óz bıligiń ózińde emes pe, myna sıaqty boı jetken, oqyǵan qyzǵa papań osy kúnge deıin buıyra ma?

— Papam meni boı jetti dep ómirde oılaǵan emes.

— Dúnıede ne bolyp jatqanyn úıde otyryp biletin papań qyzynyń ózindeı bolyp qalǵanyn baıqamaıtyny qyzyq eken.

Gúljıhan sál oılanyp qaldy.

— Myna sózińe túsinbeı qaldym. Meńdiqyz apa, meniń papam sondaı adam ba?..

— Papańnyń aqyldy, bilimdi, parasatty, ómirde ne bar, ne joǵyn ózgeden buryn bilip otyratyn adam ekenin baıqamaı ósip pe ediń?

— Joq, sizdiń sózińizde basqasha bir maǵyna bar sıaqtandy, soǵan qaraı suradym. Áıtpese papamnyń nadan kisi emes ekenin bilemin ǵoı. Biraq sol nadan bolmaǵanyn kóp jurt kúndep júrmese deımin.

— Jurttyń ne derin boljap qaıtesiń, qaraǵym.

— Óziń jańa ǵana aıttyń ǵoı, apa, «bárin biletin papań, qyzynyń ózindeı bolyp qalǵanyn baıqamaǵany qyzyq», — dep. Soǵan qarap men de ár nárseni baıqaýym kerek shyǵar dep oılaımyn.

Meńdiqyz kúlip jiberdi.

— Baıqaǵanyń jaqsy jáne óziń ár nárseni baıqaýǵa shamań kelip qalǵany da jaqsy kórinip tur. Sonda da balanyń áke-sheshesin oılaýy sırek, áke men ana kóbirek oılaýǵa tıis balasyn. Óıtkeni tárbıeleý, oqytý, ósken soń aıaqtandyrý solardyń qamy ǵoı. Al sen bolsań, Gúljıhan, qazir naǵyz sol áke-shesheniń eń sońǵy qamdaıtyn jasynda trsyń.

— Meniń oılaǵanym ol emes edi, apa. Sen sózdi basqa jaqqa burdyń. Jurt meniń papamdy aýyzǵa kóbirek alady. Soǵan qarap, siz de sondaı pikirde emes pe dep kúdiktengenim.

— Jaqyn adam jaqynyn jaqsy jaǵynan ǵana aýyzǵa alady, papań da, sen de bizge alys emessiń...

Meńdiqyz Gúljıhannyń júzinen syr tartqandaı ózgeris izdep, qyzdyń móldiregen qara kózderinde múláıim qarasy baryn baıqap qaldy. Biraq bul «múláıim qaras» oǵan ózgeshe óń, ózgeshe bir súıkimdi, ózdi almaı qararlyq tartymdy shyraı berip turǵandaı boldy.

— Búgin kóńilimniń qoshy joq, apa, — deı saldy qyz áıeldiń syr tartý úshin aıtqan sózin de, kózqarasyn da túsine qoıyp. — Júregim uıtqı beredi, álde bir jamandyq baryn sezgendeı.

— Qoıshy, qaraǵym, qaıdaǵy joqty shyǵarmaı. Qudaıǵa shúkir, tórt qubylań birdeı Meke, kórkiń de, dáýletiń de, bilimiń de birine-biri saı jáne onyń ústine myna meniń qaınym...

Qyz áıeldiń aýzyn basa qoıdy, sózin aıaqtatpady.

— Dáýlet... Sol dáýlet qazir papama jamandyqtyń basy bolǵaly tur.

— Nege?

— Solaı, apa. Meniń ár nárseni ańǵaratynym ózime zıan bolyp júr. Júregim sondyqtan uıtqıdy.

— Qoı, qaraǵym, bul ekeýimizdiń oılaıtyn nársemiz emes, — dep Meńdiqyz Gúljıhandy terezeniń aldyna qaraı jetektedi.

Bul kezde Hakimniń úıine qaraı, kópirden týra tartqan shańyraq múıiz par ógiz jekken aǵash arbaly qaqpaǵa tónip qalyp edi. Meńdiqyz jalma-jan terezeni ashyp jiberdi de:

— Kenje bala kelip qaldy. Bizdiń kenje bala, Gúljıhan, — dep aıqaılap Ádilbekti kórsetti. — Sen kórgen joqsyń kenje balany. Atamnyń sút kenjesi.

— Men kenje bala túgil, Álibektiń de qandaı ekenin kóz aldyma keltire almaımyn.

Qyzdyń bul sózi aýzynan eriksiz shyǵyp ketti de, ol tary da qyzara tústi.

— Álibekti de, Ádilbekti de endi óz kózimen kórip, óz aýzyńmen tildesetin bolasyń, amandyq bolsa. Saǵan eremin dep qaınilerimniń attaryn atap qoıdym, Gúljıhan. Kenje bala atyn ataǵanyn estise shataq shyǵarady. Onyń minezi eki aǵasynyń ekeýinen de ózgeshe, qazir kóresiń.

2

Ógizin týaryp, lapas astyna baılap, úıge ústin qaryp-silkip, jaıymen kirgen Ádilbek Gúljıhanǵa kózin salmady. Meńdiqyzben ǵana bolyp, oǵan eldiń amandyǵyn, úı ishiniń sálem aıtqanyn qysqasha baıandaı saldy da:

— Mynaý jalpaq balanyń kim ekenin tanısyń ba, jeńeshe? — dedi de, sonsoń Meńdiqyzdyń jaýabyn kútpeı jáı-mánisti ózi jetkize bastady. — Bizdiń jaqyn aǵaıyn Baqy degen kisiniń balasy. Bul da qaınyń. Oqýǵa kiremin dep Dabyl baıdyń qoıyn qorasymen ash bórige tapsyryp, osyndaǵy naǵashysy Jolmuqandy izdep kele jatyr.

— Qoıshy, kenje bala, ras aıtasyń ba? Aman ba, qaraǵym, — dep áıel balamen amandasyp, — shynymen qoıdy qasqyrǵa qýdyrdyń ba? — dedi tańdanyp.

— Joq. Áı, jeńeshe-aı, bala ekensiń ǵoı. «Qora tolǵan qoıymdy ash bórige tapsyrdym» dep Qobylandy aıtpaı ma? Bul da sondaı batyr. Batyr bolǵanda «Syrym da qoıshy eken, men de qoı baqtym. Endi Syrymdaı bolamyn!» deıdi. Myqty emes pe, qaınyń, á?

Mendiqyz ezý tartty da jalma-jan:

— Kenje bala, myna... — dep Gúljıhandy kórsetip, — balany, qyzdy tanısyń ba? Tanymaısyń. Kim dep oılaısyń? Kimge uqsaıdy? — dep surady kúlip.

Ádilbek Gúljıhanǵa tesile qarap alyp:

— Qalada boı jetken az ba? Tanymaımyn. Búgin meni jolda Dabyl baıdyń kúıeýi, kádimgi bizdiń Raqymǵalı: «Meniń baldyzym bar. Baıdyń sút kenjesi, boı jetip otyr» dep jymyń-jymyń etti. Sol, Raqań aıtqandaı, bireýdiń bal kenjesi shyǵar bul boı jetken de, — dep taǵy da Gúljkhanǵa kózin tikti.

— Oı, kenje bala, kenje bala. Sózdiń kesirin qara, «sút kenje, bal kenje» deıdi... Jaraıdy, ózim tanystyraıyn: kóris, Gúljıhan... ózimizdiń kádimgi... jıen, — dedi.

— Solaı ma? Ózimniń kádimgi sút kenje jeńeshem eken ǵoı, — dep Ádilbek baryp Gúljıhannyń qolyn aldy. — Aman-esen júrsiń be? Aqań deni saý ma?

Gúljıhan burynǵydan ári qyzara tústi. Ol Ádilbekke aqyryn ǵana:

— Sálámatsyz ba? — deı saldy.

Meńdiqyz da qyzaryp ketti, biraq ol sózge usta, minezge tik qaınysynyń kórgen jerden Gúljıhandy uıaltyp tastaǵanyn jýyp-shaımaqshy boldy.

— Gúljıhan, sen kóńilińe alma, kenje balanyń minezi ashyq ol kóp nárseni tura betke aıtady. Jańa aıtyp edim ǵoı, kenje balanyń minezi eki aǵasynyń ekeýinen de basqasha dep. Biraq bolǵanynsha aqkóńil. Sóılese kele bilesiń. Eń aldymen sózge usta. Kenje balany sózden jeńe almaısyń. Onyń aıtqanyn tek quptaı bermeseń, ol boı bermeıdi, — dedi kúlip.

— Meńdiqyz jeńeshe, sózińe men túsinbedim. Kóńilge alǵandaı men ne aıttym?

— Meni jeńeshe deseń ol qudaı jazǵandaı. Al, áli ózińdeı jas Gúljıhandy «jeńeshe» dep uıaltýyń asa tapqyrlyq emes.

— Menimshe bul ábden oryndy. Jas, jas deısiń, jańa aıttym ǵoı, Raqymǵalı «baldyzym bar» dep jymyń qaqqanyn. Ol maǵan muny qur «jymyń» qaǵý úshin ǵana aıtqan joq. Saǵan aıttyryp beremin dep sybyrlady. Men muny oryndy-aq sóz dep bildim. Álibektiń de, meniń de qatyn alatynym óte daýsyz nárse. Al Gúljıhannyń meniń jeńeshem ekeni munan on eki jyl buryn (Ádilbek betin sıpady) «alla ákbarmen» tamam bolǵan. Qudekeńniń ózi mórin basyp, qolyn qoıǵan zat. Jáne sút kenje jeńeshem, óıtkeni munan kishi mende jeńge bolmaıdy.

Meńdiqyz kúlip jiberdi. Ol shaı ázirlep júrip te, ony quıyp otyryp ta Ádilbektiń aýzynan shyqqan sózge ezý tartpaı qalmady.

— Oı, kenje bala, kenje bala! — deýmen boldy.

«Kórýge súıkimdi ǵana qara tory. Boıly bolmasa da quıǵan qorǵasyndaı shymyr jigit eken. Átteń minezi orǵa jyǵar shálkes, onyń ústine jaqsy sózinen jaman sózi kóp jáne ony betke aıtatyn bir uıalmas bezbúırek» dep synady Gúljıhan Ádilbekti, oǵan jıi-jıi kóz astymen qarap qoıyp. Bir kez onyń oıyna Álibek te kelip ór minezdi inisimen qatarlasa qaldy. «Joq, onyń minezi mynanyń minezinen ózgeshe shyǵar. Boıy da boıshań, Meńdiqyzdyń syrttan sıpattaýyna qaraǵanda óńi de aqquba, kózi de úlken jáne astananyń eń joǵary sanalatyn mektebinde oqyp júrgen stýdent. Onyń oıy da, bilimi de jurttan joǵary» dep sanady qyz alystaǵy ishteı kútken saqtaýlysyna shań tıgizbeı. Azdan keıin Gúljıhanǵa Ádilbektiń el jaıyn sharýa jaıyn sóılegen ojarlaý áńgimeleri óte kóńilsiz tıdi. Qyz Meńdiqyzǵa:

— Men qaıtaıyn. Úıde Qarshyǵa kútip otyr. Jáne abystaı da meni joqtap úıge bir kirip, bir shyǵýmen bolady, — dep ruqsat surady.

— Aınam-aý, endi shynyńmen elge júrip ketesiń be? — dedi Meńdiqyz oǵan renjigen pishinmen qabaǵyn shytyp. — Eń bolmasa bir kún kidirseń etti, Hakimder de kelip qalar edi...

— Joq, jeńeshe, — dep Gúljıhan da balasha qabaq shytyp, áıeldiń moınyna asyla tústi.

Biraq qyz áıeldiń kúni jetip qalǵan ishin jańa ǵana kórgendeı moınyna salǵan qolyn shapshańdaı keri tartyp aldy da, betine kúle qarap:

— Sizge kóp júrýge bolmaıdy. Kúni boıy tynym tapqan joqsyz. Endi jatyńyz, — dedi.

Sóıtti de ol taǵy da bir jaramsyz sóz aıtyp salar degendeı Ádilbekpen asyǵa qoshtasyp, esikke qaraı júrdi. Ere shyqqan Meńdiqyzdy baspaldaqtan tómen túsirmeı qyz betinen súıip aldy da:

— Shyqpańyz, shyqpańyz, — dep aptyǵa ózi balasha júgirip tómen tústi de, qolyn bulǵap qaqpadan shyǵyp ketti.

Gúljıhan qaqpadan shyǵyp úlgermeı, oǵan qarsy Sholpan kirip kele jatty. Gúljıhandy ol burynnan tanıtyn jáne onyń Júnisovterge jıenshar ekenin de jaqsy biletin. Biraq júgire shyqqan qyzdy ol toqtatyp amandaspady, tanymaǵan adam sıaqtandy.

— Meńdiqyz, sen qaıdaǵy ádemi qyzdardy taýyp alasyń. Kórdiń be, taǵy bir qyz shyqty úıińnen, — dedi ol ázildegen bolyp.

Biraq onyń bul ázilinen Meńdiqyzdyń qulaǵyna bir kekesin ún kelgendeı boldy.

— Bizge jıen, Gúljıhan ǵoı. Bilmegen kisishe suraısyń-aý, ádeıi, — dedi Meńdiqyz ony úıge qaraı jetektep. — Aýyldan kishi qaınym Ádilbek keldi.

— Qoıshy ári? Ádilbek, kishkene Ádilbek pe? Qandaı bolypty, úlken jigit bolǵan shyǵar, — dedi Sholpan júre sóılep. — Mássaǵan... Ádilbek, aman ba aınalaıyn. Tý, qara, boıy menimen birdeı. Sý jaǵasynan shyqpaıtyn kishkene Ádilbek... Baıaǵyda Shuǵyldyń qara býrasyn da aldaǵan Ádilbek. Qudaı-aý biz úlkeımeı qaıteıik. Qara.

Ádilbek qol berip edi, Sholpan onyń qolyn almastan qushaqtap turyp betinen qaıta-qaıta súıdi.

— Túý, qara! Qudaı-aý, naǵyz balýan bolyp ósken, eki ıyǵyna eki kisi mingendeı. Meniń Ádilbekti kórmegenime qansha ýaqyt bolǵanyn bilesiń be, Meńdiqyz? Alty jyl. Týra alty jyl. Oıpyrmaı, qyzyq eken-aý ózi, keıingi balalar ózińmen birdeı bolyp qalǵan.

Úndemeı kúlimsirep turǵan Ádilbek, Sholpannyń qushaǵynan bosaǵan soń:

— Endi meniń kezegim, Sholpeke, — dedi.

— Iá — dep ańtarylyp qaldy. Sholpan, Ádilbektiń úlken kisilershe jýan daýyspen sóılegenine qaıran qalyp.

— Sholpekeń desem renjimeısiń ǵoı? Renjimessiń. Bizdiń aýylda Qalıma deıtin kempir kúıeýin Mámbet dep óz atymen ataıdy, al Mámbet Qalıma shesheıdi Qaleke deıdi...

— Iá, bilemin... Onyń bul jerde ne keregi bolyp qaldy, Ádilbek?

— Keregi sol, sen Sholpan degennen góri Sholpeke deýge laıyqsyń. Naǵyz oqyǵan úlken ákim áıel bolypsyń. Sirá sizdiń úıdegi otaǵasy ózińdi Sholpeke deıtin shyǵar da, al ol kisini sen,., aty qalaı edi?

— Aıtan.

— ...Sen Aıteke deıtin shyǵarsyń.

Sholpan men Meńdiqyz shegi qata kúldi.

— Nege, nege olaı deısiń, Ádilbek?

— Seniń qasyńda ol otaǵasy Mámbet sıaqty shyǵar, shynashaqtaı bolyp: «Sholpeke, Sholpeke» dep jampańdaı qalatyn bolar, sirá. Erinen áıeli myqty bolsa solaı bolady. Bul kórinip tur.

— Oı, Ádilbek, Ádilbek. Seni bul sıaqty iri jigit bolady dep kim oılaǵan, iri sóz sóıleıdi dep kim boljaǵan. Biraq, Ádilbekjan, sen shatastyń. Meniń otaǵasym menen de iri... Laýazymy ǵana iri emes, boıy da, ózi de iri adam. Mámbet ataı sıaqty shynashaqtaı kisi emes. Kórersiń óziń de ol kisini. Al men ol kisini Aıtan demeımin, Aıteke de demeımin, otaǵasy deımin. Esittiń be?

— Ymm, munyń da jany bar. Ózi myqty áıelder ǵana aıta alady «otaǵasy» dep. «Otaǵasy» degen erkekke erkektiń aıtatyn sózi ǵoı. Aıttym ǵoı báse! Aıtany ne, otaǵasysy ne — onyń báribir. Áıteýir sen onan iri bolyp shyqtyń.

— qoı, mynaý sózge deste berer bala emes. Al, solaı-aq bolsyn, Ádilbek. Káne óziń kelinshek alǵan joqsyń ba? Kelinshegiń qandaı bolar eken seniń? — dep kúldi Sholpan, Ádilbekke rıza bolǵan pishinmen.

Ádilbek jaýap izdep jatpady.

— Bizdiń jaqta aǵasy qatyn ala almaı soza berse, kelinshekti inisi buryn alatyn ádet te bar. Esińde me, Baınazardyń Atapkeli eki inisi úılengennen keıin áreń qatyn alǵany.

Sholpannyń úlken kezi onan da beter adyraıa qaldy.

— Sen, Ádilbek, aǵańdy kútip uıalǵannan úılenbeı júr ekensiń ǵoı? Bildim, bildim, — dep kúldi áıel. — Seniń jolyńdy bógep júrgen Álibek eken ǵoı. Kelgen soń aıtaıyń, sen Ádilbektiń jolyn bógeme dep.

Ádilbek áıeldiń betine qarap otyrdy da:

— Sholpeke, sen burynǵydan da ádemi bolyp ketipsiń. Bul meniń naǵyz shynym. Men ótirik aıtý degendi, kózge kúlimdeý degendi, bireýge jaramsaqtaný degendi bilmeımin. Bul minezimdi myna Meńdiqyz jeńeshem de aıtar...

— Ras, ras, kenje bala ótirik aıtýdy bilmeıdi, — dep. qostap qoıdy Meńdiqyz.

— ...Ádemi bolyp ketipsiń. Tipti asqan sulý deýge de bolady. Al, jańa ǵana osy úıden bizdiń Álibektiń qalyńdyǵy shyǵyp ketti. Baıqaýym: óte sulý, óte aqyldy qyz. Biraq ózińdeı emes, basqaraq. Ózińdeı emes degenge burys túsinbe: sharýanyń shoı tabany bolatyn kisi emes degenim. Tek qalaly jerde jumys istetpeı, kúnge tıgizbeı qoıatyn kisi. Álibekke qudaı qosqandaı. Ol da men sıaqty otyn men sýǵa birdeı emes, shyltıǵan birdeme. Áýelden sondaı edi. Jańaǵy óziń aıtqan Shuǵyldyń býrasy qýǵanda esi shyǵyp ketip, úsh kún tilsiz qalǵan. Esińde shyǵar... Biraq jańaǵy qyz pisken qyz. Endi Álibek taǵy bir-eki jyl elge kelmeı buıdany soza berse, bul qyz da jónin tabady. Qartaıǵan kempirdi men de kelinsiz otyrǵyza almaımyn. Baınazardyń Atapkeliniń kebi Álibektiń basyna keledi.

Eki áıel taǵy da qosyla kúldi. Biraq sálden keıin Sholpan kúlkini qoıyp, óziniń sazarǵan oıly pishinine kóshti. «Álgi qyz senen de sulý degeni me Ádilbektiń...» dep oılady Sholpan. Qalada kóp jurttyń aýzyna iligip júrgen Sholpannyń bul sózdi ishi jaratpaı qaldy. «Kózi baqyraıǵan. Baıaǵy Zaǵıpa sıaqty taldyrmash, qatpa qyz» dep qoıdy ishinen Gúljıhandy synap.

Biraq Ádilbektiń ashyq, tik aıtatyn ótkir minezi, aýyl jigitteriniń ázilqoı sózýarlyǵy elden aýlaq ketpegen Sholpanǵa qatty unady. Ol aýyldyń kempiri men shalyna deıin, ózi barda týǵan jas balalarǵa deıin surady. Ádilbektiń sheshesiniń qartaıǵanyn áńgime etti.

— Sheshem meni umytqan joq shyǵar, Ádilbek, á? Álde úlkeıgen soń esinde qalmadyq pa eken. Qala qanshama qyzyqty bolsa da, aýyldy saǵyndym. Ańqatyǵa jaǵalyq oınap, erte de, kesh te sýǵa túsetin kezder esimnen shyqpaıdy, — dedi áıel muńaıǵandaı pishinmen.

— Saryny saǵynǵan joqsyń ba? — dedi Ádilbek Sholpanǵa kózin tigip... — Sarymen ekeýmiz qurdaspyz ǵoı: ol da mendeı, menen irirek qazir.

Sholpan qyp-qyzyl bolyp ketti. Jastaı atastyrǵan kishkene qaınysyn balasynyp tastap ketkeni basta oryndy kórinse de, beri kele aıanysh sıaqty bir sezim onyń júregin uıtqytyp, oqtyn-oqtyn «eh!» degizetin. Ásirese, bul «eh dep qalatyn baıqaýsyz ókinishi anasyndaı bolyp qalǵan Kúmis kempir oıǵa túskende qattyraq shyǵatyn edi. Al Ádilbektiń myna sózi bir jaǵynan áıelge: «Biz de óstik, biz de bir áıelge ıe bolarlyq halge jettik, al seniń Saryny balasynǵanda tapqanyń qandaı?!» degen naızadaı tıetin oryndy ilik bop kórinse, ekinshi jaǵynan Sholpannyń eldi saǵynatynyn, onyń ishinde óziniń tastap ketken baqytsyz úı-ishin umytpaıtynyn bilip aıtqandaı aýyr tıdi. Meńdiqyz Sholpannyń qysylyp qalǵanyn kóre sala qaınysyna qabaǵyn túıip:

— Kenje bala, sen ázil men ázil emestiń aıyrmasyn baıqamaı kóńilge aýyr tıetin nárseni aıtyp qalatyn ádetti qashan tastar ekensiń, — dedi.

Sál ýaqyt úsheýi de úndemeı qaldy da, eki qulaǵy dalada turǵan Meńdiqyz:

— Hakimder keldi, kenje bala, qaqpaǵa kelip tireldi, esittiń be arbanyń dybysyn, — dep esikke qaraı umtyldy.

Meńdiqyz áńgime bólinip ketkenine qatty qýandy. Al, jaýap taba almaı qalǵan Sholpan:

— Aı, Ádilbek-aı... Men seni mundaı dep oılaǵan joq edim, — dep basyn shaıqaı berdi.

3

Sholpannyń júregi, beınebir kenetten kesek tolqytqan sý beti sıaqty, sol kún, sol saǵat, sol mınýtten bastap uıtqı tústi. Buǵan Ádilbektiń sózinen basqa, taǵy bir kóldeneńnen kılikken quıyn sezim sebep boldy.

Hakim men Súleımenge bas ızep qana amandasyp, Meńdiqyz ben Sholpan alystan kelgen Álibekti qushaqtaýǵa umtyldy...

Qýanyshty jaspen qarsy alatyn da bir shaq bar. Ol kúıinishten ytqyp shyqqan ystyq jasy emes. Kózden eriksiz domalap ketetin, zámzám sýyndaı bir aqyq monshaqtar.

Kóp jyl kórmegen Álibekti balasha qushaqtap súıgen kóńili bos, peıli kirshiksiz Meńdiqyzdyń udaıy jumsaq nur shashyp turatyn kózderinen de sol aqyq monshaqtar tipti mol domalap ketti. Ol Álibekpen ábden maýqyn basyp kórisip bolǵannan keıin de kúlip júrip jylaýmen boldy. Úı ishindegi basqa jandardyń qalaı kóriskenimen onyń sharýasy bolǵan joq. Ol tek qaıta-qaıta Álibekke qarap alyp, teris aınalyp kúle berdi, kúlip júrip kózin súrtkishteı berdi. Al jeńgesin ázildeı aımalap:

— Qarataýdyń basynan kóshter keldi... kóshter keldi... Qara kezden móltildep jastar keldi, — dep ony ıyqtan qaqqan Álibekti:

— Al, endi menimen kerispeısiń be... — dep qushaqtaı alǵan Sholpannan shoshyp ketkendeı jas jigit kilt turyp qaldy.

Áıel onyń betin qos alaqanymen ustaı alyp, súıý nıetimen ernine taqaı túsip edi, kózderi men kózderi ushyrasa qaldy da, qolyn jalma-jan qoıa berdi. Álibek tań qalǵandaı, onyń sup-sulý murnyn, búrilgen erinderin, ózgeshe kórinip ketken tamaǵyn, onan da tómen, qalasha kıingen jaǵasy ashyq kóılekten syrtqa teýip turǵan kókiregin kózben qydyrystap ketti. Sonsoń nege ekeni belgisiz kózin qaıtadan joǵary kóterip baryp, biraq Sholpannyń otty janarynan kórine kózderin aýlaq alyp qashty. Ol áıeldiń shashyna baqty. Baıaǵy elde júrgendegi jylansha oralǵan uzyn shashy áldene bir sıqyrly shúıkedeı, tóbege baryp túıilip qalypty. Shashtyń yǵysyp baryp joǵary qonǵan moınyn da, boıyn da kóre kózge suńǵaq etip jibergen jáne burynǵy dóńgelek kórinetin bet sál sopaıa túsken sıaqty. Onyń ústine burynǵy qara qońyr júzi qazir bıdaı óńge aınalǵan. Bárinen buryn Álibekke asa eser etkeni: uzyn kóılekti, uzyn shashty, ótkir júzdi burynǵy sharýa Sholpan emes, onyń kóz aldynda ózgeshe symbatty, oıly júzdi, tek qaraı berý úshin ǵana qarsy aldynan shyǵa kelgen, qasa sulý áıel, qalanyń tomaǵa kózdi qyzmetkeri Sholpany tur... Álibek taǵzym etkendeı, bul ózgerip ketken janǵa dybyssyz túrde bas ıip qana amandasty da jalma-jan inisine burylyp ketti. Ol Ádilbekti ıyǵynan ustaı alyp, burynǵy bala kezdegi shaıqap-shaıqap qoıatyn ádetimen qushaqtap jatyp, Sholpannyń aqyryn ǵana kúrsingenin qulaǵy shalyp qaldy. Biraq ol ekinshi qaıtyp áıelge buryla almady. Oǵan ashyq til qatyp esh nárse aıta almady. Bul qas pen kózdiń arasynda tap bolǵan túsiniksiz kóz alyp qashý Sholpan ketkenshe sozyldy. Ol júzin, kózim túsip ketse syr berip alarmyn degen adamsha alyp qashty áıelden.

Al Sholpannyń júzin kenet bir muńdy pishin japty. Onyń oıynan Ádilbektiń joq jerden kóz aldyna alyp kelgen Sarysy ketpedi, Kúmis kempir elestedi. Munan on jyl burynǵy ystyq qumarlyqpen Hakimniń syrtynan qushaq jaıǵany kórgen tústeı qaıta oralyp bári aralasyp, oıyn onǵa bóldi de ketti. Ol óte-móte uıalshaq júzdi Álibektiń munyń betine týra qaraı almaı, ishteı álde ne oıdyń qushaǵynda otyrǵanyn da sezdi. Biraq kóp jyl boıy kórmegen Álibekti birden ázil áńgimege aralastyrýǵa da, alys jerdiń mán-jaıyn surap bilýge de jón kórmedi.

— Meńdiqyz, jolaýshylaryń aman keldi, qýanyshyń molaıdy. Kópten kórmegen Álibek pen Ádilbekti kórip meniń de tóbem kókke jetti. Otaǵasym izdep jatqan shyǵar, men endi keteıin, — dedi.

Sóıtip, júregi áldenege alas urǵan Sholpan úıden tez shyǵyp ketti. Júnisovter keshti ózderi ǵana bolyp ońasha ótkizdi.

4

— Ah, eń bolmasa bir kún kidirsemshi, — dedi qyz ishinen.

Biraq Gúljıhannyń bul ishinen ózine ǵana aıtqan sózi eriksiz qatty shyǵyp ketti — qatarynda otyrǵan aǵasynyń qulaǵyna shalynyp qaldy. Alaıda aǵasy ony eleń qylǵan joq, óıtkeni ol jurttyń oı-pikirin qadaǵalaıtyn jan emes-ti, óz betimen júretin, esh adammen sheshile sóılespeıtin, suramasa jaýap ta qatpaıtyn tuıyq jigit bolatyn. Qazir de qaryndasynyń: «Ah, taǵy da bir kún kidirsemshi!» degen ókinishine túsinbeı qalǵan adamsha júzine ańtaryla bir qarap qoıyp, kerip ustap kele jatqan delbesin burynǵydan da kere tústi.

«...Kórgen tústeı ótti de ketti az ýaqyt! Az ýaqyt! Nege adam jasqanshaq bolady eken? Nege uıalshaq bolady eken? Bir kún kidirip, kórisip, eń bolmasa bir aýyz tátti lebiz tata almadym-aý Álibektiń aýzynan. Kóre almaı kettim. Kórgenim tek qana ana shaqpaq qara Ádilbek. Qandaı jan oıyndaǵysyn betke aıtatyn! Sol úıdiń ishindegi batyry da, batyly da sol. Qalaı-qalaı sóıleıdi, dúnıede bir júz jyl jasaǵan qarıadaı... Ah, taǵy bir kún kidirsemshi. Álibek qashan keler? Meńdiqyz ýádesinen shyqsa keshikpes, jiberer. Biraq kim biledi, dúnıede ne kóp, sebep kóp, sóz kóp... dep kúbirledi qyz, aǵasynyń sózge asa mán bermeıtinin bile tursa da aqyryn sóılep.

Gúljıhan keri burylyp páýeskeniń artqy kishkene terezesinen keıin qalyp bara jatqan qalaǵa kóz jiberdi. Júrdek at, jaıly páýeske uzyn joldy jemirip jep ushyna shyǵýǵa jantalasqandaı ushyp keledi eken. Qala kórer kezge alystap bara jatyr. Qyz kózimen at taǵasyndaı bolyp ashalanǵan qalany bir súzip etkenshe páýeske Kúzenbel qyrqanyń arǵy baýyryna túsip ketti de, kep úıler toǵytqan qoıdaı bel astyna topyrlap túsip bara jatty. Azdan keıin aq shirkeýdiń kúmbezinen joǵary sary ala býyndary kún kezine shaǵylysyp, noǵaı meshitiniń kókke qadalǵan istik munarasy ǵana kóz toqyratty.

Meshit... Meshit túbindegi abystaıdyń kirsiz, shańsyz appaq úıi, qońyr salqyn bólmeleri, keshki ymyrt kezindegi kúmbirleı quıylǵan qońyr ún Gúljıhannyń qulaǵyna anyq estilip turǵandaı boldy.

«Nege týlaısyń, tynymsyz júrek? Ne izdeısiń, júırik kóńil? Nege qaraılatady artqa ushqyr qıal! Neń qaldy anaý shań basqan kishkene qalada?,. Kim qaldy keıinde? Keıinde: kópten bergi kóz aldynan ketpegen jumbaq jas! Aq quba, sulý jas! Alystaǵy astanada oqyp júrgen ózgeden ozyq súıikti jan! Arman etken... jar!» Qyz selk ete tústi. «...Jar!» degen sóz ony qalyń bir tumannan sýyryp alǵandaı boldy. Ol aınalaǵa qadala qarady. Jarqyraǵan erteńgi shaq! Dala nurǵa bólenip turǵandaı. Aspan da ózgeshe ashyq! Tup-tunyq, tep-tereń! Zeńgir kók aspan! Jol ıreńdep, túıini jazylǵan jipteı aǵylyp jatyr. Al jol janyndaǵy shókeler sekirip yrǵyp, balqýraılar keıinge qaraı bı bılep ketip bara jatqan sıaqty. Alysyraqtaǵy teńselgen bıdaıyq yǵysyp, tóńkerilip, kilemin bir búktep, bir jaıǵandaı qubyla túsken. Óńi dalap, ózgeshe dalap! Qyz kóńiline arman quıǵan uzyn jol. Alysqa súıregen kúımeli arba! Tynymsyz syrǵyǵan dóńgelek!

«Eh, bir kún kidirsemshi!..»

Doktordyń keńesimen Meńdiqyz kúnde ertemen sý jaǵasyna qydyryp qaıtatyn. Búgin de erteńgi taza aýany meılinshe jutyp, keri oralǵanda júrip bara jatqan Gúljıhandy kórip, atústi qoshtasyp qana qaldy. Bir kúnge qyz da qala almady. Qalýǵa onyń qasyndaǵy Qarshyǵa da kónbedi... Kóndire almaı kópirden ótkizip qana shyǵaryp salǵan Meńdiqyz da: «Qap, qalaısha toqtata almadym bir kúnge Gúljıhandy?! Nege bosań sóılestim; «jibermeımin, taǵy da birer kún bolasyń» dep nege aıtpadym?! Álibek pen ekeýiń birińdi-biriń kórip sóılesińder; armansyz sóılesińder; bolashaqtaryńdy, baqytty bolashaqtaryńdy osy bastan ashyp alyńdar, qosylatyn shaqtaryńdy belgileńder, dep nege ashyq aıtpadym. Meni de bir uıalshaqtyq qysyp ketetini bar, osyndaı kerek jerde aqyl aıtyp, baýlý ornyna», dep ókindi áıel úıine kele jatyp.

Biraq Meńdiqyz: «Shyraqty qalaıda jiberermin.

Barar, óz qyzyǵyn ózi qolyna alar. Bala emes qoı aýzyna sóz taýyp salatyn», dep jubatty sálden keıin ózin.

Joldan kelgen eri men qaınylary alańsyz uıyqtasyn dep Meńdiqyz tereze bitkendi qarańǵylap, esikti jaýyp qoıdy da, ózi tysta shaı jabdyǵyna kiristi. Nan ılep, baýyrsaq pisirdi; úlken samaýyrǵa shaı qaınatty; tátti taǵamdaryn mol etip aldyńǵy úıge ústel daıarlady.

Áńgimequmar Súleımen Qurmashty qasyna alyp jatyp túni boıy jetim balanyń hal-jaıyn surap ábden qandy da, ertemen ony naǵashysy Jolmuqan poshtabaıdyń úıine alyp ketti. Ol ketip bara jatyp Meńdiqyzǵa:

— Men shaıdy Qurmashtyń balýan naǵashysynyń úıinen ishermin. Meni kútpe, — dedi.

Sóıtip kop zamannan beri ár jaqta júrgen aǵaıyndy Júnisovter úı ishi bolyp túgel bas qosyp, erteńgi shaıdy tatý-tátti jaıda ishpek edi. Biraq Gúljıhan jóninde ázilmen bastalǵan áńgime Hakimge unamaı qaldy...

Keshkilikte Meńdiqyzǵa: «Mynaý saǵan ákelgen bazarlyǵym» dep Álibek jibek oramal men ıissýdy chemodan túbindegi kesteli malaqaıdyń ishinen alyp usyna bergen-di. Qaınysynyń shet eldeı kórinetin alystaǵy astanadan alyp kelgen syılyǵyna áıel myqtap qýandy da, azdan keıin úlkender kıetin ádemi kesteli malaqaıdy:

— Mynaý qaınaǵaǵa ákelgen bazarlyǵyń shyǵar. Óte ádemi eken, — degen edi.

— Joq, qaınaǵańa bazarlyq ákelýge oqýshynyń qaltasynda aqshasy bola qoıa ma, bul ma, bul bir adamnyń amanaty... Myna hatty da «óz qolyna tapsyr, óz aýzyńmen sálemimdi jetkiz» degesin, ózim tabys etermin dep oılap turmyn, — deı salǵan Álibek uıalyp qalyp.

Áıel bul amanattyń Aqmetshege ekenin bilgennen keıin jymıyp kúlip qana suq qolyn shoshaıtyp: «Bildim, syryńdy» dep ıshara bergen bolatyn.

Al qazir shaı ústinde:

— Shyraq, amanatyńdy jıenge qashan jetkizesiń? Gúljıhan artyna qaraı-qaraı ketti, aǵasy toqtamady. Biraq syr bermeıtin bala ǵoı, ashylyp esh nárse

Meshit... Meshit túbindegi abystaıdyń kirsiz, shańsyz appaq úıi, qońyr salqyn bólmeleri, keshki ymyrt kezindegi kúmbirleı quıylǵan qońyr ún Gúljıhannyń qulaǵyna anyq estilip turǵandaı boldy.

«Nege týlaısyń, tynymsyz júrek? Ne izdeısiń, júırik kóńil? Nege qaraılatady artqa ushqyr qıal! Neń qaldy anaý shań basqan kishkene qalada?.. Kim qaldy keıinde? Keıinde: kópten bergi kóz aldynan ketpegen jumbaq jas! Aq quba, sulý jas! Alystaǵy astanada oqyp júrgen ózgeden ozyq súıikti jan! Arman etken... jar!» Qyz selk ete tústi. «...Jar!» degen sóz ony qalyń bir tumannan sýyryp alǵandaı boldy. Ol aınalaǵa qadala qarady. Jarqyraǵan erteńgi shaq! Dala nurǵa bólenip turǵandaı. Aspan da ózgeshe ashyq! Tup-tunyq, tep-tereń! Zeńgir kók aspan! Jol ıreńdep, túıini jazylǵan jipteı aǵylyp jatyr. Al jol janyndaǵy shókeler sekirip yrǵyp, balqýraılar keıinge qaraı bı bılep ketip bara jatqan sıaqty. Alysyraqtaǵy teńselgen bıdaıyq yǵysyp, tóńkerilip, kilemin bir búktep, bir jaıǵandaı qubyla túsken. Óńi dalap, ózgeshe dalap! Qyz kóńiline arman quıǵan uzyn jol. Alysqa súıregen kúımeli arba! Tynymsyz syrǵyǵan dóńgelek!

«Eh, bir kún kidirsemshi!..»

Doktordyń keńesimen Meńdiqyz kúnde ertemen sý jaǵasyna qydyryp qaıtatyn. Búgin de erteńgi taza aýany meılinshe jutyp, keri oralǵanda júrip bara jatqan Gúljıhandy kórip, atústi qoshtasyp qana qaldy. Bir kúnge qyz da qala almady. Qalýǵa onyń qasyndaǵy Qarshyǵa da kónbedi... Kóndire almaı kópirden ótkizip qana shyǵaryp salǵan Meńdiqyz da: «Qap, qalaısha toqtata almadym bir kúnge Gúljıhandy?! Nege bosań sóılestim; «jibermeımin, taǵy da birer kún bolasyń» dep nege aıtpadym?! Álibek pen ekeýiń birińdi-biriń kórip sóılesińder; armansyz sóılesińder; bolashaqtaryńdy, baqytty bolashaqtaryńdy osy bastan ashyp alyńdar, qosylatyn shaqtaryńdy belgileńder, dep nege ashyq aıtpadym. Meni de bir uıalshaqtyq qysyp ketetini bar, osyndaı kerek jerde aqyl aıtyp, baýlý ornyna», dep ekindi áıel úıine kele jatyp.

Biraq Meńdiqyz: «Shyraqty qalaıda jiberermin.

Barar, óz qyzyǵyn ózi qolyna alar. Bala emes qoı aýzyna sóz taýyp salatyn», dep jubatty sálden keıin ózin.

Joldan kelgen eri men qaınylary alańsyz uıyqtasyn dep Meńdiqyz tereze bitkendi qarańǵylap, esikti jaýyp qoıdy da, ózi tysta shaı jabdyǵyna kiristi. Nan ılep, baýyrsaq pisirdi; úlken samaýyrǵa shaı qaınatty; tátti taǵamdaryn mol etip aldyńǵy úıge ústel daıarlady.

Áńgimequmar Súleımen Qurmashty qasyna alyp jatyp túni boıy jetim balanyń hal-jaıyn surap ábden qandy da, ertemen ony naǵashysy Jolmuqan poshtabaıdyń úıine alyp ketti. Ol ketip bara jatyp Meńdiqyzǵa:

— Men shaıdy Qurmashtyń balýan naǵashysynyń úıinen ishermin. Meni kútpe, — dedi.

Sóıtip kóp zamannan beri ár jaqta júrgen aǵaıyndy Júnisovter úı ishi bolyp túgel bas qosyp, erteńgi shaıdy tatý-tátti jaıda ishpek edi. Biraq Gúljıhan jóninde ázilmen bastalǵan áńgime Hakimge unamaı qaldy...

Keshkilikte Meńdikyzǵa: «Mynaý saǵan ákelgen bazarlyǵym» dep Álibek jibek oramal men ıissýdy chemodan túbindegi kesteli malaqaıdyń ishinen alyp usyna bergen-di. Qaınysynyń shet eldeı kórinetin alystaǵy astanadan alyp kelgen syılyǵyna áıel myqtap qýandy da, azdan keıin úlkender kıetin ádemi kesteli malaqaıdy:

— Mynaý qaınaǵaǵa ákelgen bazarlyǵyń shyǵar. Óte ádemi eken, — degen edi.

— Joq, qaınaǵańa bazarlyq ákelýge oqýshynyń qaltasynda aqshasy bola qoıa ma, bul ma, bul bir adamnyń amanaty... Myna hatty da «óz qolyna tapsyr, óz aýzyńmen sálemimdi jetkiz» degesin, ózim tabys etermin dep oılap turmyn, — deı salǵan Álibek uıalyp qalyp.

Áıel bul amanattyń Aqmetshege ekenin bilgennen keıin jymıyp kúlip qana suq qolyn shoshaıtyp: «Bildim, syryńdy» dep ıshara bergen bolatyn.

Al qazir shaı ústinde:

— Shyraq, amanatyńdy jıenge qashan jetkizesiń? Gúljıhan artyna qaraı-qaraı ketti, aǵasy toqtamady. Biraq syr bermeıtin bala ǵoı, ashylyp esh nárse aıtqan joq. Amanatyńdy da alyp bar, óziń de Gúljıhandy kór. Keshikpeýiń kerek, — dedi Meńdiqyz podnosty Álibektiń aldyna usynyp.

Álibek qyzaryp ketti de, al Hakim áıeliniń bul jumbaq sózine eleńdeı qaldy.

— Ol ne qylǵan amanat? — dedi áıeline, ystyq shaıdy bappen urttap qoıyp.

— Ásheıin... Shyraqtyń bir qupıasyn kórip qalǵanmyn.

Qupıa degenge Hakim burynǵydan da qulaǵyn tige tústi.

— Iá, ol qandaı qupıa, Ádilbek ekeýimizge esittirýge bolmaı ma?

— Qaıtesiń sondaı usaq nársege aralasyp.

Hakim az oılandy da, úndemesten shaıyn qaıta urttaı bastady. Onyń ornyna áńgimege Ádilbek kiristi.

— Malaqaı deısiń be, jeńgeı? Kórsetshi, Álibek, Tashkentten kelgen bazarlyq shyǵar, jurttyń aýzynan tastamaıtyn Tashkent malaqaıy qandaı bolady eken. Onda malaqaıdy qyzdar da kıedi deıdi ǵoı. Múmkin, Gúljıhanǵa da ákelgen shyǵarsyń. Sút kenje jeńeshem jaman emes kórinedi, — dep qoıdy ol.

— Áýeli malaqaıdy kim kıetinin, taqıany kim kıetinin aıyryp alsań etti, Ádilbek. Sonan keıin qaljyńdasań jón bolar, — dedi Álibek qyzaryp. İnisiniń: «Gúljıhanǵa da malaqaı ákelgen shyǵarsyń» degen sózine yzalanyp.

— Áı, sen týysqan, qaljyńdy kótere almaısyń ba, álde Gúljıhan seniń qalyńdyǵyń ekenin moınyńa almaısyń ba? Atańa malaqaı ákelgennen keıin, qyzyna onan góri kelistiregin syılaýyń kerek. Jeńeshe, solaı emes pe? — dedi Ádilbek Meńdiqyzǵa qarap qoıyp. Sóıtti de sóz upaıyn jiberip kórmegen bul jas jigit Álibektiń solqyldaq jerin bir maıystyryp ótip, oǵan endi bas sala sóıledi. — Malaqaıdy kim kıetinin, taqıany kim kıetinin bilseıshi deısiń be? Kóp oqyǵan sen biletin shyǵarsyń. Bul da bir oqý-toqýmen biletin nárse ǵoı. Meniń kórgenim: úlken de, kishi de, áıel de, qyz da malaqaıdy aıaǵyna kımeıdi, basyna kıedi.

— Nadandyq. Malaqaı úlken kisilerdiń bórik ishinen kıetin jeńil bas kıimi, al taqıany qazaqta tek qyzdar ǵana kıedi, basybaıly sándilikke kıetin jazǵy kıimi. Ekeýiniń zaty da, úlgisi de, pishýi de, tigýi de eki basqa...

— Raqmet. Kóp bilip, kóp úırenip qaldym. Áıtpegende seniń Gúljıhanǵa ákelgen taqıańdy malaqaı ornyna bireýimiz kıip alsaq masqara bolar edik.

Meńdiqyz myrs ete qaldy.

— Jetti, jetti, kenje bala. Seniń osy túbin túsire sóıleıtin mineziń-aı, — dedi ol kishi qaınysyna.

— Meniń nadan ekenim ras, — dedi Ádilbek ejelene túsip. — Jurttyń bári oqymysty bolsa sharýany kim sharýalaıdy.

— Nadansyń degenim joq, bilý kerek dedim. Al bilimniń qaıdan, qalaı tabylatynyn sezesiń, — dedi Álibek. Ádilbek bul sózge de bir jaýap qatty.

— Qoı, qaraǵym, — dedi ol óziniń baıaǵy úlken kisishe Álibekke erkin sóıleıtin ádetimen, — bárimiz birdeı toıshy bola almaspyz, bireýimizge qoıshy bolýǵa týra keler. El bıleý, basqarý myna Sary aǵamnyń enshisine tıdi, sen de mine birdeme bolǵaly oqyp júrsiń. Jurttyń bári túbin tesip oqyp, ákim bolýǵa umtylsa, sonda egindi kim salmaqshy? Maldy kim ósirmekshi? Álde sharýashylyqty jaýyp qoıamyz ba? Ol bolmas! Ata-babanyń istep kele jatqan adal kásibin men tastaı almaspyn. Sharýashylyqty tastasań eldi de tastaısyń, bul ekeýi — egiz zat. Sondyqtan da men eldi-jurtty tastap ketetin nıetten aýlaqpyn. Maǵan el men sharýashylyqtyń qyzyǵy jetedi. Tek bolǵany qural-saıman kerek. Bir-eki kók arba, shóp mashına men separator alyp berseńder boldy. Maǵan basqasynyń keregi shamaly. Bul mashınanyń aqshasyn da ózim tóleımin. Jaqynda Bekeń qyzyl qunajyn men on shaqty jandyǵyn qarjylap aldy, eptep basqa da tıyn-tebenimiz bar. Al, eger de meniń oqı-jaza bilýim kerek bolsa — jeti jyldyq qara sharýa mektebin bitirip aldym. Arǵy jaǵyn taǵy kórermin, — dedi ol, kóıleginiń omyraýyn jelpı túsip.

— Oı, kókesiniń balasynyń sóz saptaýyn qara, — dedi Hakim kúlip. — Kókemshe kóılekti aqyryndap jelpip te qoıady.

— Nadandyq qoı oqymaımyn deýi. «Jetijyldyq qara sharýa mektebin bitirdim, osy jetedi» dep aýyldyń sholaq bilgishteri ǵana keýdesin kóteredi. So da sóz be eken, — dep Álibek narazylyq kórsetip edi, Ádilbek ony toıtaryp tastady.

— Sharýashylyqqa kerek bilimdi men osy jerdegi aýyl sharýashylyǵy tehnıkýmynan da alamyn, soǵan baryp bir qys oqysam, jaman-jáýtik agronomdaryńnyń tórt-bes jyl oqyǵanyn tórt-bes aıda qaýsyryp alamyn. Sen sıaqty jetijyldyq bitiremin, onan keıin tehnıkým, onan keıin ınstıtýt, onan keıin taǵy birdemesin bitiremin dep júrer deımisiń. Oqımyn dep aıttyryp qoıǵan qalyńdyǵyńnan da qashyp júrsiń.

Álibek ashýlanyp qaldy.

— Maǵan áıeldi sen ákelip bermessiń. Bul jóninde men senen kómek te suramaspyn, shyraǵym. Baıqap sóıle, «Ádilbek kókesine tartqan» degen sózge dálirme. Tartýdyń da tartýy bar, — dep saldy qabaǵyn túıip.

Hakim sózge aralaspaı: «Bul Álibektiń oıy ne? Osy Aqmetsheniń qyzyn shynymen qalyńdyǵym dep esepteı me? Joǵary dárejeli mektepte oqyp júrgen sanaly jastar — baıaǵy eski salt pen ǵuryptyń qaıda jetekteıtinin aıyra almaǵany ma?» degen oıǵa tirelip otyr edi. Ol shydamady, sózge aralasyp ketti.

— Balalar, senderdiń áńgimeleriń bir jaǵynan qyzyq, bilim jóninde sharýashylyq jóninde ár nárseniń basyn kórsetip, aıtysyp qalǵandaryń jaqsy-aq. Biraq meniń shamalaýymsha ekeýiń de bir nárseni ábden jetip túsine almaǵansyńdar. Ol mynaý: bilim, ákimshilik, sharýashylyq degen uǵymdar birine-biri qarsy nárse emes. Bilimdi bolsa — sharýaǵa da jetik bolady adam. Al, ákimshilik iske aınalysqan adam sharýashylyqty bilmeıdi, ǵylymǵa qushtar bolmaıdy dep te uǵýdyń keregi joq. Mysaly, men zań qyzmetin qoıa salyp ǵalym bolýǵa umtylsam, — bolar edim. Óıtkeni, ǵalym bolý da tynbaı eńbek etýmen, izdenýmen, uzaq jyldar bilim qudyǵyn qazýmen, kózin tabýǵa jetkenshe umtylýmen baılanysty ǵoı, solaı emes pe?

— Árıne.

— Sonsoń... álgi... ıá, Ádilbektiń sózinde órlik bar, «jaman-jáýtik agronomnyń bilimin elde júrip te alamyn» deıdi. Men Ádilbektiń qaıratyna da, tabandylyǵyna da, aqylyna da senemin. Ol degenine jetedi. Biraq «jaman-jáýtik» demeý kerek. Jaqsy agronom bolýǵa tyrysý qajet. Durystap oqysań naǵyz maman bola alasyń. Oǵan daý joq! Sonsoń, Álibek, sen «nadandyq» degen sózdi inińe kóp aıta berme. Nadandyqty qazir aýylda — myna ýeze otyryp ta joıýǵa múmkindik mol. Óıtkeni munda da mektep bar. «Tek alysta júrip oqyǵan adamdar bilimdi bolady» degen teorıa joq.

— Al, uzaq áńgimege kóshti, prokýror joldas. Endi aıyptaý, taldaý, qorytyndylaý bastalady, — dedi Meńdiqyz Hakimge tusaý sala, qaınylaryn jaqtaı túsip. — Ekeýiniń de aıtqandary teris sózder emes. Maǵan óte unady. Ásirese, kenje balanyń sózi, týra óziniń minezi, alary da joq, qosary da joq, týrasyn aıtady da qoıady. Shyraq ony jaqsy túsinedi. Qatar ósken balalar emes pe, taıdaı tebisip.

— Saǵan bári solaı. Biraq balalardyń oılanbaı aıtyp qalǵandary bar...

— Ol ne nárse taǵy da? — dedi Meńdiqyz jaratpaı.

— Bul seniń de ántek basqan aıaǵyńnyń izin kórsetip jatyr. «Qalyńdyq», «ata», «bazarlyń», «malaqaı», «taqıa» degen ne sózder ózi? Maǵan osynyń bári de asa aqylǵa qona bermeıtin, tipti áńgimeleýdi de kótermeıtin jáıtter.

— Aıttym ǵoı, aıyptaý, taldaý, qorytyndylaý bastaldy dep.

— Meńdiqyz, sen teris yńǵaıǵa burasyń.

— Qoı, ondaı úlken qorytyndyǵa tireıtin eshteme joq.

— Áńgimeniń eń usaǵy da úlken maǵynanyń bir bólshegi.

— Aıttym ǵoı, taldaý dep.

Hakim úndemeı qaldy. Ol áıeline tiktep qarap, basyn shaıqap qoıdy.

— Men túsindireıin, Sary aǵa: qalyńdyq degen ezińizge málim Aqmetsheniń Gúljıhany. Myna inińiz oqımyn dep sol boıjetken kelinshegin súr etip saqtap júr. Men bolsam áldeqashan nekesin Qýanaı hazirettiń ózine qıdyrar em. Sony aıtasyń dep qoı maǵan jańa ashýlanyp qalǵany, — dedi Ádilbek.

— Teris áńgime, — dedi Hakim túsin sýytyńqyrap.

— Onyń nesi teris, Sary aǵa?

— Qalyńdyq degendi qoıa tur. Keıinge qaldyrǵany jaqsy, Ádilbek. Álibektiń ornynda bolsań sen de solaı eter ediń. Eski salt-sanadan aryla almaı júrgen jastardy joǵary dárejeli mektepterde jaqsylap tárbıelep shyǵarýǵa tıis qazir. Álibek sol jaqsy tárbıedegi ońýshy.

Meńdiqyz Hakimge qarady da, Ádilbek Meńdiqyzdyń betine qarady. Ekeýiniń júzinde de tańyrqaý belgisi álipteı tartylady. Sálden keıin:

— Qalyńdyǵynan bezin demeıtin shyǵar mektepte, — dep edi Meńdiqyz, Ádilbek jarysa:

— Qatyn almasyn demes-aq. Álde qatyn alma, úılenbe dep te úıretetin bilim bar ma eken? Báse, Álibektiń qyzara berýinde bir mán bar, oqımyn-oqımyn dep júrip qatynsyz qalyp júrmesin, — dep keketti.

Hakim inisin qoıa salyp, áıeline ilik taqty.

— Basqa kisi bolsa bir jón, Meńdiqyz, seniń bekter men bılerdi aıyrmaýyń qyzyq. Jaraıdy, bul jóninde osy da jeter ázirge. Men keńsege erterek barýym kerek... Biz baıqamaı júrgende bı-bekterdiń naızasy jan-jaqtan shoshaıa bastady. Sonyń biri ana «jıenim» dep jaqyn tutqan adamnyń qol-qanaty Qunys... Qunys beıbereket jortyp-aq júr eken jol ústinde... — Hakim sózin taýyspaı ornynan turyp ketti.

Meńdiqyz ben Ádilbektiń tańyrqaýy endi bastaldy. «Qunys jol ústinde jortyp júr deıdi! O, toba, bu qalaı bolǵany?! Aqmetsheniń qolqanaty, bul ne sóz?» — dep tańyrqady áıel nanar-nanbasyn bilmeı.

— Hakim, ne dediń? Qudaı bar-dy túsingenim joq... Seniń sózińniń bireýine de túsingenim joq, — dedi ol.

— Túsinbeseń keıin túsinersiń, — dep Hakim úıden shyǵyp ketti.

«Baı-bekzat deıdi! Dabyldyń qyzyna da úılenýge bolmaı ma eken? Qoı, shyraǵym, ol oqyǵan jigitterge aıtylǵan sóz shyǵar. Biz sıaqty eldegi sharýaǵa sharýanyń qyzy, mal kórgen adam kerek. Oqyǵan jigitter óz jónimen. Bekeńe otaýly kelin alyp bersem basy artyq bolmas!» dep túıdi Ádilbek. Biraq ol da bı-bekzat degen sózge oılanyńqyrap qaldy.

Azdan keıin Álibek ornynan túregelip terezeniń aldyna keldi. Aǵasynyń sózi oǵan áser etti me, etpedi me kim bilsin. Al Qunys jóninde ol óz oıyn dáleldeýge ázir edi. Terezeden jolǵa qarap turyp, ol beıne qyzyl narly adamdy kerip turǵandaı, Meńdiqyzǵa aıta bastady.

— Jolda bizge qyzyl nar jekken bir iri, qara qazaq kezdesti. Sary aǵam sony Qunys dep kúdiktenedi. Men de basta álde ne oılarǵa ketip edim, biraq sol ma dep qaldym...

— Qoı, baıǵus! — dedi Meńdiqyz, qolyna ystyq sý quıyp alǵandaı keri sheginip qalyp.

Áıeldiń óńi kenet qýaryp ketti. Onyń oıynsha bul adamnyń qolyna túsken qyzmetker tegindikpen aman qutylýǵa tıis emes-ti. Ásirese, sot-tergeý oryndarynyń adamyna ol ózgeshe jaý, bulardy tiri jibermeıdi dep túsinetin. Jeńgesiniń qorqyp ketkenin kórip Álibek ony sózben ýatýǵa kiristi.

— Meńdiqyz, sen balamysyń, sonsha qorqyp. Jurt syrttan qubyjyq qylyp kórsetedi eken Qunysty. Eger de bizdiń kórgen kisimiz shyn Qunys bolsa meniń oıymsha onyń adamshyldyǵy, erligi, sózge ustalyǵy eshkimnen de kem túspeıdi. Atyń kim dep suraǵanda: atym Akbar — dep qaıdaǵy bir qýaqy áńgimeni aıtyp ishek-silemizdi qatyrdy. Sóılesseń sóılese alatyn, dostassań dostasa alatyn jan. Óziń soqtyqpasań, qarap júrgen adamǵa urynatyn kisi emes. Kádimgi tanys adamdaı birge otyryp shaı ishtik, áńgimelestik. Al sózi sumdyq — meniń aýzymdy jıdyrǵan joq, — dep ol ótkel basyndaǵy kórgenin túgel baıan etti.

— Men bildim, senderdiń isimdi aıtyp otyrǵandaryńdy. Oı, shirkinder-aı, tapqan ekensińder Qunystyń kezdesetin jerin! — dep Ádilbek aradan kılikti. — Aty kim dediń? Álibek, Akbar dediń be?

— Iá, atym Akbar, ezim Ketemin, Qaratóbeden ári eli.miz, — dedi...

— ...Iá, Akbar osydan úsh kún buryn kelip ketti bizdikine. Seniń aldyńnan shyǵýǵa Tekege bara jatqan.

Álibek inisiniń sózine túsinbeı qaldy da, Meńdiqyz:

— O l kim edi shyraqtyń aldynan shyǵatyn? — dedi tańdanǵan pishinmen.

— Ol Aqmetshe jıenniń aǵaıyny. Sol kisi Álikbektiń jaz dem alýǵa keletinin estip, «bizge kelsin, elde dem alsyn. Qys qalada oqýda bozaryp qalǵan adamǵa Shegen qudyqtyń aýasy shıpa» dep aldynan jibergen. Álibek qashaqtaǵanmen jıen atasy jón-josyqty jaqsy biledi ǵoı, — dedi Ádilbek.

— Jetti ǵoı endi keleke etýiń, bala. Shaqyrsa bararmyz. Shaqyrmasa da ázimniń baryp tapsyratyn amanatym bar, — dedi Álibek inisine endi ashýlanbaı sóılep. — Al seniń aıtyp otyrǵanyń basqa, jıenderdiń týǵany bolýy múmkin. Biraq bizdiń kórgenimiz basqa, Sary aǵam biledi ǵoı. Ol shyn Qunys bolýy kerek.

— Aspannan Akbar jaýmaǵan shyǵar, bári bir kisi — sol jıen atańnyń jibergen adamy. Bizdikine qonyp ketti. Jekken qyzyl nar, jeteginde bos aty bar. Ózi sol tap sen aıtqandaı uzyn qara kisi. Qazaq sózge jarly kelmeıdi, bul kisi de óte salýaly sóıleıtin adam. Aqańnyń sharýasyn sharýalap bazarǵa barmaq edim, arǵy bette atpen baratyn jerim de bar, — dedi.

— Túsiniksiz, — dedi Álibek jaı ǵana. — Múmkin bári bir adam bolýy da.

— Áıteýir, álgi atyshýly qudaıdan bezgen bolmasa jarar. Qunyspen kezdestik degenge júregim tas tóbeme shyqqany, — dep Meńdiqyz endi ǵana jaılanysa tústi.

Sóıtip, shaı ústinde bastalǵan úı ishiniń ózara áńgimesi ár salaǵa boı uryp, sol kezdegi úlken oqıǵalarǵa ulasyp ketip edi.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

1

Sol bir shaq:

Dalada jel ornyna oń ysqyrǵan soǵystyń surapyl úskirigi de árilep qalǵan.

Qara bylamyqqa «nan!» dep álsiz qolyn sozǵan ash balanyń yńyrsyǵan úni de áldeqashan umytylǵan shaq-ty.

Qyrdyń qara quıynyndaı júıtkigen aldy apat, arty órt basqynshy bandylyqtyń da joıqyn izi joǵalyp bitken kez edi. Al aýyr dertten kóterilgen jandaı, qýqyl óńi qyzyl kúreń tarta bastaǵan saharanyń órisi maldy, qyry dándi, darqan dalaǵa aınala bastaǵan.

Saryarqanyń o sheti men bu shetine ebelekteı yǵysqan eriksiz eldiń teńdik tizginin qolyna ustap, jańa ómirge kósh túzegen beti sol kezden bastalǵan bolatyn.

Biraq...

Balger ornyna dáriger tolyp, ul men qyz mektep tórine shyqsa da, ǵasyrlar boıy eńseni basqan qarańǵylyq eski aýyl ústinen erteńgi tumandaı serpilse de, joqtyqtyń joly bógelmegen, jalpaq dalanyń oıly-qyrly ala-shubar betindeı, birde bar da, birde joq dáýlet azdyń ýysynan kóptiń qolyna kóshpegen; yrys qazyǵy eńbek ıesiniń ózine orala almaı turǵan shaq-ty.

Úlken dala úlken ózgeristiń kúrt bastalýyn ańsap turǵan shaq-ty.

Kishkene qalanyń bar jańalyǵy kóz aldynda ótip jatatyny málim. Al aýyzdan túspeıtin áńgimesi — onyń kelgen-ketken adamy ǵoı.

Jańadan kelgen ýezik partıa komıtetiniń hatshysy men ýatkom predsedatelin kári men jas qosylyp jabyla sóz etti. Olardyń túri men túsin aıyryp qana qoıǵan joq, bilimin, jasyn, minezin, qaıdan kelgenin, qandaı qyzmette bolǵanyn az kúnde-aq sap etti. Bireýler tipti ekeýin qatar qoıyp pishindedi. Basqa: ýkom hatshysy orta boıly, al ýatkom aǵasy uzyn; ýkom hatshysy — aq sary, anaý — ań quba; ýkom hatshysy murtsyz da, ýatkom aǵasy kep-keń tanaýynyń kire berisinde, úrkip shyqqan Sarqopanyń shoq qamysyndaı, aınalasyn qyrqyp, jympazdaǵan kúıkentaı murty bar eken.

Bul eki úlken qyzmetkerdiń minezderi jóninde de alyp-qashty áńgimeler birin-biri qaýzap jatty. Sonyń ishinde eń jandysy Tájimurattiki bolýy yqtımal edi. Óıtkeni onyń adam minezin bir kórgende aıyra qoıýy bylaı tursyn, tipti keıbir jannyń oǵash qulqyn Tájimurat aýdarmastan sala qoıatyn. Bul halyq tergeýshisiniń hatshysy bolyp isteıtin ári sum, ári epti jigit óziniń ýatkomdaǵy joldasyna:

— Bastyǵyń tamasha kerbez adam. Kerbez kisiniń boı túzeýmen ǵana bolyp, anaý-mynaý usaq-túıekke kóńil bólmeıtinin bilesiń ǵoı. Sondyqtan ýatkom predsedateli sen ekeýmizdiń izdegende suraǵanymyz, tek ishiń maıly bolsyn, — degen-di.

Al joldasynyń:

— Ýkom hatshysy she? — degen suraǵyna.

— Syryn bilmegen attyń syrtynan júrme dep, ábden kózim jetpeı esh nárse deý qıyn. Shyny, men ózim ondaı kisiden seskenem, — dep túıgen edi.

Hakim Júnisov Oraldan kelgen kúnniń erteńinde-aq tap sol ýkom hatshysyna kóp máseleni aqyldasyp alýǵa keldi.

Syrt kózge tuıyq kórinetin, bul jasy otyzǵa jetip-jetpegen, orta boıly, ádemi ań sary kisiniń, Tájimurat aıtqandaı tómen qarap júretini de ras-ty.

Jáne taǵy bir aqıqat: ol tipti qasyndaǵy áńgimelesip otyrǵan adamnyń betine de keziniń astymen ǵana qarap qoıyp, jaı qalyp, jumsaq sozben sózin soza beretin. Kimge bolsa da kóp kóz tikpeıtini onyń ejelgi ádeti bolsa kerek-ti. Al tuıyq kórinetini: basy artyq sózdiń buıdasyn tejep ustaıtyn sabyrly minezi shyǵar-aq.

Jympıty ýeziniń partıa komıtetine hatshy bolyp kelgen Ǵabdol Dáýletovty Hakim kópten biletin. Osydan kóp jyl buryn sonaý Ábdirahman Áıtıevtiń otrádynda júrgen tar joldy taı-talas kezeńderden bastap Hakim Ǵabdol jóninde san qıly áńgimege syrttan qanyq-ty. Ol kezde bul ekeýi Jaıyqtyń eki betinde: biri sonaý Seıtqalı Meńdeshov bastaǵan bólshevıkter tobynda jańa Ordany qorǵasa, ekinshisi Buhar bettegi han men ataman qamalyn qaýsatyp, tún qatyp, túsi qashqan úlken joryqtarda júrgen.

«Bókeılikter shetinen alǵyr, shetinen bilimdi. Astrahan men Saratovy ıek astynda — oqýǵa da qoldary bizden buryn jetken. Reseıden kelgen bólshevıktermen de qol ustasa ketken bókeı jigitteri. Sondyqtan Sovet ókimetin Ordada bárimizden buryn ornatty. Eń abyroılysy: on jetinshi jyldan bastap sol jańa ókimetin atty kazaktardyń qolyna túsirgen joq. Aralda qalǵan jalǵyz úıli balyqshydaı, soǵys órtine murty da sharpylmaı aman-esen shyqty. Qazaqtyń eń birinshi atty ásker polkyn qurǵan da osylar. Qazaq respýblıkasynyń birinshi basshylary da bókeılikterden. Jigit, bókeılikter naǵyz jigit! Sonyń ishinde Dáýlettiń sary Ǵabdolyn aıtsaıshy! Jurt Máskeýdi kóre almaı júrgende, bul tipti Lenınniń ózin tórt ret kórip, kósem aldynda Orda Sovetiniń jaıyn baıan etken. Jáne on segiz, on toǵyz jasynda! Biz ol kúnde... qyz-kelinshek ańdyp, qotan kúzetip júrmiz. Tifý! Osy Sholpany qurǵyrdyń sý ákele jatqan jolyn tosyp...» dep oılady Hakim hatshyǵa kele jatyp, bir jaǵy Dáýletovty kúndegendeı, bir jaǵy ózine-ózi rıza bolmaı ókingen adamsha.

Qol alysyp amandasqannan keıin Ǵabdol Dáýletov Hakimge:

— Otyryńyz, — dep ózine jańyn turǵan úlken stoldyń janyndaǵy oryndyqty kórsetti. — Tekede qansha kún boldyńyz?

— Úsh qondym, — dep Hakim, jaılasyńqyrap otyra bastady. Jańa ǵana «qotan kúzetip júrdik» degen ersi sózine ol ózinen-ózi ezý tartty. Sóıtti de munysyn hatshy baıqap qaldy ma dep qysylyp, jalma-jan kúlkili áńgimege buryp ketti: — Úsh qondym, biraq sol úsh kún ishinde úsh saǵat tutasynan kóz ilmegen shyǵarmyn. Kúndiz májilis sońynan májilis bolyp qısaıýǵa qol tımedi de, al túnge qaraı qandala basty jastyqqa tıgizbedi. Burynnan tanys eski páterim ońasha bolmaǵan soń bir úıge tap-taza kóringennen keıin túse qoıyp edim, mundaı qandalasy kóp páterdi ómiri kórgen emen. Jáne qandalanyń joǵarydan qalaı qulaıtynyn osy joly bildim: tóbede jorǵalap kele jatady da, qaq tusyna kelip «mańdaıyń osy-ay» dep tyrs etip qulaıdy. Ǵajaby: kózdegen jerinen qyl eli aýmaı túsedi, — dep kúldi.

— Tekeniń qandalasy sırkte oıyn kórsetýge de jaraıdy deseńizshi, — dep Dáýletov te aqyryndap dybyssyz kúlip aldy.

— Oıynnyń kókesin kórsetýge de sheberligi jeter deımin. — Hakim aqyryndap tamaǵyn kenep aldy. Ol jumys babyna kóshti.

Hakim gýbernıalyq qalada zań qyzmetkerleriniń máslıhaty ótkizilgenin, onda sot pen prokýratýranyń aldynda turǵan tap osy kezdegi mindet jaıly áńgime qozǵalǵanyn aıtty,

Dáýletov prokýror Júnisovtiń sózin ádetinshe tómen qarap otyryp, tek anda-sanda suq qolymen aqyryn ǵana stoldy tyńyldatyp otyryp tyńdady, Hakim sezin aıaqtaǵansha ol eshbir qarsy saýal da qoıǵan joq. Kerekti jerinde maquldap basyn da ızegen joq. Óz qulqymen ózi shuǵyldanǵan jas balasha, etti kelgen suq saýsaǵymen stoldy aqyryn ǵana túrtip qalyp joǵary kóterip, azdan keıin taǵy da sony istep, úzbeı tyqyldatýmen boldy. Onyń bul kezde jınaqtyń kelgen erinderi de jybyrlap, Hakimge bir «ýf, ýf» degen tárizdi bolmapty dybys estilgen sıaqtandy.

Bir sát ekeýi de únsiz qaldy. Azdan keıin ǵana hatshy basyn kóterip:

— Qazirgi kezdegi saıasatta ne zat basty másele bolyp sanalady? Májilisterińizde osyndaı saýal bolǵan joq pa? — dedi.

Hakim ýaqyt utýǵa tyrysty, Ol týra jaýap qaıyrýdyń ornyna oıǵa óris berý úshin áńgime arasyna kóldeneń sóz qystyrdy.

— Ǵabeke, men bókeılik týysqandardyń «ne zat?» dep suraıtynyn birinshi ret estigende bul sózdi oǵash sanap júrdim. Al qulaq úırene kele munyń ekinshi bir qyzyq jaǵyn ańǵardym. Ol bir rýly elde ár jerde, ár túrli sóıleıdi eken, sony baıqadym. Mysaly, Bókeı Ordasyndaǵy Ysyq pen Berishter «ne zat?» dep surasa, Jaıyqtyń bergi jaǵyndaǵy Berishter «ne nárse?» deıdi. Bul ózi qyzyq pikirge ákelip tireıdi. Asylynda, tilge jer men sýdyń áseri tıetin bolýy kerek, ıakı geografıalyq alshaqtyq tilge, ádet pen ǵurypqa ózgeshelik engizetin shyǵar deımin.

Ǵabdol oılanyp otyryp taǵy da stoldy biraz ýaqyt saýsaǵymen bildirmeı tyqyldatyp aldy. Sóıtti de:

— Solaı shyǵar, — dep, ol Hakimniń sózin qoldady, — óıtkeni ótken jyly Qyzylordaǵa barǵanda Almaty jigitterimen birge boldym. Ol jaqta kóılekti — jeıde, shalbardy — sym deıdi eken. Ózińiz aıtqandaı ol jaqta da tamalar bar kórinedi. Al bizdiń tamalar kóılekti jeıde deseń shoshyp ketedi, sym degendi arbanyń qalqanyn buraıtyn taspa temir dep uǵady.

— Qyzyń nárse. Sizdińshe qyzyq zat, — dep kúldi Hakim. — Qalaı bolǵanda da buryn bir tutas el bolyp, qazaq halqy úsh júziniń basyn berik qosarlyq memleket bola almaǵanyna tili de aıǵaq bola ma dep qaldym.

— Múmkin, — dep Ǵabdol Dáýletov basyn ızedi.

Hakim oılanyńqyrap alyp, bastapqy saýalǵa endi ǵana tolyǵyraq jaýap tapqandaı boldy.

— Al, Ǵabeke, sizdiń jańaǵy suraǵyńyzǵa jaýap: qazirgi eń basty saıası jumys — aýyldy oıdaǵydaı sovettendirý destik. Zań tilimen aıtsaq: jalshy-batraqtyń eńbek ańysyn shala tólep, tipti keı jerde ony arzan baǵalap qur alaqan qaldyryp kelgen baı men bıge, molda men qojaǵa qarsy ádil zań — eńbekshini jaqtaıtyn zań baryn jurttyń kózine kórsetý. Bul jóninde buryn istelgen eń basty shara jerdiń shuraılysyn eńbek etetin adamdarǵa berdik qoı. Sonymen birge qosshy uıymyna kirgen kedeılerdiń eńsesi kóterilip, teńdikke ıe bolyp keledi. Biraq áldilerdiń saǵy óli synyp jetken joq. Tipti keı jerde burynǵy pravıtelder áli baıaǵy qudiretti kúıinde: aýyldyq Sovet túgil, bolystyq Sovetterge de shúıdesin shyǵaratyn Omardyń Salyǵy sıaqty shonjarlar men Ahmettiń Qýanaıy tárizdi ımamdardyń dáýletti de, burynǵy bedeli de miz baqpas qalpynda. Bulardyń aınalasyndaǵy kop kedeıler saýyn sıyr úshin mańdaı terin sypyrýmen keledi. Mine, osyny ózgertýge bastama retinde on bir, on eki baıdyń ústinen ańyly is kóterdim — aılap-jyldap jumys istep kelgen jalshylaryna eńbek aqy bermekpin, — - dedi.

— Bul durys is, úlken jumystyń basy. Muny tez qolǵa alý kerek, — dep hatshy únsiz qalpynan bir sát serpilgendeı qoldap ketti. — Al sonymen birge búl bastamany onan da ári tereńdetý qajet. Áleýmet isine bóget bolyp otyrǵan, eńbeksiz baıyp úırengen shonjarlardy endi qaıtyp yqpalyn júrgize almastaı etip buqaradan aýlaq ustaý shart.

— Áńgimeniń basym jaǵy osy jóninde boldy, óıtkeni Sovet ókimetiniń túp maqsaty eńbekti qanaýdan azat etý ǵoı.

— Álbette. Jumystyń bári qazir júrgizilgeli turǵan úlken ózgeriske beıimdelýi qajet. Aýyl sharýashylyǵyn jańa túrge aınaldyrar aldynda aýyldyń ózin daıyndaýdy osy bastan qolǵa almasa bolmaıdy. Partıa uıymyn, qosshy kedeıdi, jastardy jappaı qatystyrmasa istiń oıdaǵydaı istelmeýi málim zat qoı.

Hakim hatshynyń sharýany kollektıvtendirý jónindegi oılaryn tyńdap bolǵannan keıin máni zor dep júrgen bir másele týraly aqyldasty.

— Siz bilesiz be, bilmeısiz be, osynda bir iri maman bar. Maman bolǵanda bar bilimin óziniń jeke sharýashylyǵyn órkendetýge ǵana jumsap otyrǵan maman. İri maman qyzmetkerdiń, bolmasa ǵalym adamnyń baǵasy qoǵamǵa kórsetken paıdaly isimen ólshenedi ǵoı. Al bul adamnyń bar bilimi, bar tabysy jeke baılyqtyń qamyna ǵana jumsalyp keledi. Qazir asyl násilge aınalǵan jylqy men túıeniń ete kórnekti qoryn jasady. Bul bir jyl ishinde emes, birneshe jyl boıy jasalǵan tájirıbeniń jemisi. Mine, osy jeke menshikte turǵan asyl tuqymdy maldy bútin Qazaqstanǵa bolmasa da, gýbernıa qol astyna jaıý úshin memlekettik plemrassadnık etse qaıter edi? Óıtkeni Sovet ókimetiniń jańaǵy ózińiz aıtqan sharýashylyqty jańa túrge aınaldyrý saıasaty qoǵam menshigin kúsheıtý saıasaty ǵoı. Onyń ústine bul kisi Han ókimetine de qatysqan kisi.

— Aty kim? — dep surady Dáýletov.

— Aty Aqmetshe. Famılıasy Muqametshın.

— Jylqynyń qandaı tuqymy onyń asyldandyrǵany?

— Sizdiń Bókeıde Mahambet Bókeıhanov deıtin belgili adam bar. Sol Bókeıhanov jylqysynyń tuqymyn túrikpen aıǵyryna shatystyrǵan. Ekinshi sózben aıtsaq, Bókeıhanovtyń asyl tuqymdy kók ala bıesi men túrikpen aıǵyrynan týǵan qulyn. Bul asa qundy jylqy: kórýge sulý, saýsa sútti, shapsa júırik — minse minis beretin arǵymaqtyń bir túri.

Ǵabdol Dáýletov Hakimge qaraı qaldy.

— Bókeıhanovtyń ózin de, jylqysyn da men jaqsy bilemin. Ózi Jáńgir hannyń shóberelerinen. Al onyń jylqysy erteden kele jatqan ózgeshe tuqym. Buryn han jármeńkesine kelgen don jylqysynan taraǵan — donchak. İm, Aqmetshe han ókimetine qyzmet etken adam deısiz be?

— Men sizge jańa on bir, on eki adamnyń ústinen ańyly ister kóterdim dedim ǵoı. Sol on eki adamnyń biri — buryn káp zaman pravıtel bolǵan jáne Han ókimetiniń aqsaqaly atanǵan Salyq Omarov; ekinshisi — sol ókimettiń ımamy Qýanaı ıshan; úshinshisi — Aqmetshe — ataman Martynovtyń Janshaǵa bergen qarý-jaraǵyn jetkizip berýshi podrádchıgi. Bulardyń aýyldaǵy yqpalyn ábden joıyp almaı, úlken saıası ister júrgizý qıyn, — dedi Hakim.

Ǵabdol Dáýletov basyn ızep otyrdy da:

— Jańa túsindim, — dedi. — Keshe álgi atyshýly Qunyskereıdi qolǵa túsirdi ǵoı GPÝ-dyń adamdary. Aqmetshe deıtin adamnyń aýlynan ustaǵan kórinedi. Bul sol Aqmetshe boldy ǵoı.

Hakim Dáýletovtyń betine jalt qarady. «Shyn aıtyp otyr ma? Álde jańsaq habar ma?» — degen kúdikke jaýap izdegendeı ol hatshynyń dóńgelek kelgen aq sary júzine tesile qaldy. Biraq Ǵabdol Dáýletovtyń sabyrly pishini baısaldy túrde jáne suq saýsaǵy baıaǵy sol stol ústinde burynǵy tyqyldatyp otyrǵan qalpynda eken.

— Qunyskereıdi qolǵa túsirdi deısiz be? — dedi Hakim. Sóıtti de ol Dáýletov jaýap bergenshe: — Qate shyǵar, — dep basyn shaıqady.

— Siz de senbeısiz be buǵan? — dep kúldi Dáýletov kenetten.

— Iá, senbeımin. Senbegen emes, jańsań habar... Joq, jańsaq habar da emes, jańsaq is bolýy kerek. Óıtkeni men ol baskeserdi keshe túste óz kózimmen kórdim.

— Qoıshy! — dep tańdandy Dáýletov. — Onda Shıtovtyń boljaly durysqa aınaldy.

— Shıtov ne dep edi?

— Shıtov «bul naǵyz Qunys bolmaýy da múmkin. Biraq onda naǵyz Qunysty osy arqyly qolǵa túsiremiz. Ózi bolmasa da bul sonyń egiziniń syńary», deıdi.

— Egiziniń syńary?» Búl bir qyzyq sóz eken, — dedi Hakim. Ol taǵy da basyn shaıqap az oılana tústi de, Dáýletovqa burylyp úzilgen ilki áńgimege kiristi. — Sol Aqmetshe. Qunystyń Aqmetshe aýlyna kelýi zańdy. Sol jerden qolǵa túsýi de ǵajap emes, biraq bul aldaǵy ýaqytta ǵana bolatyn is, óıtkeni ol qarańǵy áli bostandyqta. Sonymen, osy sıaqty shormandardy qalyń sharýadan bólý maqul deısiz ǵoı?

— Álbette. Bulardyń yqpalyn joımaı turyp, qazaq eńbekshilerin artelge uıymdastyrý qıynǵa túsedi. Jympıty burynǵy han ókimeti ornaǵan jer ekenin esten shyǵarmaý qajet. Han ókimetine ishten jaqtaǵandar túgil, ashyq qoldaǵan adamdar da oryn-ornynda qaldy. Burynǵy patshashyl, baıshyl ókimettiń chınovnıkteri Sovet mekemesinde qaptap otyr. Bulardyń basty-bastysyn ornynan jyljytpaı bolmaıdy jáne batyl túrde qolǵa alý kerek búl isti. Erteń plenýmda bul máseleni kadr daıyndaý jumysymen baılanystyryp áńgime etemiz, — dedi hatshy.

Ýkom hatshysynan shyǵa berip Hakim ýezik GPÝ nachalnıgi Shıtovqa jolyqpaqshy boldy da, bul nıetin tez ózgertti: ol erteńgi jınalysqa kerek materıaldardy irikteý úshin óz keńsesine qaıtyp ketti.

«Nanaıyn ba, nanbaıyn ba?» dedi ishinen Hakim júrip kele jatyp. — Qalaı bolǵanda da bul túpteıtin is. Iá, túpteıtin is. Múmkin Shıtov shatasqan shyǵar! Shortan dep ustaǵany — shoraǵaı bolmaǵan. Shoraǵaı emes, tipti qoǵanyń túbinde qalǵyp-múlgip turatyn momaqan qoıbalyq bolyp júrmesin! Ózi Qunys bola turyp, joq jerden buzaý sıaqty qolǵa ilige ketken be?! Qaırat kórsetip, qarý jumsamaı, arbaspaı, alyspaı, qan tókpeı reti kelse ólimge de qolyn jumsamaı, buǵalyqqa moınyn soza qoıǵany ma? Joq, olaı bolmas. Keshegi ǵoı Qunys! Ne dedi áli... — Namys egeske uryndyrsa, eges ıin tireserlik tentektik jolǵa siltese — báribir emes pe, myń jasaǵan Súleımen de kórde... — dedi. Qalaı sóıleıdi ant urǵan! Qoı, túri de, túsi de, sózi de, anaý aty da, sýyt júrisi de, kóz qarasy men qımyly da,bári de sonyń isi. Buǵan shák keltirmeý kerek. Mynaý basqa adam... Solaı, basqa adam...»

Hakimniń bul topshylaýy keıinirek durys topshylaý bolyp shyqty...

2

Tartystyń aldy jınalystan bastaldy...

Bir jaǵy qaljyń, bir jaǵy shyn, Álen Áleýovty joldastary: «Áı, óziń de ádemisiń-aý! Aıyby Sasyqkólde týdy demeseń, eshkimnen kem túser jeriń joq» dep madaqtaıtyn.

Rasynda Áleýov symbatty, boıly adam. Onyń ústine boıyn kútetin, jaqsy kıinetin jandy. Bul qasıetin ólkeden tómenge jibergende da tastaǵan joq. Qaıta alystaǵy mádenıetten múgedek jatqan túkpirde úlgi kórseteıin degen jansha, Áleýov kıimniń qyryn syndyrmaı, saqal-murtyn ósirmeı, qylshyq juqpas qalpynda júrdi. Al búgin eski ádetinshe, ózgeshe baptandy: ýeze birinshi ret sóıler aldynda minsiz kórinýge tyrysty; surǵylt baston beshpet-shalbary ishinen qısyq jaǵa ań jibek kóılek kıdi; aıaqqa jyltyr qara botınka, basyna úlken sary kepkasyn qondyrdy. Tap-taza qyrynyp, sál kógis tartqan saqal ornyna pýdra jaqty da, sulýlap qana qoıǵan aǵylshyn murtty, kelisti qasty, oń jaǵyna jyqqan qońyr shashty ıisti sýmen sylap ótti...

Boıshań jáne túzeń deneli, aq quba, sál ǵana shyqshyttylaý betti ýatkom aǵasy, úlken tatar úıiniń shar aınasyna jaqyndaǵanda, joldastarynyń sózi eriksiz aýzyna túsip:

— Áı, ózim de ádemimin-aý! — dedi.

Biraq bireý-mireý estip qaldy ma dep, ol art jaǵyna jalt qarap qoıdy. Úıde eshkim joǵyna kózi jetken Álen Áleýov ózine-ózi nasattaný qyzyǵyp onan ári soza tústi. Aınaǵa qyryn qaraǵanda onyń kelbeti kóldeneńnen kelistirek — jaǵy anaǵurlym sopaq jáne qabaǵy qarsy qaraǵandaǵydan áldeqaıda aıbattylaý kórindi. Qyryn turyp, ol qabaǵyn sál ǵana shytyp qoıyp edi, bul oǵan susty pishin berdi. «Qatyndarsha qabaqty kerip turǵannan mynaý durys» dedi ol ishinen. Munan keıin ol urtym solyp bara ma qalaı, dep aýzyn tompaıtyp kórip edi, bul óte ajarsyz, tipti kelispeıdi eken. Ózi shyqshytty bet torsyq teńdegen túıeniń búıirindeı bolyp ketti. «Betti semirtpeý kerek, úzbeı massaj jasatqan jón» dep túıdi Áleýov.

— Bala, sen úıdemisiń? — dedi ol ekinshi bólmege qaraı moınyn buryp.

— Lápbaı! — Tájimurat syp ete qaldy. — Meni shaqyrdyńyz ba, Álen aǵa?

— Myna beshpettiń eteginen, art jań eteginen ustap tómen qaraı tartshy. Baıqa, qolyńnyń taby túsip jymyrylyp qalmasyn ustaǵan jeriń. Álgi kempir nashar ótektegen be qalaı, jaǵasynyń jelke tusy kóterilip tur.

Bólmeden shyqqannan da tez, Tájimurat ýatkom aǵasynyń etegine jabysa qaldy da, epti qolymen kostúm etegin tómen basa sozǵylap, jelkege jıyrylǵan qyrtysty ótektegendeı jazyp jiberdi.

— Áı, molodes! Báse, solaı, etegi nashar. Endi durys boldy ǵoı, á?

— Qatyp ketti, Álen aǵa! Chıcherınniń kostúmy da mundaı qatyp turmaǵan shyǵar. Siz Chıcherındi kórgen shyǵarsyz?

Áleýov qabaǵyn shytty. Oılanyńqyrap baryp:

— Joq, kórgenim joq, — dedi baıaýlaý únmen. Sonsoń ol aınaǵa taǵy bir kóldeneńdeı túsip: — Sen plenýmǵa barasyń ba? Jaýapty qyzmettegi komýnıser tegis qatynasady. Másele iri: úshinshi pleným qorytyndylary. Bilesiń ǵoı onda ne qaralǵanyn? — dedi ol Tájimuratqa. Tájimurat muńaıǵan pishin kórsetti.

— A, sen partıada joqpyn degen ekensiń ǵoı, Bala, sen nege kirmeı júrsiń partıaǵa? Ózderińdeı qazaqtyń ájeptáýir oqyǵan jas jigitteri partıadan tys júrýleriń qalaı? Álde ákeń baı ma?

Kózge jas kóringenmen Tájimurat ýatkom aǵasynyń ókshesin basyp júrgen adam-dy. Biraq ózinen kishiniń bárin bala dep úırengen Áleýov, ony ózgeden bólek úlkendik qasıetine bóleı qoımaǵan. Tájimurat onyń bul suraǵyna da muńaıǵan pishin kórsetýmen ǵana tyndy.

— Osy kúni kepildik tabý qıyn, ásirese, orta sharýanyń balalaryna partıaǵa kirý tiri aqyret.

— Bir adamyń bolsa, maǵan ekinshi bolyp kepildik berýge bolady.

— Raqmet, Álen aǵa. Kepildik berýshi tabylǵanymen bóget jasaıtyndar kóp. Bizdiń otaǵasy da áldeneshe ret oqtalyp edi partıaǵa kirýge, biraq «buryn oqyǵan», «volostnoıda pısar bolǵan», pálen-páshtýan degennen keıin qoıdy. Men de odan beri talaptana qoıǵanym joq, óıtkeni mende de sol kisi sıaqty jaılar mol...

— Qate, — dedi Áleýov áldekimge narazylyq bildirgendeı, taǵy da qabaǵyn shyta túsip. — Qate, úlken qate. Buryn oqyǵan adamdy partıaǵa alma degen ýstav joq. Al burynǵy oqyǵan adamnyń az da bolsa qyzmet istemegeni bar ma?!

— Ol solaı. Dup-durys aıtasyz, Álen aǵa. Buryn oqyǵan jáne ózi áıdik qajynyń balasy Júnisov jıyrmasynshy jyldan beri partıa qatarynda. Al onyń kózinshe sen partıaǵa kiremin dep kór! Lenınniń ózinen mandat alyp kelgen kisishe sóıleıdi. «Jarly, batrak jaǵynan kóbirek alý shart. Burynǵy oqyǵandardy, ortasha balalaryn synaqtap baryp, oı-pikirleriniń durystyǵyn anyqtap alyp, iskerligine qaraı, berilgendigine qaraı, bes kepildikpen ǵana ótkizemiz, — dep sóılepti jaqyndaǵy bir ýkom májilisinde. Sondaı qatal adamdar búroda otyrǵanda qıyn, Álen aǵa, Óte qıyn», — dedi Tájimurat burynǵydan da góri munaıyńqyraǵan pishinmen.

— Ym, m, — dedi Áleýov sozyp sóılep, — solaı de. Júnisov qajynyń balasy de, ymm, bul bir este bolatyn jaǵdaı eken. Al ana bókeılik sekretar qandaı?

— Dáýletov lesnoı obezchıktiń balasy, ol da tóńkeriske deıin orta dárejeli bastaýysh mektepte oqyǵan. Degenmen, tegi qara sharýadan shyqqan. Alaıda, onyń qattylyǵy Júnisovtiń ar jaǵynda. Aldyna barýǵa seskenedi jurttyń kóbi. Týra qarap jaýap bermeıdi. Qaǵazyna úńilip otyryp já «bar», já «joq» dep bir-aq aıtatyn sıaqty. Bókeılikterdiń bir qasıeti: Astrahan men Saratovqa jaqyn, orys revolúsıonerlerimen bizden buryn tabysqan. Sondyqtan on jetinshi jyldan bastap-aq qolyna myltyq ustap, sovetshil bolǵandar. Olardyń aıtýǵa pravosy mol, Álen aǵa. Biraq óte tuıyq adam. Syryn bilmes attyń syrtynan júrme dep, shynynda qorqamyn Dáýletovten. Onyń ústine Lenınniń qabyldaýynda bolǵan, o bastan úlken adamdarmen tabaqtas kisi.

— Ony men de esittim, Lenınniń prıemynda bolypty dep... Al, jaraıdy, bala, men plenýmǵa kettim. Kop habar jetkizdiń, ásirese, Júnisov jóninde. Sirá... sen bala... syr shashpaıtyn, bilimi bar, aqyldy azamatsyń ǵoı, onsha jaıa bermessiń keıbir sózderdi. Júnisovti bul jumysta ustaý laıyqsyz... Jaqsy, men kettim.

— Jolyńyz bolsyn, Álen aǵa. Mereıińiz ústem bolýyna tilektes inińiz... — dep qaldy ol esikten shyǵyp bara jatqan Áleýovqa.

Áleýovtyń sońǵy sózin ol ishine tumardaı túıdi. Hakimniń isi de, minezi de onyń kópten kóńilin kónshitpeıtin. Kónshitý qaıda — onyń aldynda kóbi aıaqty bildirmeı basýdy, baıqap basýdy shyǵardy. Tájimurattyń óz sózimen aıtqanda: túlkiden de qyzyl bolýǵa, túgi jetispeı turyp túleýge ushyratty ǵoı. Biraq Tájimurat Áleýovtyń sózine asa qol artqysy kelmedi, «eki qoshqar súzisse — ol da qyzyq. Biraq onan qoıshyǵa keler paıda ne?» dep qorytty ol ishinen.

3

Aldyńǵy qataryna ǵana jeke oryndyqtar qoıyp, onan keıingi jaqty tutas qaraǵaı skameıkalarmen syǵystyryp qoıǵan uzyn klýbtyń ishi Áleýov kirgende adamǵa toly eken. Ol keıbireýleri basyn ızep qalyp, bireýleri japyryla túsip jol bergen komýnıserdiń arasyn jaryp, alasa sahnanyń aldyna qaraı syzdy. Onyń syrt pishini, myna qońyrqaı túrde kıingen, jel men kúnge totyǵyp kóbiniń júzi qara qaıystanǵan jandardyń arasynda, kádimgi myjyraıǵan kóp múrıtteriniń ortasyndaǵy Hamıdolla hazirettiń ań sáldeli, ań jibek shapandy, kún shalmaǵan aqsur betti, boılaýyń músinine uqsap ketti. Onyń ústine bas ızegenderge eńkeımeı, qol sozyp qalǵandardy elemeı ótkeni «kózine jan ilinbeıtin mynaýyń bir masqara ǵoı ózi» degen syrttan synaǵysh halyqtyń aýzyna jaǵymsyz sybys salyp ketti.

Áleýov sahnanyń oń jaǵynda áńgimelesip turǵan meılinshe júdeý Kozeev pen hatshy Dáýletovqa da bolar-bolmas bas ıip, tildespesten prezıdıým stolyna órleı berdi. Jurt kózine jańa ýatkomnyń bul órligi de ilinbeı qalǵan joq. Art jaqtan bireýdiń:

— Prezıdıýmnan basqa jerge otyryp kórmegen kósem ǵoı! — degen ashshy mysqyly jáne oǵan jaýap retinde ekinshi bir adamnyń:

— E, solaı bolmaǵanda. Ústi-basyń shań-shań bop aýyldan kelgen sen qara sıraqtyń qasynda otyra ma! — degen kúńgirt kekesin de estilip qaldy.

Ýezik partıa komıtetiniń hatshysy álde estimedi me, álde basshy qyzmetker jónindegi kóldeneń sózge qulaq tigýdi orynsyz dep tapty ma ol, áıteýir, qasyndaǵy bolatkom aǵasymen bolyp, Áleýovtyń ózine de, ol jónindegi aıtylǵan sózderge de nazar salmady.

— Qaýly alynǵannan keıin iske kirispeýińiz jaramaıdy, — dep hatshy qasyndaǵyǵa qadańqyrap eskertti.

— Siz solaı deısiz ǵoı, bul oryndy eskertý. Sonda da, eh-eh-eh... — dep kómeıimen kúlip qoıdy Qarabaı Kózeev, hatshynyń sózin qostaǵan-qostamaǵanyn ashpaı.

— «Sonda da» degendi qoıyńyz. Osy plenýmnan keıin iske kirisińiz, — dep tujyrdy ýkom hatshysy sózin.

Biraq oǵan Kózeev:

— Baıqadyńyz ba... Aq terektiń janyndaǵy qatqan qara aǵashtaı bolyp otyr deısiz be? Eh-eh-eh, — dep Áleýovty ıegimen kórsetti.

Dáýletov jańa ǵana sahnadaǵy stolǵa jetip, oǵan otyryp ta úlgergen ýatkomǵa jalt qarady da, onyń jurttan buryn bir ózi baryp otyrǵanyna myrs etip kúlip jiberdi. Ol sonsoń basyn shaıqap, dybyssyz kómeıden kúlgen Kózeevtiń aq tastan qalap qoıǵandaı aqsıa tizilgen tisterine birinshi ret kózi tústi. Buryn muny ol baıqaǵan joq edi. «Tisi qandaı ádemi, bet álibi de kelisti. Átteń tek júdeý adam» dep oılady Ǵabdol Dáýletov ony aıaǵandaı.

— Ras aıtasyz. Ýatkom predsedateli bizdiń aramyzda aq terek sıaqty. Biraq qara aǵashtyń da orny bar. Kórýge qorash nárseniń dándi, nárli bolatyny da kóp qoı, — dedi ol Kózeevke «aýrýlyǵyń miniń emes» degen senim berip.

Kózeev pen Áleýovtyń syrt aıyrmasy ózgeshe, kórinim jerdeı kózge túsetin aıyrma edi.

Ómir boıy jalshylyqta kelgen Qarabaı Kózeevtiń túrinde asa aýyr turmystyń ashshy jyldary basqan tańbasy «men mundalap-aq» tur. Jasy qyryqtan az ǵana assa da onyń óńi alpysty qýsyrǵan adamnyń óńindeı: qara qaıys mańdaıda ájim jyrasy aıqysh-uıqysh; etsiz shyqshyttyń terisi kerip qoıǵandaı — ońys qozǵalsa súıegi tesip shyǵarlyq al eki urty omsyraıyp ári qulap ketipti de, bet súıek beri qalypty; biraq áriden qaraǵan kóz túbinde ózgeshe bir qur jatyr. Ol nurdyń álsin-álsin ushqyn atyp, júzdesken jandy birde sýyń, birde jyly shyraıǵa bóleýi onyń oıly qaıratker ekenine aıǵaq qasıet sıaqty.

Áleýov sıaqty onyń eki ıyǵy da teń emes, biri joǵary, biri tómen jáne sur gımnasterkanyń ishinde bos jatyr.

Qarabaı Kozeev sońǵy eki jyldyń ishinde ǵana qosshy uıymynan kóterilip, áýeli aýylsovetke, sonan keıin bolystyń atqarý komıtetine toraǵa bolyp saılanǵan shala saýatty, biraq esti, óte-móte alǵyr jáne sózge usta qyzmetker edi. Ótken jumanyń ishinde ýezik atqarý komıtetiniń tóraǵasyna orynbasar etip belgilengen bolatyn. Biraq jańadan kelgen ýatkom predsedateliniń bir kórgennen-aq minezin unatpaı, Qarabaı sebepten sebep izdep jumysyna kirispeı, volıspolkomnan bosanbaǵan kúıi osy plenýmǵa kelgen. Ýkom hatshysyna: «Aq terek janyndaǵy qatqan qara aǵashtaı bolyp otyr deısiz be?» — degeni de onyń sol ýatkomǵa kelýin aýyrlaǵandyq edi... Muny qazir Dáýletov Kozeevtiń «Áleýovpen istese almaımyn ǵoı, bosqa qystap qaıtesiz» degeni me dep oılanyp qaldy. Hatshy ishinen: syrt pishini de, minezi de ádeıi bir-birine qarsy jaratylǵan jandar sıaqty. «Bilimsiz batrak pen oqyǵan jáne onyń ústine kerbez Áleýov bir mekemege syıysa da almas. Qarabaıdyń ishi muny sezip te júrgen shyǵar» dep túıdi oıyn. Munan keıin hatshy óziniń basyn tuqyrta júretin ádetimen, edennen áldeneni izdegendeı, tómen qarap ańyryn júrip bardy da, alasa sahna ústindegi stoldyń janyna kelip jınalysty ashýǵa kiristi:

— Ýezik partıa komıtetiniń baqylaý komısıa múshelerimen bas qosqan plenýmy ashyń dep jarıalaımyn. Bul plenýmǵa basshylyq etý úshin búro músheleri myna stol janynan oryn alýyn ótinemin, — dep Dáýletov otyrǵandarǵa muny qalaı deısińder degen únsiz suraýmen kóz tikti.

Jurt shabandaý bastalǵan qol soǵýdy birte-birte údete kelip, bir kez bútin klýb dúrlikken birtútas shýylǵa aınaldy. Ózi de prezıdıým stolynyń orta sheninde otyrǵan Áleýov, «predsedateldik mindetti siz atqarasyz ǵoı» dep aıtyp úlgirgenshe Dáýletovtyń qolynan qaǵazdy alyp, kún tártibin jarıalaýǵa kirisip ketti:

— Eki másele qaralmaqshy, bas qosqan plenýmda, — dedi Áleýov qaǵazǵa qarap turyp. Sonsoń ol basyn kóterip alyp jamyraı kóz tikken ala shubar kıimdi, qara qońyr júzdi, úrkek otyrysty aýyl komýnıserinen joǵary, sonaý aldyńǵy japsarǵa qadalyp birer mınýt turyp qaldy. Ol bir tereń oıyn jıyp ala almaı, sózdi qalaı saptaryn oılap qalǵan adam sıaqtandy. Klýbtyń orta sheninde otyrǵan birneshe kisi «ne bolyp qaldy» degendeı toraǵa kóz tikken jaqqa moıyndaryn japyrla buryp, bular da japsarǵa qaraı qalysty.

— Yń-yq, — dep tamaǵyn kenep qoıdy, dáti shydamaǵan bireý, tap prezıdıýmnyń qarsy aldynan.

Bireýler qıýy qashqan qaraǵaı skameıkalardy syqyrlata tústi de, bir-eki adam «tańq, «tańq» sińbirip te jiberdi. Degenmen, jurt ózderi buryn kórip bilmegen tóraǵanyń bul oǵashtaý qylyǵyn sózben synap-minep, sybyr-kúbirge túse qoımady, tek qybyr-qımylymen ǵana elegize tústi.

— ...Bul eki máseleniń biri, — dedi Áleýov, endi esik jaqty kózben súzip, — «kraıkomnyń úshinshi plenýmy qaýlysyn iske asyrý nátıjesinde aýyl komýnıseriniń sana-sezimi myqtap óskeni» jaıly; al, ekinshisi bolystyq qosshy uıymy kedeı batyraqtyń belsendiligin qalaı kóterip jatqany jóninde. Birinshi baıandama ýez partıa komıtetiniń hatshysy Ǵabdol Dáýletov joldastiki, ekinshi baıandamany... — Ol Qarabaı Kozeevke kózin tigip: — Sizdiń famılıańyz qalaı edi? — dep surady.

— Kozeev Qarabaı joldas, — dep túzedi Dáýletov.

— ...Qarabaev Kozeı joldas jasaıdy!

— Qarabaev emes, Kózeev Qarabaı! — dep aıqaı saldy keıingi jaqtan kózi shatynaǵan bir jigit.

— ...Iá, Qarabaı Kózeev... — dep Áleýov taǵy da esikke qarady. — Esik jabyq pa? Esik aldynda nege adam turmaǵan? Klýbtyń qyzmetkerlerinen kim bar? Tártipti bilmeısińder me? — dep, áldekimderge suraq jaýdyrta bastady.

— Urlyq jasap jatqanymyz joq qoı, sonshama! — dedi álgi kezi shatynaǵan jigit daýystap.

Onyń sózine jaýap bermesten Áleýov:

— Kún tártibine qarsylyq joq, — dep qorytty da, Dáýletovqa sóz berdi. — Tynyshtalyńyz, joldas Dáýletov baıandamasyna kirisedi.

Ólkelik partıa komıteti úshinshi plenýmynyń aýyl komýnıserin ósirý jóninde, shyn maǵynasyndaǵy sovetshil, partıa jolyn týra alyp baratyn komýnıser tárbıeleý isinde mańyzy óte zor bolǵanyn, rýshyl, jikshil, baıshyl kadrlardyń ornyna jańa kadrlar turǵanyn aıta kelip, Dáýletov eki-úsh kózge kórinerlik mysal tartty.

— ...Sońǵy eki jyl ishindegi jumysymyzdyń nátıjeli ekenin myna bir jaı jaqsy dáleldeıdi, — dedi ol, úlken qol oramalymen sary aıdyn sıaqty kep keń mańdaıyn soldan ońǵa qaraı sypyra súrtip. — Ýez kóleminde barlyq jaýapty jumystyń teń jarymyn kedeı tabynan shyqqan, partıaǵa shyn berilgen komýnıser atqaryp otyr. Ýezik qosshy bóliminiń bastyǵy burynǵy qyryq jyl ýpravıtel bolǵan Omarovtyń esiginde kúni etken jalshynyń balasy.

Zaldaǵylar prezıdıým stolynyń janynda otyrǵan qosshy bastyǵyna qaraı qoldaryn soqty.

— Al, ýezegi eń jaýapty, eń qadirli oryn atqarý komıtet bolsa, onyń predsedateline orynbasar etip myna aldaryńyzda otyrǵan Qarabaı Kozeevti usyndyq. Qarabaı on jasynan baıdyń esiginde júrgen, qyryq bes jasynyń otyz bes jylyn arqasy arsha, borbaıy borsha, eńbegi esh, tuzy sor bolyp ótkizgen jalshy. Eger Sovet ókimeti ornamasa, Komýnıs partıasynyń ádil saıasaty bolmasa, partıaǵa tirek qosshy uıymy qurylmasa Qarabaı Kozeevter kim bolyp óter edi? Olar ómir boıy turmysqa laǵnet aıtyp, máńgi-baqı teńsizdik, taban astynda óter edi.

Jurt burynǵydan da kúshtirek qol soqty.

...Mine, bizdiń kózge kórinip turǵan tabysymyz... Alda úlken kezeń tur. Syndy kezeń tur. Aýyldy túbimen ózgertip, jańa ómirge kóshirý mindeti tur. Bul mindetti kóńildegideı oryndap shyǵý úshin barlyq jumysta biz sanaly kedeıge súıenýimiz kerek. Baılardyń yqpalyn múldem joıýǵa kirisýimiz kerek. Buǵan taıaýda kirisemiz. Sondyqtan áli de áldiniń sózin sóılep, astyrtyn amalyn asyryp otyrǵan eski oqyǵandardy — burynǵy mırovoı sýdıa, gýbernıalyq ýezik tilmash bolǵandardy, aq kazaktar kezinde halyqqa zıan keltirgen, biraq qazir jasyrynyp aramyzda qýlyǵyn asyryp júrgenderdi, han shashpaýyn

Kótergenderdi jaýapty qyzmetten, kerek bolsa tipti sovet oryndarynan bosatýymyz kerek. Olardyń ornyn bilimi az bolsa da, nıeti taza, óz ókimetin ózi tanyǵan, tanyp qana qoımaı, iske jetilip bara jatqan óri aqyldy, ári alǵyr, myna otyrǵan ótkir Qarabaılarmen toltyrýymyz kerek. Al aýyldaǵy sharýashylyq túrdi arteldik, kooperatıvtik-birlestik formaǵa kóshirýge jol ashý úshin, qosshy uıymdarynyń májilisterine, jalpy eńbekshiler jınalysyna salyp, eń zıandy, eń dáýletti qanaýshylardy eńbekshi buqaradan irgelerin aýlaqtata bastaýymyz kerek...

Baıandama tyńdaýshylaryna tegis unaǵan sıaqty boldy. Biraq, ýkom hatshysy syrtqy kórinisi ǵana ala-qula emes, bilimi de ala shubar, keshegi aýyldan shyqqan shala saýatty volkom múshelerine túsinikti sóıleý úshin qazaq tiliniń halyqtyń jaǵyn kóbirek izdep qara terge tústi, ol «kóp termınderdiń uǵymdy túrin taýyp aıtamyn dep kop kidirip, sylbyr sóılep aldym ba?» dep qaýiptendi. Biraq kóbirek pikirlesetin Júnisov áregirek otyrdy da, baıandamanyń qalaı shyqqanyn suraı almady. Ózinen soń sóılegen Qarabaı Kozeev jalpań tilmen baıandap, oıyn óte aıqyn múltiksiz túsindirdi. Dáýletovqa Qarabaıdyń tili de jurttyń kúnde aıtyp júrgen, ázildesip sóılesetin tilindeı ári jatyq, ári kóńildi kúlkisi aralas qyzyq kórindi. Baıandamasy jónindegi hatshynyń kúdikti oıyn jarys sózge shyqqandar seıildire bastady. Olardyń bireýi: «Ýkom hatshysynyń tasqa tańba basqandaı aıqyn pikiri, dáleldi sózi bizge sabaq» dep óte joǵary baǵa da berip ketti. Al ýezik oqý bóliminiń bastyǵy: «Ýkom hatshysynyń tereń maǵynaly, kókeıge qonymdy sózderine qosýǵa bolady? Alar, qosarymyz joq», — dep bastady. Alaıda jurt Áleýov sóılegende elegize qarap, onyń sózine qulaqtaryn ala-bóle tige qalysty. Óıtkeni:

— Endi meniń ózime birer aýyz soz aıtýǵa ruqsat etińiz, biraq meniń sózim, osyndaǵy keıbir joldastardyń jibekten jumsaq, úkiden jeńil, maıda, móldir, syldyr sózderinen aıyrmasy molyraq, — dep bastap, ol taǵy da baıaǵy klýbtyń aldyńǵy japsaryna qarap turyp aldy.

— Qap, mynanyń... — dep qaldy baǵanaǵy kózi shatynaǵan jigit.

— Mynaýyń hatshyńnan da asyryp túsirer... Kókjıekke kózin taǵy qadady ma?..

Biraq bul sózderge eleń etpegen sheshen, kerekti kidirisin jasap alyp bappen tynystap, aıtaryn shegeleı sóılep, bastaǵan oıyn soza jóneldi.

— ...Aıyrmasy molyraq bolatyn sebebi: men baıandamanyń múki jaǵyn ulastyryńqyrap jáne sylańqyrap jibermekpin. Sylaǵanda ony maılap-sylap olqy jerin búrkeı salý emes. Keıbir túsinikterdi ashyńqyrap, keıbir ketikterdi tolyqtyryńqyrap, keıbir kórinip turǵan minderin túzeńkirep jibermekpin. Joldas Dáýletov máseleniń partıalyq jaǵyn ushtańqyrap aıtty; pleným qaýlysyn tolyq qamtyp, aýyl jónindegi saıasatqa, keńes oryndaryn ult kadrlarymen qamtamasyz etý jumystaryna toqtady. Alaıda, osy mindetterdi alǵa qoıǵanda biz anyqtaı ketetin bir úlken jaǵdaı bar. Ol jaǵdaı ult respýblıkasynyń ulttyq jaǵdaıy, ulttyń aıyrmashylyǵyn esten shyǵarmaý máselesi. Ózderińizge belgili, Oraldyń gýbıspolkomynyń predsedateli Ázekeń bir sózinde: «Bizdiń qazaq aýly orys derevnásynan basqa. Aýylmen derevnányń aıyrmasy zor. Bul aıyrma aldymen sharýashylyq ekonomıkalyq faktorlardyń basqashalyǵynan, mádenıet satysynyń biri ilgeri, biri tómen jatqandyǵymen baılanysty», — dedi. Al, osy jaıdy aıta kelip ol: «Qazaq baıy men orys kýlagyn bir ólsheýishpen ólsheýge bolmaıdy», — dedi. Osy bir danyshpandyq sózdiń biz úshin búgin eń bir qasıetti jaǵy bar. Ol ult qadirin ósirgende ony tyńnan týǵyzamyn demeı, burynǵy barǵa súıene otyrý. Dáýletovtyń baıandamasynda burynǵy oqyǵandardy keńes mekemelerinen bosatý degenge aıryqsha mándi qoıyldy. Bul tap búgin bas salyp qolǵa alatyn mindet bolyp tabylmaıdy. Óıtkeni eski úzikti sypyryp tastap, jalańash úıde otyryp jańa úzik tigemin deý sheber shesheılerdiń ádeti emes. Keńes mekemelerin, ásirese jer-sý bólimin, qarajat-aqsha bólimin, tipti sot-tergeý oryndaryn bilimdi qazaq jigitterin halas etip, dańǵyraǵan bos mekemede otyryp qalsaq, bul tap kúni buryn kóne úzikti sypyryp tastaǵanmen birdeı bolar edi. Sonsoń... — dep ýatkom aǵasy klýbtyń esigine taǵy da túıile qarap: — Esik jabyń pa? Esik aldynda kim bar? — dep kidire qaldy,

— Esik berik, saıtan kirmese, adam kirmes, — dedi sol baıaǵy kózi shatynaǵan jigit.

— ...Sonsoń, joldas Dáýletovtyń sońǵy sózderiniń ishinde aýyl sharýashylyǵy arteldik-kooperatıvtik jańa formatqa kóshý úshin jol ashýymyz kerek dedi. Bul sózdi anyqtańqyrap ketpeı bolmaıdy. Jol ashý, jol berý degen jaqsy nárse. Jańa nársege eski nárse jol berýi qajet. Bul dıalektıka zańy. Eski tozyp, onyń ornyna jańa keledi. Al sol jańany keltirý isi kop sheberlikti, úlken saqtyqty kereksitedi. Joldas Dáýletov eń zıandy qanaýshylardy buqaradan aýlaqtatý shart degen sózben túıdi oıyn. Qanaýshyny joǵaltý ádisi qalaı boldy? Mine, osyny oılasýda bizdiń kóregen azamattarymyz óte sań bolýdy eskertedi. Baı — qanaýshy. Buǵan sóz joq. Al sonymen birge baı — tájirıbeli sharýa. Eki sharýanyń biri, tipti tort sharýanyń biri baı bola almaıdy. Qanshama ol baı bolamyn dep umtylsa da, qolynan kelmeıdi. Buǵan tájirıbe kerek, sharýashylyqtyń tilin bilý shart. Maldy qaıtkende eki etýdi, egindi qaıtkende bitik shyǵarýdy bilgen adam dáýletin molaıta alady...

— Sonda sharýashylyqty jańa formaǵa túsirý úshin bizge úlgi kórsetip «tájirıbeli» baılar aramyzda aqylshy bolyp otyrýy kerek pe? — dep qaldy Júnisov, onyń sózin bólip.

— ...Bul asa aqyldy suraý bolyp tabylmaıdy, joldas... Áńgime tájirıbe jóninde; áńgime mal baǵý, tary egý sıaqty atam zamannan kele jatqan kásipti jańa túrge aınaldyrǵan kezde eski dep qolda bardyń bárin túbinen qopara salmaýda. Aqyryndap, aqylmen is isteýde. Ulttyń erekshelik baryn, ıakı qazaq dalasynyń tirshilik sıpaty basqadan bólek ekenin umytpaýda. Mine, ómirdiń osy sıaqty jaqtaryn biz iske kiriserde kóz aldymyzdan tasa etpeý borysh. Al, káne, taǵy kim sóıleıdi? Qarabaev joldas, nemene, túsinbeı qaldyń ba? Túsinbegenińdi surap al, túsindirýge biz mindettimiz.

— Men túsinbegenimdi suraý úshin qol kótergenim joq, túsingenimdi aıtý úshin sóz suraımyn, — dep Kozeev tamaǵynan kúlgendeı bir kúńgirt dybys berip, saıdyń tasyndaı tisterin aqsıta qaldy.

— Bolady, bolady. Árıne, túsingenin ortaǵa salý úshin, basqaǵa túsindirý úshin jınalystar jasalady. Káne, aıta ǵoı, — dedi Áleýov Kozeevke ıegin qaǵyp.

— Men ýkom hatshysynyń baıandamasyn bar zerimdi salyp tyńdadym, bar zeıinimdi qoıyp uǵýǵa tyrystym. Túsinbegen sezim de bolǵan joq, uǵynýǵa túrpi minin de tapqanym joq. Jalǵyz Dáýletovtyń sózi ǵana emes, meniń bar yntam men qulaq tikken nársem joldas Áleýovtyń da sózi boldy. Óte sheber sóıleıtin kisi eken, Áleýov joldas óte-móte ádemi keltiredi eken sóz kestesin. Bizdiń elde et asatqysh Maıjan degen kisi bolyp edi, ony jurt maı asatqysh Maıjan dep ketken. Maıjannyń asatqan eti kómeıińnen ári qaraı ózi qulap ketetin edi, óıtkeni onyń barmaqtary sondaı epti edi, býyny joq edi. Maıysyp jatatyn edi, etti kómeıińniń tap aýzyna aparyp qoıa qoıady, tipti onyń asatqanynyń ishinde ne baryn da ańǵarmaı qalasyń. Quıryq pen baýyr ǵana ma, álde solardyń arasyna qystyryp jibergen jelke de ketip qala ma?! Áleýovtyń sheber sózin tyńdap otyryp, meniń kóz aldyma tap sol Maıjannyń et asatqany kele qalǵany, e-e-e, — dep Qarabaı kómeıin qolpyldata qaldy da, onyń sol sátte aqsıa ńalatyn tisteri Álen Áleýovqa ádeıi istegendeı, aýzy keleke úshin yrjıǵandaı kórindi...

— Kozeı joldas, aıtatyn pikirińizge qaraı ıilińiz, naqty sózge kóshińiz, — dedi Áleýov oǵan, birinshi ret sypaıy «siz», «bizge» kóship.

— ...Men shalqaq adam emespin, ómir boıy ıilýmen, eńkeıýmen kelem. Bul joly da solaı, Áleýov joldas, — dep tamaǵyn kenep qaldy Qarabaı...

— O, baıǵusyń, qadańqyra! Túıreńkire! — dedi baǵanaǵy kózi shatynaı qalǵan jigit Kózeevke rıza bolyp. •

— ...Osynda otyrǵan adamnyń júzden sekseni kedeıdiń arasynan shyqqan, kedeıdiń joǵyn joqtaıtyn, kedeıdiń kózin ashyp kele jatqan komýnıser. Dáýletovtyń aıtqany, mine osy. Bul meniń birinshi túsinigim. Siz, Áleýov joldas, menen: «Túsinbeı qaldyń ba, Qarabaev!» — dep suradyńyz. Men Qarabaev emespin, Kozeevpin, muny siz baıqamaı qalǵan shyǵarsyz, jańylmas jaq, súrinbes tuıaq joq. Al men sizge túsingenimdi aıtý úshin sóz suraımyn dedim. Meniń baıandamadan ekinshi túsingenim: «Qyryq jyl pravıtel bolǵan adamdardy, jáne solardyń sózin sóıleýshilerdi, joǵyn joqtaýshylardy, kedeı ókimetiniń basyna budan bylaı qoıa almaımyz», — dedi Dáýletov. Osy kúnge deıin bir áldiniń tóńireginde on bes — Jıyrma sorly qońsy qonyp júr. Olardyń bireýi shóbin shapsa, ekinshisi áldiniń qora-qopsysyn jóndesedi. Úshinshisi qudyǵyn qazyssa, tórtinshisi etigin jamap beredi, besinshisi qoıyn qyryqsa, altynshysy pishenin úıisedi. Jetinshisi eginin oryssa, segizinshisi qysqy úıin maılap jatady, toǵyzynshysy malyn sýarsa, onynshysy taǵy sondaı jumystaryn istesedi. Al bulardyń áıelderi baıekeńniń otynymen kirip, kúlimen shyǵatynyn buǵan qossa ne bolady? Sizdiń tájirıbeli baıyńyz mine, osylaı mal jınap otyr... Osylardy endigi jerde baıekeńnen bólip, járdemdeseıik, óz eńbeginiń jemisin ózderine jegizeıik, dedi hatshy, — bul meniń úshinshi túsingenim. Al tórtinshi túsingenim... baıaǵy Maıjannyń et asatqanyndaı, sizdiń sheber sózińizdiń ishinde kedeıge as bolmaıtyn jelke de bar ma dep qaldym...

— Tártipke. Tártippen... — dep qyzaryp ketti Áleýov. — Dálelmen sóıleý kerek, joldas Kozeev.

— Besinshi túsingenim: taǵy da sol Maıjannan shyǵady. Maıjannyń asatýyna biz kózimizdi satyp, aı qaraǵandaı qarap, onyń kózi qashan túser eken dep baqtyq, óıtkeni odan basqa asatýshy joq, onyń bergeni jelke túgil súıek bolsa da qylq ete túsiretin kúıde edik. Al, qazir súıek asatý túgil, qara kesekke de kónbeıtin, baýyrdy da talǵap qalatyn kúıge jettik. «Baı qanaýshy bolǵanmen tájirıbesi bar sharýa» degen sózge men ózim túıilip qalyp turmyn. E-e-e, bul besinshi, joq, altynshy túsinigim.

Kozeev sahnadan túse bergende jurt dý ete qaldy. Abyr-jubyr áńgimege maquldaǵan bas ızesýler qosylyp, májilis basqarýshyǵa kópke deıin yryń bermedi. Ol kezektegi sóıleýshi Júnisovke sóz bergende de kózi shatynaǵan jigit:

— O, baıǵusyń jaraısyń. Solaı bolmaǵanda she! — dep jatty.

— Sovet zańynyń eń asyl qasıeti — eńbekti qorǵaý, eńbek nesi eńbekshilerdiń múddesin qorǵaý, onyń túp qazyǵy proletarıat ústemdigin ornatýda, qanaýdy joǵaltýda, — dep bastap, prokýror Júnisov aýyldy sovettendirýdegi prokýratýranyń isin aıta keldi de, baıandamashyny qoldady. — Partıanyń aýyldaǵy qazirgi basty jumysy — tap kúresin basqarý. Qanaýshy taptyń amal-aılasyn qyrqyp, kedeı sharýanyń mereıin ústem etý. Osy eń basty jáne eń iri mindetti aýylda qalaı júrgizýdi Dáýletov joldas asa mazmundy túrde jobalap berdi. Bizdiń buǵan qosarymyz joq. Sonymen birge Áleýov joldastyń sózindegi qulaqqa basqasha yzyń quıatyn bir ózekti áńgimeniń ushyn elemeı ketýge bolmaıdy. Men Áleýov joldasqa sóz ústinde saýal qoıdym. Biraq ol saýalyma «bul aqylsyzdyq» degen jaýap aldym. Nege aqylsyzdyq, qalaısha aqylsyzdyń, buǵan sheshen túsinik berýdi oryndy kórmedi bilem, úndemedi. Al Kózeev joldas bul jaıdy obrazdy túrde «men túıilip qaldym» dep synap ótti. Bul shyn máninde bárimizdi túıildiretin jaı. Áleýov joldastyń sózin bastan-aıaq tyńdaǵan kisige: «Abaı bolyńdar, baıqańdar. Eskini jyǵyp salyp, jańany ornata almaı shermende qalmańdar. Qazaq aýly orys derevnásynan basqa. Qazaq baıy orys kýlagynan momynyraq. Al, baı degenimiz bir jaǵynan tájirıbeli sharýa» degen yzyńdy qulaqqa quıdy. Bul kópten estip júrgen yzyńymyz. Biraq muny Áleýov joldas óte sheber tilmen bal qaımaqtaı etip berdi. Qarabaıdyń obrazdy sózimen aıtsaq, «quıryqqa qosyp jelkesin de, shemirshegin de, tipti súıegin de asatyp jiberdi». Biraq bul túıilip qana qalatyn nárse emes, óltiretin, óte qaýipti zat. Oılap qarańyzshy, «baı degenimiz tájirıbeli sharýa» degen sóz; «aýyl sharýashylyǵyn órkendetem deseń, baıǵa tıme, baıdy qozǵama, baıdyń mazasyn ketirme» degen soz ǵoı. Bul baımen tatý ómir súrip ketseń qanaý da bolmaıdy, jeke menshik degenimiz zıandy nárse emes, paıdaly degen qısyn. Men muny áriletpeı-aq qoıaıyn; jalǵyz-aq aıtatynym bul — baıshyl oqyǵandardyń kópten aıtyp júrgen, kópten zarlap kelgen saryny. Muny bizdiń ólkelik komıtet áldeqashan áshkerelegen, biz búl pikirden aýlań bolýymyz kerek. Partıa qoldaǵan, eńbekshiler qostaǵan joldan baıdy da, baıshyldy da shetkeri shyǵarý shart. Qanaýshy men qanalýshyny qol ustastyryp, qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalatam deý — sol qanaýshyny jaqtaýdyń naǵyz uıat túri. Bul tóńkeris jolynan aýa jaıylý.

Kóp adam sóz sóılep, kóp pikirge jol ashqan pleným, keshtetip aıaqtaldy. Qatty syndar qaýlyda jazylmaǵanymen, jańadan kelgen ýatkom basshysyna aýyr tıdi. Ol nege ekeni belgisiz, «alysta jatqan ýeze saıasat jónindegi tereń máseleler túsiniksiz qalady, ony kópke jetkizetin adam az jáne kóptiń qulaǵyna úlken problemalar sińbeıdi» dep oılaıtyn. Búgin ol aıaǵyn ańdaýsyz basyp, tep-tegis degen jerden de súrinip ketken adam sıaqtandy. Tómengi qyzmetkerlerdiń keıbir jerde isi aq qanjardyń qynyndaı bolsa, sózi onyń júzindeı keletinin Áleýov búgin ǵana sezdi. Ol óte tunjyr qaıtty. İshinen «aqymaqsyń, baıqamaısyń!» dep ózin de jerledi, «jer astynan jik, eki qulaǵy tik shyqqan mynalardy kórdiń be!» dep ýeziń qyzmetkerlerine de tisin qaıraı tústi.

4

Áleýov úıge kirisimen Tájimurat esikten syp ete qaldy.

— Áleke, sizge jolyqsam deıdi bir azamat. Men oǵan: «Keńsege nege barmadyńyz, úıde sóılesý laıyqsyz bolar» — dep em: «Jaı ǵana másele, keńsege baratyn ofısıalnyı jumys emes. Jóne onyń ústine Áleýov joldas meni biledi, qaraǵym, sen ruqsat surap shyǵa ǵoı!» — dedi. Qalaı deısiz, Álen aǵa?

— Kim ol? Oqyǵan adam ba?

— Aqmetshe Muqametshın deıtin kisi.

— Bilemin. Ol kisi jóninde telegramma bar kraıdan.

— Sol kisi, bilseńiz...

Áleýov az oılanyp turdy da:

— Bilgende men atyn ǵana esittim, durysy telegrammanyń aıtýymen tanyspyn. Qandaı adam deısiń? — dep qaıtalap surady Tájimurattan, kóńilsizdeý pishinmen.

— Siz sharshaǵansyz ǵoı...

— Iá, qatty sharshadym. Degenmen, qalaı dediń famılıasyn?

— Muqametshın.

— ...Degenmen, qandaı adam ekenin kórsem be dep te oılap turmyn. Telegramma tiline qaraǵanda mán-maǵyna bererlik maman ba, qalaı, a?

— Aqmetshe Muqametshın deıtin kisi. Ózi elde, sharýashylyq jumysyndaǵy adam. Sharýashylyq bolǵanda; mal ósirý, mal tuqymyn asyldandyrý jóninde ǵylymı tájirıbe júrgizip otyrǵan ǵajap jańashyl jan. Kórseńiz sóılesseńiz, qandaı kisi ekenin birden túsinesiz. Kirsin be? — dep tańdaıy taq ete qaldy Tájimurattyń.

— Qaıda otyr, syrtta ma?

— Joq, úıde... meniń bólmemde.

— Shaqyr.

— Jaqsy, Álen aǵa.

Tájimurat shyǵysymen Áleýov shashyn tarap, murtyn sıpap ótti de, «ǵalym bireý ǵoı shamasy. Mal tuqymyn asyldandyrý jóninde tájirıbe júrgizip júrgen jan» deıdi. «Bul qazaq dalasynda ne joq deısiń?» dep oılady ol, aınadan esikke qaraı burylyp.

— Aqa, áńgime ashyq arnasynda kórinedi. «Bilemin, kraıdan telegramma bar ol kisi jóninde» dedi. «Qandaı adam ekenin kórsem be dep te turmyn» dedi. Men: «mal tuqymyn asyldandyrý jóninde ǵylymı tájirıbe júrgizip otyrǵan adam dep syrttan tanystyryp ta qaldym, — dep Tájimurat Aqmetshege jalań qaǵyp, sybyr ete túsip edi, biraq Muqametshın ony toıtaryp tastady.

— Men ózim de sóılese bilemin ǵoı. Kim ekenimdi sholaq atqaminerlershe syrttan aıtýdyń qajeti qansha. Ár nársege ár qashan da parasatpen aqyl munarasynan kóz tigý kerek. Balasha elbeń qaǵatyn osy minezderiń qashan qalar eken?! — dedi ol jat sabaǵynan jańylǵan shákirtin qulaqtaǵan moldadaı sózben shabaqtap.

Tájimurat jym boldy. Aqmetshe aıaǵyn aqyryn basyp, Áleýovtyń úlken, keń bólmesiniń esigin qaqty da, «ruqsat» degen sózdi estip ishke endi.

— Joǵary shyǵyńyz! — dedi Áleýov Aqmetsheden kózin almaı. — Myna oryndyqqa...

Áleýov kelbetti, qara saqaldy Aqmetsheni «orystyń eski ǵalymdary sıaqty» dep qaldy da, kıimine qarap, «Edil boıynyń uzyn beshpetti kópesterge de uqsaıdy eken» dep oılady. Aqmetshe oǵan bir kórgennen-aq qatty áser etti. Uzyn boıly, qara tory, kóz aınalasy kúlki shyraıyn kóbirek beretin jumsaq syzyqtarmen bezelgen, erinderi juqa. Al shoqshalaý kelgen shymqaı qara saqal sopań jaqty, shyqshytsyz betin odan ári uzartyp turǵan sıaqty. Júrisi, aıaǵyn jeńil basqanmen asa salmaqty kórindi de, tik turyp, jumsaq lebizben asyqpaı sóz bastaýy úı ıesine «asa kórgendi adam eken» degizdi.

— Mekenińiz jaıly bolsyn, — dedi Aqmetshe, sol qolymen ańyryn ǵana saqalyn sıpap,

— Áleı bolsyń,

— Aıypqa buıyrmańyz... — dep, úı ishine kóz tastap ótti de, Aqmetshe eshbir kóldeneń sóz qystyrmastan áńgimesine týra jol tartty. — Bıyl, mine, bes jyl boldy, ólkelik jer-sý bólimi qyzmetke shaqyrǵaly. Biraq ólke kóleminde basqarý isine tájirıbe az bolǵandyqtan ondaǵy azamattardyń jylqy ósirý bólimine kel degenin qabyl almaı qoıyp edim. Bıyl sol shaqyrý qaıtadan qozǵaldy. Oǵan sebep: meniń az-muz istegen aýyldaǵy tájirıbemdi jer-sý bóliminde ǵalym-zootehnık mindetin atqaratyn orys jigiti kórip ketti de, sonyń qolqa salýynan boldy. Ol azamatqa ıá baramyn, ıá barmaımyn degen úzildi-kesildi jaýap meniń tarapymnan bolǵan joq. Sonda da ǵalym-zootehnık qolqa salýyn qoımaı, telegramma ústine telegramma soǵyp jatyr. Osy jóninde sizben tildeseıin dep kelip edim. Erteńge deıin kútýge úı ishiniń bir aýyr jaǵdaıy múmkindik bermeı, sizben kesh te bolsa, páterińizge kelý laıyqsyz da bolsa, júzbe-júz sóılesýge májbúr boldym.

«Jer-sý komısarıaty bes jyldan beri qyzmetke shaqyrýmen kelgen bul belgili adam boldy ǵoı. Úlken maman-aý shamasy», — dep oılady ishinen Áleýov. Onyń myna ári kórikti, ári eskiniń kózindeı ózgeshe qazaqqa kóńili kete bastady.

— Keshirińiz, bilmeý aıyp emes, bilýge tyryspaý aıyp deıdi ǵoı qazaq. Siz qaı jaǵynan... qaı saladan maman edińiz? — dep surady Áleýov.

— Bul saýal maǵan qıyn saýal boldy, — dep ezý tartty Aqmetshe. — Meniń joǵary dárejeli bilimim ǵana bar. Ǵylymı túrde tájirıbe arqyly úlken mamandyqqa ıe bolǵan adam emespin.

— Sonda da, bitirgen mektebińizdi, álgi aıtqan aýyldaǵy tájirıbeńizdi tolyǵyraq surap bilýge bolar ma eken? Sulý saqalyn sol qolymen aqyryn ǵana sıpap ótip, Aqmetshe kútkeni osy suraýdaı-aq ilese jaýap qatty.

— «Sankt-Peterbýrgskaıa vysshaıa selskohozáıstvennaıa shkola» dep atalady meniń bitirgen mektebim. Oǵan kóp zaman ótti, bıyl on segiz jyl. «Memlekettiń, ulttyń tiregi beldi sharýashylyqta, úlgili hozáınderde; amerıkasha ǵylym men tehnıka jemisin paıdalana bilýde», — dep edi profesor Mılúkov. Tap sondaı bolmaǵanmen qazaq dalasyna laıqatty sharýashylyq túrin engizip, ónimdi sharýashylyqtyń asqar paıdasyn kózge kórsetý edi túpki maqsat. Alaıda, kópke úlgi eterlik iri jumys júrgize almaı, shaǵyn ǵana ispen aınalysyp, sonyń tóńireginde bolyp keldim. Ózińizge belgili, tóńkeristen buryn da, tóńkeris bolǵannan keıin de Reseıde Evropa úlgisimen qoıylǵan iri jeke sharýashylyq ta, memlekettik tájirıbeli sharýashylyq ta óris alyp kete almady. Buǵan túrlishe áleýmettik sebepter kezdesti. Al bizde ónegeli jer jyrtý kásibi de, asyl násildi mal ósirý tájirıbesi bastalmaı keledi. Osyǵan saı «tamshydan tama berse bolar darıa, istetpeı me aqyrynda bir molaıyp» degen ańyn aıtqan aqıqatqa súıenip, óz mekenim, óz jaıymda tájirıbe retinde bir kishkene sharýashylyqtyń tabanyn tarttym. — Aqmetshe sál kidirip, tamaǵyn kenep qoıdy. — Árıne jańalyq degen, ásirese, sharýashylyqtaǵy progres degen birden egilmeıtin zat. Búl birte-birte enetin, halyqtyń biliminiń molaıýymen, otyryqshylyq mádenıetiniń oryn tebýimen baılanysty nárse. Birte-birte ený tabıǵı zań. Evropa elderiniń osý jolyna kóz jiberseńiz, sharýashylyqtaǵy ónimdi túr birden týa qalmaǵan. Júndi kóp beretin lankashpr qoılary san jyldardyń jemisi, aǵylshynnyń kásip óndirisiniń tez ósýimen tize qosyp ilgerilep kele jatqan jańarý. Jalǵyz aǵylshyn emes, amerıkandyqtardyń jańarýy da solaı. Biraq tarıhı, tabıǵı jaılarmen baılanysty amerıkan eli tez jańarǵan, tez ilgerilep ketken el ǵoı. Onda sharýashylyń mádenıeti bizdiń elmen salystyrǵanda óte-móte ozyq. Bul, árıne kásiporyndarynyń, óndiris ónimderiniń ozat óristeýinen... Al bizde barlyń jaǵynan mesheý qalǵandyq boıdy jazdyrmaı keledi. Lenınniń Reseıdi elektrlendirý saıasaty tez arada qolǵa alynsa, bul aýyl sharýashylyǵyn da jetektep ketedi. Osynyń bárin eseptegende bizge kóp eńbek, talap kerek. Inemen qudyq qazǵandaı mehnatty uzaq jol ótýge týra keledi. Alaıda, qarǵa adymymen attasań da ilgeri umtylý — tarıhtyń qalaýy...

Aqmetshe janynan qol oramalyn alyp murnyn sińbirip jatyp, qandaı áser aldy eken dep synaǵan adamsha Áleýovtyń júzine kóz astymen qarap qoıdy. Aqmetsheniń aıaq alysyna den qoıa bastaǵan Áleýov basyn shaıqap:

— Solaı deńiz... Al sonda sizdiń jasap jatqan tájirıbeniń túri qandaı? — dep surady.

— Aıypqa buıyrmańyz... — dep, úı ishine kóz tastap ótti de, Aqmetshe eshbir kóldeneń sóz qystyrmastan áńgimesine týra jol tartty. — Bıyl, mine, bes jyl boldy, ólkelik jer-sý bólimi qyzmetke shaqyrǵaly. Biraq ólke kóleminde basqarý isine tájirıbe az bolǵandyqtan ondaǵy azamattardyń jylqy ósirý bólimine kel degenin qabyl almaı qoıyp edim. Bıyl sol shaqyrý qaıtadan qozǵaldy. Oǵan sebep: meniń az-muz istegen aýyldaǵy tájirıbemdi jer-sý bóliminde ǵalym-zootehnık mindetin atqaratyn orys jigiti kórip ketti de, sonyń qolqa salýynan boldy. Ol azamatqa ıá baramyn, ıá barmaımyn degen úzildi-kesildi jaýap meniń tarapymnan bolǵan joq. Sonda da ǵalym-zootehnık qolqa salýyn qoımaı, telegramma ústine telegramma soǵyp jatyr. Osy jóninde sizben tildeseıin dep kelip edim. Erteńge deıin kútýge úı ishiniń bir aýyr jaǵdaıy múmkindik bermeı, sizben kesh te bolsa, páterińizge kelý laıyqsyz da bolsa, júzbe-júz sóılesýge májbúr boldym.

«Jer-sý komısarıaty bes jyldan beri qyzmetke shaqyrýmen kelgen bul belgili adam boldy ǵoı. Úlken maman-aý shamasy», — dep oılady ishinen Áleýov. Onyń myna ári kórikti, ári eskiniń kózindeı ózgeshe qazaqqa kóńili kete bastady.

— Meniń tájirıbem óte shaǵyn. Túıe tuqymyn asyldandyrý, ıaǵnı bizdiń eldiń jaǵdaıyna qaraı onyń berer ónimin az-muz ǵana arttyrý dárejesi synnan ótip keledi. Túıe qundy janýar. Aldymen ol tózimdi kólik; sonsoń júni qymbat, shýdasy qundy, eti mol, súti qýatty. Shólge eń tezimdi úı janýary — túıe. Búl qasıeti ony sharýashylyń jaǵynan qazaqtyń keń dalasynda tasymal tasýǵa kelgende teńdesi joq transport esebinde tanytady. Munan ózge qasıetteri de keleshekte ashyla túsedi dep bilemiz. Buǵan áli zertteý júrgizilip bolǵan joq. Mysaly, shubattyń emdik qasıeti mol, biraq sony áli bilip jetkenimiz joq. Meniń adaı ingeni men jelmaıa úleginen týǵan túıemniń qazaqtyń ez túıesinen qanshama artyqshylyǵy baryn áli kúnge eseptep shyǵarýǵa múmkindik bolmaı keledi. Óıtkeni buǵan kerekti jaǵdaı jasaýǵa qarajat kem. Tek qana bul tuqymy ózgertilgen túıeniń kúshi, tózimdiligi, júrisi ózgeshe ekenin bilemin. Kórýge sulý ekeni de daýsyz. Basqasyn kózge aıqyn elestetetin ázirge dálelderim az. Al bul túıeniń kútimi: shóbi, jemi, qorasy, baǵý tártibi burynǵydan áldeqaıda artyq. Baǵasy kútimimen ólshenedi. Alatyn ónim — shyǵarǵan shyǵymymen bezbendeledi.

— Jemisti is, úlgili is, — dep saldy Áleýov. — Muny endi qalaı, qaı túrde ilgeri damyta berý kerek?

— Mine, osy másele qol bógeıdi. Jergilikti ókimet orny qoldasa ǵana, basshy azamattar tıisti baǵasyn bergende ǵana nátıje shyǵatyny málim. Al bizde eski uǵym kúshti, ǵylym men bilimge súıengen nárseniń bárin birdeı qoldaı bermeıtindik bar. Jasyratyny joq, meni eskishil deıtin iri qyzmetkerler kóp. Men eskishilmin, jasyrmaımyn. Biraq qaı túrde men eskishilmin, qandaı iste men jańashylmyn, osyny aıyra bilý kerek qoı. Eskishil halyń ilgeri júre almaıdy degen teorıany aǵylshyn tájirıbesi joqqa shyǵardy. Qaraqyz, aǵylshyndarda eskiden kele jatqan zańdar men tártipter, ádetter men ǵuryptar kóp. Aldymen aǵylshyndardyń koróldyq (patshalyq) júıesi eski, demokratıa kózimen qaraǵanda eskini eski qalpynda saqtaý úshin dúnıege kelgen konservatorlar partıasynyń ózi eski; koról saraıynyń baqtashy polkyna sheıin atam zamanǵy formasyn tastamaýy, taǵy osy sıaqty tolyp jatqan eskishildigi bar. Al osyǵan qaraı Anglıany artta qalǵan mesheý, nadan el dep kórińiz! Men saqal qoısam, kıimdi eskishe kısem bul meniń óz isim. Munan halyqqa keler zıan joq. Al meniń kishkene sharýashylyǵymnyń úlgisi elge ónege bola almaı ma? Meniń tájirıbemmen sharýashylyǵyn jańa jolǵa salyp, tym bolmasa bir aýylnaı el ózgerte bastasa, maqsattyń oryndalǵany emes pe? Siz estigen shyǵarsyz, estimeseńiz atyn estısiz, bálkim, ózin de kerersiz. Myna Shiderti aýylsovetinde Dabyl deıtin áldi sharýa bar. Anyq sanyn bilmeımin. Jurttyń aıtýy: sol kisiniń myń jarym túıesi bar kórinedi. Tipti myń jarym bolmaı-aq qoısyn, bes júz túıesi bolsyn. Sol bes júz túıeniń bergenin, meniń tájirıbe jasaǵan birinshi býdannyń da júzi óndire alady. Qazaq qas aıyrdan nar týady deıdi, bul ne degen sóz? Bul úlek pen taza aıyrdan týǵan nar. Al osy nardyń ózi táýir úsh atannyń júgin tartady. Dabyldyń maqarlarynyń beseýine turady. Mine, násildiń aralasýy men asyldanýy.

Aqmetshe taǵy da qol oramalymen murnyn súrtip ótti. Ol Áleýovtyń júzinen qatty nazary aýǵan yqylasty, tyńdaýshynyń eljireı bastaǵan bir nyshanyn da baıqap qaldy.

— ...Siz, — dep qaıta bastady Aqmetshe. — «Muny endi qaı túrde ilgeri damyta berý kerek?» — dep suradyńyz. Men osy saýaldy sizdiń ózińizge qaıtaryp qoısam: «ıgili is — mundaı isti qoldaımyz, tájirıbeńizdi soza túsińiz. Bul is ókimettiń qolǵa alyp otyrǵan, almasa da, endi-endi alaıyn dep otyrǵan jumysy; óıtkeni qazaq halqynyń halyqtyń ataqqa ıe bolǵany malshy degen sózben jymdasyp jatyr; onyń tórt túligi tarıhı sútin aqtap keledi, al keleshekte onan da ári aqtaýy shart; etti, júndi qoı men sútti sıyr, júrdek at pen áldi túıe áli de san ǵasyrlarǵa serik» der edińiz. Solaı emes pe?

— Álbette. Muny árbir oqyǵan adam qoldaýǵa tıis, sharýashylyǵyn órkendetýge bilim jolymen kirisken azamat quptaıtyn is, — dedi Áleýov ezý tartyp. Onyń shyqshytty beti sál endeı tústi.

— Óz boljalym da osylaı. Óıtkeni, qazirgi qazań oqyǵandary bizdiń tilegimizden kóp árilegen. Barlyq jaǵynan da bizden kóp ilgeri basqan oqyǵandar. Jańbyr tilegen saharadaı bilimge yntyzar qazaq jastary burynǵysyna kóp bilim qosty, jańadan oqı bastaǵandary bilim nárin jutyp úlgire almaı jatyr. Olar ǵylym jolyn bizden de góri kóbirek qurmetteýge tıis, tek qana ár nárseniń juqalap betin qalqyp ótip, jeńilge áýestenýshi keıbir ushqalaqtary búldirmese. Men siz maquldasańyz mal tuqymyn asyldandyrý tájirıbesin qolymnan kelgenshe júrgize bergim keledi. Siz kórińiz, óz kózińizben bárin ólshep baǵa berińiz.

— Sózsiz qoldaımyn, aqsaqal, sizdiń myna jumysyńyzdy. Shet-jaǵasyn Tájimurat aıtyp edi, biraq óz aýzyńyzdan esitý maǵan ózgeshe maǵyna berdi, bul úlken istiń tolyq kartınasyn kóz aldyma tartty.

— Raqmet. Kóp raqmet, — dep Aqmetshe ýatkom predsedateline bolar-bolmas qana basyn eńkeıtti.

— Al kraıǵa ne jaýap beresiz? Olar búkil ólke boıyna shaqtalǵan bolashaqqa jospar esebinde másele qozǵaýy múmkin.

— Men shaǵynnan bastap, keńirek qanat jaıý tájirıbesin asyqpaı isteýdi qoldaımyn. Sondyqtan óz tájirıbemdi túpteýim kerek.

— Onda qozǵalmaı jumys isteýdi maquldaısyz ǵoı. Biz kraıǵa jaı-mánisti túsindirýge ázirmiz.

Aqmetshe búgingi birinshi bettesý nátıjesi kóńildegideı shyqty dep eseptedi. Ol budan ári Áleýovti jetektemeı, ornynan tura kelip:

— Siz ǵapý etersiz, mezgilsiz shaqta mazalap, demalar ýaqytyńyzǵa qıanat jasadym. Saý bolyńyz. Sizdi «Shegen qudyqqa» jol-jónekeı bolsa da soǵyp óter degen úmittemin, — dedi.

— Jaqsy. Soǵamyn. Saý bolyńyz, — dedi Áleýov te ornynan turyp.

Ol Aqmetsheni esikten shyǵaryp saldy.

BESİNSHİ TARAÝ

1

Essiz qumarlyq jas Álibekti áldeqaıda súıredi... Úlken jınalystan keıin Sholpan álde ne oılarǵa ketti.

Oǵan óziniń otaǵasysy sebep boldy.

Ýezik áıelder bóliminde nusqaýshy bolyp isteıtin Sholpannyń bir qaraýǵa tórt qubylasy teń sıaqty edi. Onyń qyzmet isteıtin orny da asa qurmetti mekeme. Al jumysta eń abyroıly adamdardyń biri Sholpan bolatyn. Óziniń úzdik zeıini men alǵyrlyǵy arqasynda sońǵy kezde ol áıelder arasynda birden kózge túsken-di.

Qalada saýat ashqysh mektepterdi basqarý, oıyn-saýyq úıirmelerin qurý, úı sharýasyndaǵy áıelderdi birindep áleýmet jumysyna baýlý, qyzdar komýnasyna jetek-shilik jasaý — bári İİİolpannyń jumysy bolyp ketken. Ol ózi bas bolyp oınap, «Qatesiz qarǵys» pesasyn birinshi ret ýezik sahnada kórsetip, jurttan úlken alǵys aldy. Keshe ǵana ony baıandamasynda ýezik partıa komıtetiniń hatshysy Dáýletovtyń ózi maqtap ketti. Ol: «Sholpan aýyldan shyqqan áıelderdiń ishindegi ósip kele jatqan qyzmetkerdiń biri», — dedi.

Munyń ústine Sholpannyń jeke ómiri de óz qatarynan kem emes tárizdi. Eri oqyǵan adam jáne onyń ústine ataǵy bar — ýezik halyq tergeýshisi. Biraq búgin Sholpan óte jabyńqy, uzaq kesh tereze aldynda, oı teńizine shomýda. Buǵan sebep otaǵasynyń jalǵyz-aq aýyz sózi.

— Áıeliń kópshil bolsa, tún jarymyna deıin kútýge de úıren. Aǵańmen birge qaıtqan shyǵarsyń, á?.. — dedi, Aıtan plenýmnan úıge kesh kelgen Sholpanǵa. «Aǵań» degeni Hakim bolatyn. Sholpan eriniń úninde óri kekesin, ári kúnshildik baryn uqty da jaýap qatpady. Sheshinip, shaı qoıyp, keshki tamaǵyn ázirleýge kiristi. «Meniń adal ekenimdi bile tura qyzǵanady, baıaǵydan solaı. Ásirese, Hakim ýezik prokýror bolyp taǵaıyndalǵannan keıin ishteı qatty óshigip ketti. Jazyqsyz, sebepsiz óshigý. Bul qyzǵaný ǵana emes, kúndeý...» — dep oılady áıel shaı quıyp berip otyryp. Ekinshi qaıyryp til qatpaǵan eri bir shyny aıaq shaı ishti de jatyp qaldy. Jatyp qaldy da, óziniń karta oınap, araq iship kelgen kúngi ádetine basyp, jatysymen-aq úlken qorylyna kóshti. Mundaı qońyr qabaqtyń sońǵy kezde bul eki erli-zaıypty adamnyń basynda birneshe ret bolyp edi. Biraq kóbine sózge kelmeı áıel óz jónimen qońyrqaı pishinde júre berdi.

Búgin de tap osyndaı boldy. Aıtan úndemesten elge shyǵyp ketti. Sholpan tereze aldynda qaldy.

Nege ekeni belgisiz, kishkene Ádilbektiń aýyl týraly, burynǵy úıi jóninde oǵash kórinse de ádil aıtqan sózderinen keıin Sholpan Ańqatyny, Báshekeń kóliniń jaǵasyndaǵy úıin, burynǵy baqytsyz enesi Kúmisti, ásirese, sábı kúninde aıdar taqqan Saryny eriksiz oılaıtyn boldy. Jerdi saǵynyp, ana jandardy aıap oılaıtyn boldy. Aıtanmen otasqaly alty jyldan astam ýaqyt ótip ketse de, buryn bul jaı bolyp kergen joq edi.Búgin de Sholpan sol burynǵy ashshy ómiriniń tushshy jaqtaryn kóz aldynan ótkizdi. Onyń oıyna tek tereze aldynan qara kóleńke shaqta eleń ete qalǵan áldekimniń kóleńkesi buzyp ketti.

Birinshi kórgennen-aq Sholpannan Álibek kózin almaı, áldebir qumarlyq oty lyp etip janyp, qaıta sónip, qaıta janǵandaı mazasyz qalypqa túse bastap edi. Búgin nege ekeni belgisiz Sholpannyń úıine kirip keldi de, betine durystap qarap amandasyp úlgermegen áıeldi qolynan ustaı aldy.

Sholpan kózin almaı biraz ýaqyt Álibekke qarap turdy da:

— Joǵary shyq, Álibek, joǵary shyq! — dedi.

Biraq áıeldiń ishi áldeneni aıtpaı sezgendeı, qolyn myqtap qysqan Álibekti jetektep tereze aldyna alyp keldi de jas balasha ıyǵynan tómen basyp, oryndyqqa otyrǵyzyp qoıdy. Sóıtti de ózi jas jigit kelissiz bir soz aıtyp qoıa ma degen adamsha «úndeme» dep Álibekke ym qatty, ekinshi bólmege ketti.

Jurt jatar shaq bolsa da uıasyna asyqpaı engen kún sham jaryǵyn kereksitpeıtin kez-di. Al keshki aı jaryǵyna ulasqan mezette úı ishi tap kúndizgideı derlik ýaqyt.

— Samaýyr qoıýǵa da, shaı ishýge de kesh bolyp qaldy, erteń qyzmet bar. Meni jalǵyz ǵoı, qorqar dep kelgen shyǵarsyń, Álibek, — dep kúldi Sholpan. — Jezdeń... joq ekenin kórip tursyń.

Álibek úndemedi.

— Ana jaqqa tósek saldym. Kir de sheshin. Uıalma. Álibek bul sózge de jaýap qaıyrmady. Ol tek Sholpannyń meńzegen bólmesine kirdi de, úlken bolyskı krovatqa otyra ketti. Keshikpeı ol áıel bólmesiniń esigine taman aıaǵyn mysyqsha basyp, urlyq qylǵan adamdaı jetip-aq keldi.

— Sholpan, meniń bir sózim bar...

— Sóziń bolsa qasyma kel... Qasymda otyryp aıt. Men tyńdaımyn. — Álibek krovat janyna qalaı kelgenin bilmeı qaldy, Sholpandy qushaqtaı tústi.

Sholpan tán tilegi eriksiz jetekteıtin shaqtan ótken áıel-di; essiz qumarlyq aldy-artyn baıqatpaı tereńge súıreıtin kez de artta qalǵan-dy; biraq jasynan qas sulý bolmasa da — kórikti, ozat shyqqan dana bolmasa da — aqyldy, el aýzyna alǵyr qyz atanǵan Sholpan: bul dúnıede meniń úlesim ózime ǵana tıisti, oǵan eshkimniń daýy joq! — dep ór ósken albyrt jan edi. Bir kezde ózi aıtqan: «Meırimsiz taǵdyr taptap, janshyp» kemeline kelmeı sola bastaǵan qyzǵaldaq bolatyn. Qyrdyń toq dándi, qyzyl óńdi, albyraǵan almasy bolǵanymen jerigin tappaǵan jan edi. Sondyqtan jastaı jar qushaǵyna zar bolyp, qanatyn serpe almaı qatarynan kem, kóp kúnin, kóp oıyn, kóp jylyn zaryǵý men taryǵýda ótkizgen, jastyqtyń eń asyl shaǵyn kóńili júdeý, oıy múláıim, armany ash qalypta bastan keshirgen arý edi. Jyldar boıy ǵashyq Hakimin emin-erkin óz qushaǵyna ala almaı, kóbine syrttan kórgenine máz, arystanyn alystan demeý etken, qunyqqan maýqyn bir basýǵa jetpeı, qolyn ǵana sozyp kelgen arman ıesi edi.

Jasy kórer kózge balǵyn bolsa da, Hakimniń erterektegi kóleńkesindeı kóz aldyna joq jerden tura qalǵan myna symbatty jasty Sholpan bir kez «kókten tústi me?» dep qaldy. Biraq áıel arǵy jaǵyn az oılandy. Aqylǵa jel kóńil deste bermedi. Dáni tolyp, pisip jetken jar qumar jastyń olqy jerin bir toltyryp qalarlyqtaı qomdandy. Kóp armannyń bir ushy endi oń qolynda turǵan sıaqtandy. Toıattaýǵa sarań kóz ben kóńil qosarlana umtylyp, tatpaı shamyrqandyrmaıtyn ashqyltym almaǵa eriksiz qol sozdyrdy; kóp jyl kóksegen aldamshy úmit qolǵa oralyp, qushaqqa engendeı kórindi...

Sholpan Álibekti aıqara qushaqtap, qatty-qatty qysyp, qumary qanǵansha súıdi... Betinen, kózinen, tamaǵynan súıdi. Essiz, esepsiz súıdi. Qaıta-qaıta qysyp, talyqsyǵansha súıdi. Qushaǵyn jazbastan, súmbideı jigitti yrqyna jibermesten súıdi...

Al, Álibek áıel qushaǵy bir kóz erkine jibergen kezde úlbiregen buǵaqty jep qoıatyndaı-aq aımalady. Onyń basy asaý, erki esh nárseni sezip, tańdap jatýǵa, taldap jatýǵa keltirmedi; ol esh nárseni salmaqtap piship te úlgirmedi, tek kózsiz qumarlyqtyń býyna balqyp, lázzat qushaǵyna sharyqtap enip ketti...

Ýaqyt jyljyp ótip jatty. Biraq muny ekeýi de sezbedi. Tájirıbeli áıel de, ot qushaqtap, jalyn súıýdi tilegen jas jigit te tán men jannyń balǵa bólengendik tiledi. Áıeldiń ári ystyq, ári tyǵyz, qýatty jumyr denesi quba taldaı jas jigitti meılinshe burap, demimen sharpyp eliktire berdi...

Tań appaq atqanda Álibek:

— Sholpan, a, Sholpan, — dep sybyrlady eltip qalǵan jansha kerilip jatqan Sholpannyń talmaýsyraǵan júzine úńilip, — Sholpan, men keteıin...

— Ym... — dep sál ǵana aýnaı tústi de, áıel «ym- nan» basqa ún qatpady.

— Sholpan, men keteıin...

— Ketpeısiń! — dedi áıel kenet ony tas qushaqtaı alyp. — Ketpeısiń. Osynda bolasyń, keshke deıin, erteńge deıin, arǵy kúnge deıin. Osynda, meniń qasymda bolasyń. Sasyp qalǵan Álibek sóz taba almaı:

— Solaı ma? — dedi.

Sonsoń ol, úıde Hakim baryn, Meńdiqyz baryn oılady: «Olar meni qaıda ketti dep otyr eken. Bilse ne deımin? Osylaı jatqanda «otaǵasy» kelip qalsa she? Qoı, men keteıin...»

Álibek qushaǵyn bosata bergen kezde, Sholpan «endi meniń kezegim» degendeı súıdi. Ol essiz qushtarlyqpen qaıta-qaıta súıdi; áldekimnen qyzǵanǵandaı qysyp, qushaqtap súıe berdi.

— Men ketpeımin, kelemin. Keshke de kelemin, erteń de kelemin, arǵy kúni de kelemin, kele beremin, — dedi ol eltip qalǵan áıeldiń qasynan turyp jatyp.

2

Qaladan qyl eli shyǵýǵa zaýqy joq Álibekti bir kúni onyń oqys basqan adymy kenetten elge ketýge ıtermeledi. Ol bylaı boldy:

Shyǵasyǵa ámánda ıesi basshy. Tap sol kezde tergeýshi aýylǵa shyǵyp qaıtýdy jıiletip jiberdi de, al Sholpanǵa essiz qumartqan Álibek onyń úıinen basqa jerdi úı dep eseptemeı qoıdy. Ol erte de, keshte de sonda, Sholpan qyzmetten qaıtty boldy — Álibek onymen qaqpaǵa ilese kiredi; keıde bul burynnan kórikti, al qazir meılinshe ózgergen sulý Sholpandy erteńgi saǵat toǵyzda da keńsesine uzatatyn boldy. Bir abyroı: kóptiń kózine túskish alystan kelgen ataqty stýdentti, onyń ádeptiligi men saqtyǵy qyzǵyshtaı qoryp, kóldeneń kózge túsirmeı, jaqyndarynyń ilip-shalýynan da aman saqtap júrdi. Biraq kóz qorqaq, qol batyr, birte-birte boı úıretken jas, aıaq astynan kezdesken súıispenshiliktiń qyzyǵyna belshesinen batty da, júre bara til men kózden saqtanýdy umytyp ketti. Sóıtip, jasyq ustaradaı muqala bastaǵan saqtyq sezim «eshteme de bolmas» degen nar táýekelge jol ashty.

Qońyr qaz ilgen jas qarshyǵadaı saıattap, Álibek bir keshte Sholpannyń janynan shyǵa almaı otyrdy da, sol kúni túni boıy áıeldiń qoınynda qalyp qoıdy. Ol qudý beldi tas qushaqtap, álsin-álsin aımalap, tar tósekte qomaǵaı meıirin qandyra almaı jatty. Sholpannyń da oralyp qalǵan qushtar bilegi qumarlana tússin degendeı, albyrt jastyń súıkimdi basyn bal tamaǵynyń astynan shyǵarmady; kóp jyldar boıy eriksiz irkilgen mahabbat tasqyny, jańa ǵana jol tapqandaı, bógeýsiz aqtaryldy; bar qazynasyn ıgi iske tókken jomart jandaı, ór jastyqtyń kózsiz kúshine áıel de mastana shamyrqandy...

Dúnıede bári ólsheýli, shattyqtyń kúıinishi kezek kútip tursa, essizdiktiń ókinishti uıaty ázir.

— Qaqpa qaǵyp tur... Álibek, tez... kıin, — dedi Sholpan aqyryn ǵana sózin bólip-bólip, — bizdiń otaǵasynyń qaǵýy...

Esi shyǵyp ketken Álibek krovat janyndaǵy kıimderin qoıǵan oryndyqty qaǵyp ketti de, onyń saldyrynan burynǵysynan eki ese sasty. Ol qaı kıiminiń qalaı turǵan retinen jańylyp, endi ne isterin bilmeı álek boldy. Eshteme kórmegen, sezbegen adamnyń qalpyn ustap, Sholpan esikke barmas buryn sham jaǵyp, kıim jamylyp, syrtqa qaraı júrgen kisi bolyp dybys berdi de, tez júgirip kelip, bildirmeı tereze ashty.

— Terezeden shyǵyp ket, — dedi ol aqyryn ǵana.

Sóıtti de, Álibekti betinen bir súıip, ózi jalma-jan esik asha bastady. Aıaq kıimi men shalbaryn ǵana kıip úlgergen Álibek, syrt kóılegi men beshpetin qoltyǵyna qysa, áıel esikten shyqqan kezde, terezeden syrtqa dik etti...

— A, sen be, shyraq! Sen!.. Sen!.. — degen sózder júgire jónelgen Álibektiń sońynan atqan kesekteı qulaǵyna raqymsyz soǵylyp jatty. Bútin kósheni basyna kótergen tergeýshiniń jýan daýsy oǵan beıne bir sýǵa ketip bara jatqan adamnyń jan daýsyndaı bolyp estildi. Onyń júregi de, qulaǵy da jarylyp bara jatqan tárizdenip ketti.

«...Uıat boldy, uıat emes, ólim boldy. Ólimnen de jaman. Ne dep qaldy ana adam?! Ne deýshi edi, bárin de bildi. Qalaısha bilmes, úıinen jeti túnde jas jigit shyǵa kelse!.. Jalǵyzdan-jalǵyz jatqan áıeldiń, sulý áıeldiń janynan jas jigit shyǵa kelse! Tifý! Ólim, ólimnen de jaman, — dep keskiledi Álibek ózin-ózi. — Munan keıin meniń ne bolǵanym?! Qurby emes, qurdas emes, ózimnen eki múshel jas úlken adamnyń halal tósegine aýnaǵanym aıýandyq emes pe? Bos áıel tabylmaǵany ma budan ózge? Tifý! Jurttyń betin qalaı kóremin, ana kisiniń júzin endi qaıtip, ne dep kóremin? Oqyǵan adam! Bir ýeziń betke ustar belgili adamy! Basty adamy! Hakimmen salmaqtas adam! Erteń kirip kelip: «Seniń iniń halal tósegimdi aram etti; aq nekemdi aıaqqa basty; aıaýly ómirimdi jer etti; turmysymdy qorlady; jurt aldynda kórge kirgizdi, — dese ne deımin? Aǵa men jeńge aldynda ne deımin?!.»

Shym-shytyryq, birinen-biri aýyr, qara jer qaıysarlyq qas jamandyqtyń zili basyp-janshyp, Álibek óz esiginiń aldyndaǵy kúnde keshke shyǵyp otyratyn kishkene sákige otyra ketti. Ol mańdaıyn qos qoldap tirep, uzaq otyryp qaldy. Bir kez onyń Sholpannyń ne kúıde, nendeı aýyr halde qalǵany túsip ketti.

...Áıelge erkekten de jaman! Ana kisi neden bastady eken? Ne dedi eken? Jer-jebirine jetken shyǵar. O,sorly Sholpan, lázzát úshin jaralǵan Sholpan. Seniń ne jazyǵyń bar edi. Tolyqsyǵan jas shaǵyń, otty lebiń, ystyq lebiń sharpyp turǵan shaǵyń. Anaý jup-jumyr qudý dene. Anaý bala bilek, anaý bal tamaq qushaqtaýǵa, qushaqtaýǵa, qushtarlanýǵa, aımalaýǵa jaralǵan joq pa?! Anaý shoshaq muryn, qumar kóz qaraýǵa ǵana, qumartýǵa ǵana turǵan joq pa?!.

Mas adamsha teńselip turyp qaqpany eptep ysyryp aýlaǵa endi de, qaq esik aldyna kelip urlyq qylǵan adamsha ishki jaqqa qulaǵyn tosty. Eshbir dybys bilinbegennen keıin aqyryndap qana Álibek shappa pyshaqtyń ushymen ózine belgili esiktiń shákeshin kóterip ashty da mysyqsha basyp óz bólmesine kirdi.

Tań appaq atyp qalǵan edi. Ol tóńbekshigen kúıi kún shyqqansha kózin ile almady. Qaıta-qaıta «tifý- tifý» deı berdi. Ony ardyń uıaty raqymsyz kemirdi. Biraq bul opyqty isiniń eń bolmasa týǵan jeńgesi aldynda bolsa da aqtalatyn joly bar ma — ony Álibek taba almady.

Aýrý adamdaı óńi qashqan kúıi ol «basym aýryp otyr» dep erteńgi shaıdan bir ǵana shyny aıaq ishti de, bólmesine qaıta ketti.

Hakim jumysqa ketkennen keıin shydaı almaı, hal-jaıdy anyqtap bilýge kirgen Meńdiqyzǵa Álibek:

— Men aýylǵa júremin. Qazir júrip ketemin, — dedi tómen qarap sol qolymen mańdaıyn tirep otyryp.

— Elge shyqsań aldymen Gúljıhanǵa bar, jıenge sálem ber... Sonsoń, sol jerden ózimizdiń aýylǵa júrip ketersiń, — dedi jeńgesi búl áńgimege kóldeneń sóz qystyrmaı.

Álibek az otyrdy da, basyn kóterip alyp:

— Meńdiqyz, bilesiń be meniń ne istegenimdi? — dedi.

— Bilmeımin, biraq sezemin, shyraq... Ol bar bolǵyr...

— Sholpandy aıyptama, Meńdiqyz! Aıypty... joq. Onyń jazyǵy joq. Ol baqytsyz áıel! Ol sulý áıel. Sulý kisi baqytsyz...

— Sholpannan da sulý bar shyǵar, shyraq...

— Joq. Sholpannan sulý jan joq. Onyń jany sulý. Ol teńdesi joq jany sulý adam. Ony aıyptama, betine baspa...

Meńdiqyz Álibektiń betine tiktep qarady da, óńiniń burynǵydan da jaman qýaryp ketkenin kórip:

— Shyraq, saǵan ne bolǵan? Óńiń buzylyp ketipti. Sonshama ne boldy, kisi óltirgen adamsha? Joqqa bola adam ózin-ózi qajytpas bolar, — dedi.

— Kisi óltirgennen de jaman, — dedi Álibek qabaǵyn qars jaýyp. — Ólimnen uıat áldeqaıda kúshti eken. Men túnde jer tesik bolsa kirip ketetin edim, biraq onyń tyǵylatyn jaryǵyn taba almadym...

Meńdiqyz ne bolǵanyn endi ǵana sezgendeı boldy, ańtarylyp qaınysynyń betine qadala qaldy.

— Tergeýshi... kelip qaldy ma?

— Iá...

— Kózge túspeı ketýge amal bolmaı qaldy ma? Álde uıyqtap qaldyńdar ma?

— ...Kelgenin de, qaqpadan kirgenin de jaqsy bildim. Biraq meniń qarsy aldymnan shyǵatynyn bilmeı qaldym.

— Esigi bireý ol úıdiń...

— Esik emes, terezeni ashyp, sekirip tússem — kúreske shyqqan balýandarsha taltaıyp qarsy aldymda tur. Ózim shoshyp kettim. Kózime qos kórindi me — bul qalaı dep?! Tergeýshińniń ózi. Ózi bolǵanda qandaı: jap-jalpaq, beti de jap-jalpaq. Murty da molaıyp ketken... Ólim, tiri ólim. «Sen, shyrań, osyndaı ıesi joq úıdi tonaýǵa kelip pe ediń? Esikten kirip, terezeden shyǵýǵa mamandanyp shyǵyp pa ediń?! Nege úndemeısiń?» — dep áldeqaıdaǵy adamnyń óńmeninen ótkendeı sózderdi qardaı boratyp artymnan ere tústi. Munan artyq ólim bar ma? Men ne demekshimin? Artyma qaramastan júre berdim. «...Men sotqa beremin. Men sendeı buzyqty álemge áshkere etemin...» degen ne sumdyq, qulaq shoshyrlyq masqara sózderi mıymdy jaryp ketkendeı boldy. Áli estilip turǵan sıaqty. Joq, men ketemin, qazir júrip ketemin, Meńdiqyz... Sary aǵamnyń ózine aıtqanmyn, atyńdy elge minip baramyn dep.

Álibek jalma-jan kıinip, syrtqa shyqty da, Hakimniń qara atyna er saldy. Ol úıge qaıta kirmesten, Meńdiqyzben asyǵa qoshtasyp, atqa minip te aldy.

— Aldymen jıenderdikine... Shyraq, qalaıda jıenderdikine. Seni kútip otyr olar. Gúljıhan kútip otyr. Ol anaý kúni de artyna qaraı-qaraı amalsyz júrip ketken. Elge sodan keıin de úlgerersiń. Sálem aıt, kóp-kóp sálem Gúljıhanǵa, jıenge, bárine... — dedi áıel qaqpadan shyǵyp bara jatqan Álibekke.

Álibek ún qatpastan kópirge qaraı tartty.

3

Kópirge barǵansha Álibek tez elge jetip, qalaıda elge jetip, qurby-qurdas arasynda bolýǵa asyqty. Úlken qalany da, kishkene qalany da ýaqytsha umytý nıetinde boldy. Biraq kópirden ótip, jol aıryǵyna kelgende ol oılanbastan sonaý Taıpaqtyń túkpirindegi «Shegen qudyqqa» asatyn jolǵa túsip ketti. «Sálem berip, moınyndaǵy paryzyn túsirip, Aqmetsheniń amanatyn tabys eteıin de, erteń Qasharsoıǵan arqyly Shalqarǵa asaıyn. Elge barǵan soń shyǵa almaı qalarmyn. Oıyn-saýyq, toı-dýmannan bas bosamas. Bosasa balyqtyń qyzyǵyna túsermin. Shirkin, qazir sazan oınaqqa shyǵar kez» dep oılady. Ol kenet jas kezinde jaz balyqtyń sońynda júrgen qyzyq shaqtaryn, qys qaqpan quryp, ań aýlap ótkizgen qaıta oralmas kúnderdi kóz aldyna keltirip, túngi oqıǵany, erteńgi ókinish jaıdy esinen shyǵara bastady. Sulý qara attyń lekite aıańdaǵany, betke soqqan dalanyń jup-jumsaq jyly jeli, birinen soń biri kezektesken jylan qyrqa, oıpań kólshimekter, qyrdyń ıisti qara jýsany men seleýli bozy kóz tartyp, kóńildi sergite bastady.

Álibek Aqmetsheniń jazǵy jaılaýy «Shegen qudyqtyń» tap qaı tusta ekenin dál bilmese de shamamen boljaldap, aldaǵy aýyldan oń qolǵa burylý kerek shyǵar dep oılady. Alysyraqtan úlken aýyl sıaqtanǵan bul shoǵyr qarasynnyń mańyna jaqyndaǵan saıyn qos qystaý ekeni anyqtaldy da, olardyń teristik betinde ǵana tórt-bes kıiz úı bary kórindi. «Jaılaýǵa kóshe almaı qystaý mańynda qalǵan múgedek kedeıler shyǵar. Sýsyn iship jol suraıyn» dep ol shettegi qońyrsha úıdiń syrtyna kelip:

— Áı, kim bar? — dep daýystady.

Álibektiń habarlasýyna úıden eshkim til qatpady. Til qatýdyń ornyna úıdegilerdiń óz dań-duńy basqa dybysty qulaqqa iliktirer de emes. Onyń ekinshi ret aıǵaıy da úı ishindegi shýylǵa aralasyp sýdaı sińip ketti. Ne qylaryn bilmeı, basqa úıge burylsam ba dep eki oqty bop turǵanda, áregirektegi úıden bir qolymen shalbarynyń baýyn ustaı shyqqan bir qarshadaı kisi, muny kóre sala bos qolymen kúnnen kózin kóleńkeleı shúıile qaldy. Álibek attyń basyn soǵan burdy. Jaqsy atty, oryssha kıingen adam ózine qaraı bet alǵannan keıin kishkene kisi shalbar baýyn tez berkite salyp, túk kórmegen adam bola qaldy.

— Assalaýmaǵalaıkúm, — dedi Álibek oǵan jaqyndap kelip.

— Ýaǵalaıkúmassalam, jol bolsyn, shyraq.

Sharýa qaıda kórdim degen adamsha qara atqa da, onyń ıesine de kezek kóz tastap, áldenege jymıa tústi.

— Bul kimniń aýyly, aqsaqal? — dep surady Álibek balasha tyzyldaǵan kishkene saqaldy, kishkene kisiden.

— Qarekeńniń... joq, aýyl emes, Qarekeńniń keńsesi.

— Qarekeń degen kim?

— Qarekeńdi bilmeısiz be? Atkom Qarekeń kádimgi, — dedi sharýa tańdanǵan pishinmen. — Shetten kelgen bala emessiń be, qalaı? Qarekeńdi bilmeýińe qaraǵanda basqa jaqtikisiń-aý baıqaýym. Al atyńa qaraǵanda...

— Qarekeń degen kóp shyǵar. Biraq munyń qaı Qarekeń ekenin qaıdan bileıin, famılıasyn atamasańyz.

— Qarabaı Kózeev.

— A, — dedi Álibek endi túsinip. Qarabaı Kózeev degen adamdy ol syrtynan biletin. Hakimniń ony áldeneshe ret áńgime etkenin esitken-di. — Iá, volıspolkom ózi osynda ma?

— Anaý, jańaǵy at basyn tiregen úıde máslıhat quryp jatyr pyrzaıdam.

Álibek onyń «pyrzaıdamynyń» prezıdıým májilisi ekenin ańǵardy.

— Jaqsy, aqsaqal, men bir sýsyn ishsem be dep burylyp edim. Jáne «İİİegen qudyqqa» shyǵatyn joldy suraý úshin.

Sharýanyń qulaǵy eleń ete tústi.

— Álde sen, shyraǵym, Hakimniń inisi bolamysyń? Kúni boıy qaraımyn: at Hakimniń qara aty. Al óziń de... uqsaısyń. Jáne «Shegen qudyqty» suraýyńa qaraǵanda Hakimniń inisi Álibek sen be dep joryp turmyn.

— Bolsaq bolarmyz, — dedi Álibek aǵasynyń aty elge tegis tanys ekenine ishteı rıza bolyp. — Al ózińiz qaı jerdikisiz?

— Men sol ózińniń surap turǵan «Shegen qudyqtikimin». Káne, tús. Myna úıge aıaldaı tur. Bul jastar komıtetiniń keńsesi. Men qazir sýsyndy da, bárin de retteımin, — dep, sharýa Álibektiń tizginine jarmasty.

Úıge ertip kirdi de, sharýa júgire basyp qaıta shyǵyp ketti. «Óte pysyq adam eken» dep oılady Álibek ony. — Dáýde bolsa aýyldyq belsendiniń biri ǵoı. Álde aýylnaı ma eken?..»

Keshikpeı sharýa úlken bir zereń aıaqpen ernektete toltyryp qymyz ákelip Álibekke usyndy. Jıyrma bes-otyz shaqyrym jer jortyp, tańdaıy qurǵaqsyǵan Álibek, sharýanyń usynǵan qymyzynyń betindegi qara qıqymǵa da qaramastan, onyń qymyzǵa boılata malyp kelgen shúbáli barmaǵynyń túrinen de jırenbesten, betin úrleı tústi de, simirip-simirip jiberdi.

— Jaqsy qymyz eken, — dep ol aıaqtaǵy qymyzdy ortalaı jerge qoıdy. — Óte jaqsy eken. Kópten ishken joq edim.

— Nesin aıtasyń bul jaryqtyqtyń, — dep qostady sharýa onyń sózin. — Qaladan kelgen adamǵa jáne onyń ústine jol júrip shólirkegen adamǵa munan artyq sýsyn bar ma?! Bul tap sol bara jatqan «Shegen qudyqtiki». Búgin qosshy bastyǵyna bir torsyǵyn ala kelip edim. Osynda bári talap ishti. Torsyq túbinde qalǵany, jolaýshy, myna ózińe buıyrǵan eken. Erteń buıyrsa bul qymyzdy sabanyń ózinen ishesiń, qaraǵym.

Aıaq túbindegi qymyzdyń qalǵanyn qaıtadan simirgen Álibekke ol raqattana qarap, tamsanyp ta qoıdy. Munan keıin sharýa sózdi neden bastaryn bilmeı, saqalynyń ushyn shıyrshyqtaı tústi de:

— A, Hakeń qalada ma? Úı ishi aman ǵoı? — dep surady Álibekten.

— Qalada. Muzdaı qara-kók aman.

— O kisi kelse maıtalman, osy jerdegi kedeıler bir jasap qalamyz. Sondaı ádil kisi ǵoı, jarly-jaqybaılarǵa kórine bolysady, — dep, sharýa Hakimdi syrttan maqtaı bastady.

Álibek oılanyp qaldy. «Myna kisi ezi ertip barar aýlyna. «Shegen qudyqtiki» bolsa sóz joq Aqmetsheniń bir jaqyny ǵoı. Ana bolystyq atqarý komıtetiniń kózine túsip qaıtem. Júre bereıin. Olarǵa jolyqsam qaıda bara jatqanymdy, ne úshin bara jatqanymdy surap mazalaıdy ǵoı. Qazaq qazbalap bilip almaı tynbaıdy. Tanymaıtyn adamdarǵa jón surasyp, jón aıtyp jatqannan qıyny joq...»

— Siz maǵan jol kórsetip jiberesiz be, álde ózińiz ertip barasyz ba aýylyńyzǵa, — dep surap edi sharýadan, sharýa:

— Májilis qazir bitedi. Men bastap barsam da, basqa barsa da Qarekeń aıtar. Ádeıi burylyp kelgen soń ol kisimen sálemdespeseńiz renjıdi. Jáne sizdiń aǵańyzdyń jaqsy kóretin adamy Qarekeń. Kútińiz, qazir shyǵady, — dedi.

Qaıyryp jaýap qatqansha úıdegilerdiń birqatary syrtqa shyǵyp ta qaldy.

— Qarekeńdi bilmeısiz be? Atkom Qarekeń kádimgi, — dedi sharýa tańdanǵan pishinmen. — Shetten kelgen bala emessiń be, qalaı? Qarekeńdi bilmeýińe qaraǵanda basqa jaqtikisiń-aý baıqaýym. Al atyńa qaraǵanda...

— Qarekeń degen kóp shyǵar. Biraq munyń qaı Qarekeń ekenin qaıdan bileıin, famılıasyn atamasańyz.

— Qarabaı Kózeev.

— A, — dedi Álibek endi túsinip.Qarabaı Kózeev degen adamdy ol syrtynan biletin. Hakimniń ony áldeneshe ret áńgime etkenin esitken-di. — Iá, volıspolkom ózi osynda ma?

— Anaý, jańaǵy at basyn tiregen úıde máslıhat quryp jatyr pyrzaıdam.

Álibek onyń «pyrzaıdamynyń» prezıdıým májilisi ekenin ańǵardy.

— Jaqsy, aqsaqal, men bir sýsyn ishsem be dep burylyp edim. Jáne «Shegen qudyqqa» shyǵatyn joldy suraý úshin.

Sharýanyń qulaǵy eleń ete tústi.

— Álde sen, shyraǵym, Hakimniń inisi bolamysyń? Kúni boıy qaraımyn: at Hakimniń qara aty. Al óziń de... qusaısyń. Jáne «Shegen qudyqty» suraýyńa qaraǵanda Hakimniń inisi Álibek sen be dep joryp turmyn.

— Bolsaq bolarmyz, — dedi Álibek aǵasynyń aty elge tegis tanys ekenine ishteı rıza bolyp. — Al ezińiz qaı jerdikisiz?

— Men sol ózińniń surap turǵan «Shegen qudyqtykimin». Káne, tús. Myna úıge aıaldaı tur. Bul jastar komıtetiniń keńsesi. Men qazir sýsyndy da, bárin de retteımin, — dep, sharýa Álibektiń tizginine jarmasty.

Úıge ertip kirdi de, sharýa júgire basyp qaıta shyǵyp ketti. «Óte pysyń adam eken» dep oılady Álibek ony. — Dáýde bolsa aýyldyń belsendiniń biri ǵoı. Álde aýylnaı ma eken?..»

Keshikpeı sharýa úlken bir zereń aıaqpen ernektete toltyryp qymyz ákelip Álibekke usyndy. Jıyrma bes-otyz shaqyrym jer jortyp, tańdaıy qurǵaqsyǵan Álibek, sharýanyń usynǵan qymyzynyń betindegi qara qıqymǵa da qaramastan, onyń qymyzǵa boılata malyp kelgen shúbáli barmaǵynyń túrinen de jırenbesten, betin úrleı tústi de, simirip-simirip jiberdi.

— Jaqsy qymyz eken, — dep ol aıaqtaǵy qymyzdy ortalaı jerge qoıdy. — Óte jaqsy eken. Kópten ishken joq edim.

— Nesin aıtasyń bul jaryqtyqtyń, — dep qostady sharýa onyń sózin. — Qaladan kelgen adamǵa jáne onyń ústine jol júrip shólirkegen adamǵa munan artyq sýsyn bar ma?! Bul tap sol bara jatqan «Shegen qudyqtiki». Búgin qosshy bastyǵyna bir torsyǵyn ala kelip edim. Osynda bári talap ishti. Torsyń túbinde qalǵany, jolaýshy, myna ózińe buıyrǵan eken. Erteń buıyrsa bul qymyzdy sabanyń ózinen ishesiń, qaraǵym.

Aıaq túbindegi qymyzdyń qalǵanyn qaıtadan simirgen Álibekke ol raqattana qarap, tamsanyp ta qoıdy. Munan keıin sharýa sózdi neden bastaryn bilmeı, saqalynyń ushyn shıyrshyqtaı tústi de:

— A, Hakeń qalada ma? Úı ishi aman ǵoı? — dep surady Álibekten.

— Qalada. Muzdaı qara-kók aman.

— O kisi kelse maıtalman, osy jerdegi kedeıler bir jasap qalamyz. Sondaı ádil kisi ǵoı, jarly-jaqybaılarǵa kórine bolysady, — dep, sharýa Hakimdi syrttan maqtaı bastady.

Álibek oılanyp qaldy. «Myna kisi ózi ertip barar aýlyna. «Shegen qudyqtiki» bolsa sóz joq Aqmetsheniń bir jaqyny ǵoı. Ana bolystyq atqarý komıtetiniń kózine túsip qaıtem. Júre bereıin. Olarǵa jolyqsam qaıda bara jatqanymdy, ne úshin bara jatqanymdy surap mazalaıdy ǵoı. Qazaq qazbalap bilip almaı tynbaıdy. Tanymaıtyn adamdarǵa jón surasyp, jón aıtyp jatqannan qıyny joq...»

— Siz maǵan jol kórsetip jiberesiz be, álde ózińiz ertip barasyz ba aýylyńyzǵa, — dep surap edi sharýadan, sharýa:

— Májilis qazir bitedi. Men bastap barsam da, basqa barsa da Qarekeń aıtar. Ádeıi burylyp kelgen soń ol kisimen sálemdespeseńiz renjıdi. Jáne sizdiń aǵańyzdyń jaqsy kóretin adamy Qarekeń. Kútińiz, qazir shyǵady, — dedi.

Qaıyryp jaýap qatqansha úıdegilerdiń birqatary syrtqa shyǵyp ta qaldy.

— Aıttym ǵoı, májilis bitti áne, — dedi sharýa. — Áne Qarekeńniń ózi de shyqty.

Úı aralary jaqyn edi.

— Mynaý Hakimniń qara aty ǵoı. Kelgen kim? — degen daýys estildi.

Sharýa jalma-jan úıden shyqty da, Álibek jalǵyz qalýdy kelissiz kórip, oǵan ere bul da ornynan túregeldi.

Bolys basshylary baılaýly turǵan úı syrtyndaǵy qara attyń tóńiregin qorshap ta alǵan eken, úıden shyqqan at ıesin kere sala, qatqan aryq qara kisi:

— Al, bala, aman ba? — dedi Álibek sálem berip úlgirgenshe. — Jol bolsyn. Atty da, ózińdi de tanyp turmyn, sen Hakimniń inisisiń ǵoı? E-e-e, keskiniń aıtpaı-aq Júnisovpin dep tur.

Berer sálemin jutyp qalǵan Álibek ernin ǵana jybyrlatty. Bul únsiz sálemi sirá oǵan jetpedi bilem, aryq qara kisi, ony mineı bastady.

— Bala, sen óziń tuıyqtaý kórinesiń. Hakimge tartpaǵansyń. Álde bizdi mensinbeısiń be, qalaı ózi? E-e-e, — dep kómeıinen kúlip Álibekke jaqyndaı tústi.

Birinshi kórgen adamǵa qalaı jaýap bererin bilmeı, Álibek kidiristep qaldy. Onyń «bizdi mensinbeısiń be?» degeni shyny ma, álde qaljyńy ma. Ony taǵy anyqtap aıyra almaı sasty.

Bizge, oblystyq jastar komıtetine járdemge keldiń be? Alystan kelgen bilimdi komsomoldar qazir kerek-aq, — dep ol kópten tanys adamyndaı Álibektiń ıyǵynan qaǵyp qoıdy.

«Mynaý tiri bále boldy. Qaıdan burylyp edim...» — degen ókinish keldi Álibektiń oıyna.

— Joq, aǵaı, járdemge kelgenim joq, men demalysqa kelip, tek aýyldy kóre keteıin dep, úlkenderge, týǵan-týysqandarǵa sálem berý úshin buryldym, — dedi stýdent sasyńqyrap.

Aryq kisiniń qasyndaǵy semizdeý kelgen qyzyl shyraıly jas adam kekete kiristi.

— Qareke, bul jigittiń járdemge kelmegeni kórinip-aq turǵan joq pa? Jaqsy at minip, ádemi kıingen sulý jigit jalań aıaq komsomoldardyń arasynda ne bitiredi?. Bireýine atyn sýartyp, bireýine erin erttete me? Álde arıstokrattyq salt-sanaǵa úırete me? — dedi de kárine jaratpaǵan pishinmen teris aınaldy.

Álibek qyzara tústi. Ol ne deýge bilmeı, tyǵylyp qaldy. Shynynda da myna qarasha úıler men onyń ishindegi bolystyń qyzmetkerler ózgeshe kıingen qalanyń shyltnǵan stýdentiniń qasynda óte jupyny kórindi. Álibek ishinen: «Meniń myna túrim bularǵa aq súıektiń balasynan bir de kem kórinbeıdi eken. Bolystyq basshylarynyń sózi mynadaı, al qosshy kedeıler men sorlynyń balalary kórse: «Baı balasy, bizden aýlaq ket» deýden dúz janbas. Beker buryldym, beker buryldym...» dep burynǵydan jaman opyndy.

Álibektiń baǵyna qaraı, bul aýyr sóz ben aýyr oıdan bolystyń jastar komıtetiniń hatshysy arashalaǵandaı boldy. Ol qatardaǵy úıden júgire shyǵyp:

— Ýa, Álibek! Oıbaı-aý, sen be ediń Hakeńniń qara atyna minip kelgen. Túý! Iá, jol bolsyn! — dep qos qoldap kórise bastady. — Túý, qandaı bolǵansyń! Neshe jyl boldy-aı kórmegenimizge? Bıyl tórtinshi jyl ǵoı, á? Ýa, ózgeripsiń, qatty ózgeripsiń.

Álibek qýanyp ketti. Ol Shynǵalıevti qushaqtaı aldy.

— Qaýǵabaı, sen osynda ma ediń? Oıpyrym-aı, myna aǵaılar... buryn kórmegen kisiler. Túý, seniń munda bolǵanyń qandaı jaqsy boldy.

— Iá, al qaı jaqqa qaraı?.. Qaı jaqqa qaraı deppin-aý, bizge keldiń ǵoı. Búgin aýylǵa shyǵyp qonamyz. Erteń bir jınalysymyz bar. Jaqsy boldy, birge bolasyń.

Álibek kúmiljı tústi. Oǵan Qaýǵabaıdyń tap bola ketkeni, myna bolatkom aǵasy aryq kisi men onyń qasyndaǵy semizshe adamnyń jaısyz áńgimesinen arashalasa da, bul jigittiń de qyryn qarar jaǵy mol edi. Onyń oıyna qyryń mysaldaǵy qasqyrdyń aýylǵa qashyp kelip, pana taba almaı sasqany túse qaldy. Bul mysal, árıne, Álibektiń «qasqyrlyq» zulymdyǵyn sıpattar mysal emes te ǵoı. Degenmen... buryn Jympıtydaǵy jetijyldyq mektepte birge oqyǵan myna Qaýǵabaı men munyń dos qushaǵy qabysa qalarlyq jaǵy da az-dy. Internatta jatyp tárbıelengen Qaýǵabaılar syrttan oqyp júretin qyzmetkerlerdiń inileri men áldi sharýanyń balalaryn «býrjýı» dep sanaıtyn. Shlem-tymaqty, qońyr maýyt sholaq paltoly, bir uıadan shyqqan balapandaı, qop-qońyr ınternattyqtar túlki qulaqshyn, qaıyrma qara bórik kıip shyltıǵan paltoly myrzasymaqtardan kórine bólek jaıylyp, bólek toptala qalatyn. Onyń ústine osy Qaýǵabaıdy balalyq jigitshiliktiń eserligi sońǵy klasqa kóshken jyly tabyspas jaý etip ketken edi. Bul oqıǵalar, árıne, esten shyǵyp ta úlgergen. O bir aqyl toqtatpaǵan jyldardyń, jas qorazdyń qoqańy tárizdi, shalalyq kórinisteri ǵoı. Biraq ıti qyńyr júgirip, tergeýshiniń úıinen, sýdan shyqqan tyshqandaı, túńile qashqan Álibektiń aldynan qosshy-kedeıshil batyraq basshylar men bastan óshi bar Qaýǵabaıdyń shyǵa kelgenin qarasaıshy.

— Qaýǵabaı, men asyǵys edim. Sondyqtan jınalysqa shaqyrǵanyńa raqmet aıtýǵa týra keledi, — dedi Álibek, kórispeı jatyp kónekti syrttan suraı sóılep.

— Qoı ári. Jaz demalysta júrgen stýdenttiń qaýyrt jumysy: kúndiz qymyz iship, tún saýyqtap kóńil aýlap, sıyr túske sheıin uıyqtaýmen jazdy ótkizý ǵoı. Biz sıaqty, shala saýatty jastardy kúnde jınap, ońdy-solyn aıyrtyp, qalǵyǵan halden julqylap oıatyp jatqan jan emessiń. Al asyǵa ǵoı, ýaqytyń jetpesin; sonda at mańdaıyn týralap barar jeriń qaı Balqan? — dedi boljaskom.

Álibek taǵy da kúmiljidi.

— Onsha alys jer emes... Sondaı bir tyǵyz... bir jaǵy amalsyzda shyǵyp qaldym osy jaqqa...

— Úılene, to-estqaıyn jurtyńa shyqqan joq pa ediń?! Jaqsy at minip jáne jaqsy kıinip degen sıaqty! — dep kekete qaldy Qaýǵabaı. — Degenmen, bizdiń bolysta bir kún bolsa da aıaldaısyń ǵoı, á?

— Bolysta, árıne, sizdiń bolysta, tek bir-aq kún bolamyn.

— Álgi Qarekeń aıtqandaı: bizdiń bolysqa kelgen kisi Aqmetshege bir soqpaı ketpeıdi dep. Sen álde, Álibek, baı jıenderińe sálem bere kele jatqan shyǵarsyń? — dep Qaýǵabaı, ne der eken degen kisishe Álibektiń aýzyn baqty.

Aqmetsheniń Júnisovterge jıen ekenin bul Qaýǵabaı áýelden biletin. Óıtkeni ózi osy jerdiki jáne oz elinde qyzmet istep kele jatqan jigit. Jas bolsa da aýyzǵa ilingen jannyń túbir-tamyrymen jiktep otyratyn jas-ty. «Báribir erteń-aq esitedi ǵoı meniń Aqmetsheniń úıinde bolǵanymdy. Sondyqtan Qaýǵabaıdan nesin jasyramyn? Jáne bul urlyq is emes qoı jańyn adamǵa sálem berý» dep oılady da, Álibek burynǵy mekteptes joldasqa jónin aıtty.

— Jıenniń baıyn, kedeıin tańdap jatqan men joq, Qaýǵabaı. Ejelden bizdiń qarttyń jaqyn kóretin adamy bolǵan soń, «keıingi jastar jaqyndy syılamaıdy» dep aıtpasyn, sálem bere keteıinshi degen oımen osylaı burylǵanym. Ózim elge — Shalqarǵa bara jatyrmyn, — dedi ol aýzyn baqqan Qaýǵabaıdyń solbyrlaý kelgen tarǵaq óńdi betinen qostaý izdestirip. Biraq alystan qaraǵan adamǵa Hakim sıaqty kórinetin bul shashty, boıly, kelbetti jas jigit ishki syryn kóleńkeleı almaı, stýdentti qoldaý turmaq, syqaq etýge daıyn turǵan-dy. Bolkomnyń osy irmek pishinin kóre salyp Álibek oǵan:

— Qaýǵabaı, sen menimen birge «Shegen qudyqqa» júrseń qandaı jaqsy bolar edi. Áńgimege ábden qandyrar ediń, — dep qarsy tilek qoıǵan boldy.

Qaýǵabaı basyn shaıqady.

— Birge oqydyq, birge ósip kelemiz. Alaıda, zamandastyq kóńiliń aýyr kórse de aıtaıyn: taby jat, tilegi jat eńbekshini ezip kelgen Aqmetshelerge el jastary qan sorǵysh qanaýshy dep qaraıdy. Ózi tap orystyń eski knázdary sıaqty, ımenıesi bar, jerli, múlikti, maldy, qazaq aqsúıeginiń, burynǵy qara taıaq, qara qalpaqty zıaly adamnyń tórinde qonaq bolyp otyrsam, meni jańa zamandy jańa-jańa tanyl kele jatqan jastarym kim dep oılar edi?.. Arǵy jaǵyn aıtpaı-aq qoıaıyn... Jıen seniki. Jolyń bolsyn! Bastap barar adam kerek bolsa, ana bir Tańqybaı degen qosshy sol aýyldiki, soǵan aıtaıyn, ertip aparsyn, — dedi.

Boljaskom úninen qanjardyń júzinen de sýyq bir yzǵar esip ketti. Álibek túsi buzylsa da, sóz óńin qýartpaýǵa tyrysty.

— Solaı ǵoı. El ishinde jańa lep, jańa uǵym týǵanyn jaqsy túsinemiz. Óziń aıtqan «jıen seniki» degen sózdiń kúshimen jolshybaı tóbe kórsete ketý ǵana. Áıtpese... jaqyn tutyp madaqtaý pikirden aýlaqpyz... Ol sharýamen sóılestim. Aty kim deısiń?..

— Aty Tańqybaı.

— ...Jaraıdy, — dedi Qaýǵabaı, oǵan qabaǵyn túıe qarap. Sóıtti de: — Aı, Tańeke, myna kisini aýylyńyzǵa ertip baryńyz. Bilesiz ǵoı kim ekenin. Alystan kelgen stýdent. Ana ataqty jıenine sálem bergeli bara jatyr, — dep daýystady Tańqybaıǵa.

Álibek úndemedi. Biraq onyń túsi burynǵydan da qýara tústi.

— Jaqyn jer ǵoı. Jol da bireý. Joldy kórseteıin. Al ózim bir sharýam bolyp tur... Birge ertip bara almaımyn, — dedi jańa ǵana Álibekpen shúıirkelese qalǵan sharýa kóre kózge erip júrýden qashyp.

Álibek atyna mindi.

— Myna jol týra aparady. «Shegen qudyqtyń» ústinen túsiredi, — dep sharýa oǵan ere túsip, qolyn shoshaıtyp edi, biraq onyń sózin de estigisi kelmegen Álibek moıyn burmastan atyn tebinip qaldy. — Joldyń oń betindegi on shaqty úı... Eń úlken aq úı... — degen sóz keldi onyń qulaǵyna.

— Qońyr úılerge ózi de jýymas, Tańeke, saspańyz. On eki qanat aq úıdiń tórine laıyq qajynyń balasy. Qara qurym jamylǵan qara qasqa kedeıdiń qosyna kirip keter dep qorqasyń ba?! — degen Qaýǵabaıdyń jińishke daýsy onyń qulaǵyna túrpideı tıdi.

4

Burynnan da kóp nárseni ishine túıip júrgen Tańqybaı Álibektiń túr sıpatyn ǵana emes, onyń óte múshkil halde ketkenin, bolystyq basshylardyń, ásirese, jastar komıteti hatshysynyń oǵan jaýdaı túksıip, sózin tikenshe qadaǵanyn jadyna myqtap jymqyrdy. Onyń, árıne, «jumysy bar» degeni shyǵaryp salý ǵana boldy. Keńse basy ákimderden arylǵan saǵatta-aq, ol da jalma-jan «Shegen qudyqqa» tartty. Jáne Álibek ketken joldan tóterek — Jalǵan saıdyń ishimen shoqytty...

Tańqybaı kórýge de ózgeshe jan: boıy beıne on bes — on alty jasar bala jigittiń boıyndaı-aq, denesi de tap sondaı taldyrmash, tolysyp jetpegen bozbalanyń denesi. Syrtynan qaraǵanda, ony tek ústindegi túıe jún shekpenine baǵyp úlken kisi derlik; al aldynan kóz tikken kisige bir shókim ǵana saqal men sep-seldir murt kómkergen kishkene aýzy, shúńkıgen beti, juryny bir eli, sary nánkemen tystaǵan tóbesi shoshaq bórki ony túlki eliptes etip tur. Tese qaraıtyn kishkene kózderi de bul elibin basa uqsatqan.

Ol jáne óte pysyq jan. Jaratylysynda kesheýildep jurt sońynda qalyp kórmegen Tańqybaı qosshy uıymy shyǵady degen daqbyrtty da birinshi bop estigen-di. Ol uıymǵa birinshi bolyp ta «Shegen qudyqtan» sol jazyldy. Al qosshy uıymyna múshe bolǵannan keıin ol bolys keńsesiniń tóńireginen shyqpaı qoıdy. Burynnan da jumsaı qoıýǵa «atqa jeńil qubasha» Tańqybaı bolystyq qosshykomnyń týra oń qoly sıaqtanyp ketti: qosshy múshelerin jınaý onyń basybaıly sybaǵasy, al kerek jerinde ýezge shaptyryp alýǵa bútin bolyp qol astynan Tańqybaıdan qolaıly jandy izdese de tappas edi. Tańqybaıdyń úıinde bolýy kóp pe, keńse basynda júrýi basym ba? — dep surar jan bolsa: úıine qonyp shyǵýǵa da qoly tımeıdi, — degen jaýap alar edi.

Tańqybaı sózge de usta. Bolys keńsesinde, qala berdi ýeze ne bolyp jatqanyn aýyl adamdary Tańqybaıdyń ertekteı saıly etip aıtatyn áńgimesinen qanady. Biraq jurttyń kóbi mal basynda, egin ústinde, shóp tóńireginde bolady da, kóbine-kóp onyń áńgimesin tyńdaıtyn biren-saran shaldar men Aqmetshe. Nege ekeni belgisiz, Aqmetshe odan ádeıi arnap áńgime suramaıdy, ol ózi aıtady. Usynǵan bir tostaǵan qymyzdy ol basqa jurtsha kótere salyp jutynyp otyrmaıdy, ony shaıqap-shaıqap alyp dámin tatady da jerge qoıa sala áńgimege kirisedi. Jáne bir ǵajaby: Aqmetshe onyń ómirde sózin bólgen emes. Áldeneni oılap otyrǵan, oıy asa alysta jatqan adamsha júzi dalada, tek qulaǵy ǵana Tańqybaıda. «Nege bulaı?» dep monjaıyn anyqtaǵan da emes, aıtqanynyń bárin tyńdaıdy da otyrady.

...Bizdiń qosshykomnyń májilisi sondaı qyzý ótti — qyzyl sheke keris boldy. Baılarǵa bir túıir, jalǵyz túıir de jer bermeımiz dep sheshtik, — dep bastaıdy ol áńgimesin. Bolmasa:

— Ýezik qosshykomnyń aǵasy bolyp baıaǵy qý sıraq kedeı pushyq Ábildiń balasy Quspan saılandy degende, bir dý qol shapalaqtadyq. Bizdiń sorly kedeılerge de teńdik tıdi dep eseptedik, — deıdi ol Aqmetshege qarap qoıyp.

Aqmetshe biraq Tańqybaıdyń nege qýanatynyn suramaıdy. «Bir túıir jer» bermeýine de kóńil aýdarmaıdy. «Bári de durys shyǵar, Aqańdar biledi ǵoı» dep oılaıdy Tańqybaı.

Tańqybaı Aqmetshege aǵaıyn. Aqmetshe bul aýyl túgil, osy elge tegis aǵaıyn, bilimdi aǵaıyn. Baıaǵydan beri jurt oǵan «Aqań bilsinnen» ózge lebiz aıtyp kórgen joq...

Sol Tańqybaı kúndegi ádetinshe, atyn kelgen boıy úıiniń arǵy jaǵyna — qazan jaq beldeýine baılaı saldy da, Aqmetshenikine qaraı aıańdady.

Aqmetshe úı kóleńkesine tekemet jaıdyryp, onyń ústine kilem tósetip, oqýdan qaıtqan qyzyna dombyra tarttyryp otyrǵan.

Sońǵy úsh qys Gúljıhan Jympıty qalasynda oqýmen birge mýzyka sabaǵyn da alyp kelgen-di. Oqytýshysy jer aýyp kelgen bir úlken adam roıáldi meńgertip tastap edi. Qazir qyrda, kıiz úıde qyzynyń roıali joq, ony qaladan ákelý de ońaı emes jáne ákesi: «qys qaıta oqıdy, sol jerde turǵany da jón», — dep aldyrmaǵan. Onyń ústine sońǵy jyldarda kóbine-kóp sóıleýden bas tartyp, oıǵa molyraq batyńqyraı bastaǵan Aqmetshe udaıy jazýmen bolýshy edi de, keı kez keshtiń bir qońyr kúı tileıtin tynysh shaǵynda dombyra tyńdaýdy ádettenip edi. Burynnan ándi jaqsy salyp, dombyrany ájeptáýir sherte biletin Gúljıhan ózi kelgennen beri orta jastan aýǵan tuıyq ákeniń tunjyr kóńilin on eki perne, eki shekpen áldıleıtin. Búgin de kóleńkede otyryp, Aqmetshe óziniń kóńili kóbirek qolqalaıtyn «Kóbik shashqan» kúıin sherttirdi. Onyń qara sur júzi surlana tústi — qulaǵy dombyra úninde, kóńili alysta... Qıal teńizine shomdy.

...Býryl shashty qart teńizdiń kári jyny ustap, kók zeńgil beti qara qoshqyldana qalǵandaı. Dombyranyń býynǵan saǵaǵynan qudiretti ún meımanasy asqan ór kókirek sýdyń bultpen keýde soǵystyrǵanyn dúńkildetkenge uqsaıdy; ıyqtap-ıyqtap, arpalysa qalǵan dúleı kúsh jyǵylyp turyp, qaıta alysqan sıaqty kúmbirleıdi; bir kez dúrildegen zelzala boı bermeı shapshıdy — oıdan órge, teńizden tórge ǵaryq apaty alyp ketken tárizdenedi; áldi de, álsiz de «ıapyrym» qushaǵynda: seńdeı soǵylysqan adam men mal, jandy men jansyz japyryla jyǵylyp aǵyn men aıdaý jolynda kete barady. Túısingen tabıǵat astan-kesten dúnıeni shaıqaltyp-shaıqaltyp jibergendeı yshqynǵan úninen boı túrshigip ketedi...

«Danyshpan shal. Tabıǵat apatyn kóz aldyna alyp keledi. Mundaı topandar jaratylys áleminde ǵana emes, adam qoǵamynyń tórinde de kezdesip keledi: aǵylshyn revolúsıasy, uly fransýz tóńkerisi. Orys perevoroty...» — dedi Aqmetshe ishinen tómen qarap otyryp.

Ol Tańqybaıdyń áńgimesine qulaǵyn da salmaǵan sıaqty. Jalǵyz-aq Gúljıhannyń tańdanǵandaı oǵan qarap qalǵanyna baǵyp:

— Qonaq kelse úı bar ǵoı, Gúljan, — dedi.

Ákesiniń «Álibek kele jatyr», — degen habarǵa, «bolys keńsesi basynda Shynǵalıev oǵan naıza salǵandaı sóz aıtty» degen seskenerlik jaıǵa da qulaq ilmegeni qyzyna da tosyrqaý saldy. «Úı baryn bilemin ǵoı», — degen jaýap berdi ákesine qyzdyń tóńkergen kózi. Biraq qyzynyń oıyn kózi túgil qabaǵynyń qaqqanynan da uǵatyn Aqmetshe:

«Alysta júrgen jaqyndy alyp kelý ońaı, al jaqynda júrip jat bolǵan kóńildi jýyqtaý ekitalaı is», — degen sózdi ázirge taýy shaǵylmaǵan qyzyna qatty tıer dep pash etpedi. Ol tipti aýzyna kelip qalǵan: «Jaý qamalyna barlaýǵa kele jatqan jan bolsa ne ettiń? Biraq qazir jaýdy jaýsha qarsylar da shań emes, qyzym», — degen ashshy ǵaqyldan da bas tartty. Ol tek munyń bári basty jumys emes qoı — munan áldeqaıda tereńirek jatqan syrlar bar, sony baıqaý keregirek shyǵar degen adamsha, jaýap tilegen Gúljıhannyń móldir kózinen júzin aýdaryp:

— Myna qaǵazdy Tájimuratqa ber, — dedi tós qaltasynan tórtke búktegen qaǵaz sýyryp, ony Tańqybaıǵa usynyp.

Tańqybaı qaǵazdy ishki qaltalarynyń birine súńgitip jiberdi de, tostaǵandaǵy qymyzdy taýysa simirdi. Simirip bolyp bet sıpady da, ol kelgendegideı jınaqy ári pysyq adymmen úıine qaraı jónedi. Qaǵazdy qashan aparý kerek, jaýap ákelý qajet pe, muny ol anyqtap jatpady, oǵan bári belgili, bári oryndy is sıaqty: keńseden kelgen boıy úıine de bas suqpastan týra kelip, bir tostaǵan qymyz ústinde Álibektiń kele jatqanyn sıpattap edi, al endi tapsyrar qaǵazdy ala salyp barar jaǵyna asyqty.

Ketip bara jatqan Tańqybaıdy kózimen uzatyp, álde ne bir oıǵa bógelgendeı boldy da, Gúljıhan taǵatsyzdana bastady. Qabaǵyn shytyp, jalma-jan dombyrasyn úıge alyp ketti de, keshikpeı qaıta shyǵyp, úıine jetip qalǵan Tańqybaıǵa taǵy da bir kóz tastap alyp:

— Ertip kelýge bata almaǵany ǵoı, — dedi, qyz qańbaqtaı dóńgelenip bara jatqan bul tynymsyz adamǵa ilik qoıǵandaı zildi únimen.

Bul, árıne, qyzdyń ishteı taǵatsyz kútken Álibegine syı-syıapat kórsetip, qarsy alý kerek degeni edi.

Sharýanyń ertip kelmegenin Aqmetshe «aqyldylyq» dep eseptep edi. Qosshy komıtetiniń múshesi Aqmetsheniń qonaǵyn qoshemettep júrýi, onyń keńse basyndaǵy joldastaryna baıshyldyq, eski bı-shoralardyń aldynda qurdaı jorǵalaǵandyq bolyp kóriner edi. Osyny oılap jáne qyzynyń kóp zatty boljaı almaıtynyna qaraı Aqmetshe aýyr da bolsa tereń oı saldy. Ol osy kúni aýylda bolyp jatqan isterdiń topan kelbetti ekenin sýretteı kelip:

— Aqyldy bala ákege elikteıdi. Ákeniń ne oılaıtyny baıqaǵysh balanyń shamalaýynan aýlaq jatpaıdy, — dedi ol qyzyna qaramaı jerdegi álde ne bir qaraıǵan qońyz sıaqty jándikke kózin tigip. — Muny men saǵan da, Qarshyǵaǵa da eskertem. Sen jańa erteńgi. álemde sulý, qulaqqa jumsaq, oıǵa toly «Bal qaımaq» jyryn shyǵarǵan kúıshi shaldyń nóser «Kóbik shashqanyn» tarttyń. Bul zelzala qaptaǵan dúnıeniń surapyl súdinin kózge alyp keledi. Men sonymen kóbirek oılansyn, ún oıranyna qulaǵyn tosyńqyrasyn degen pıǵylmen tartqyzdym. Ádeıi jumsaq, shattyń kúıden ózge, ashyq aspannan basqa, aýyr kúı de baryn, tunjyr, bulty qalyń kók te baryn sezsin degenim...

Ákeniń qar ushqyndatqan úskirik lebizi qyz arqasyn shymyrlatyp jiberdi. Ol aýyldyń ómirinde ne ózgeris bolyp jatqanyn buldyr ǵana topshylaıtyn, ásirese, sońǵy kezdegi áldi men álsiz bop ekige jarylǵan eldiń bitimge kelmes tartys maıdanynda turǵanyn jas qyz Gúljıhan turmaq, kúnbe-kúngi saıası jumystyń bir qulaǵyn ustap otyrǵan Hakimderdiń «kózi ashyq» áıelderi de myqtap seze qoımaıtyn. Aýylǵa shyǵarda da, onan buryn da Meńdiqyzdyń bar oıy Gúljıhandy ózine tartpaq edi. Eki sóziniń biri Álibekke Gúljıhan, Gúljıhanǵa Álibek qana teń ekenin qulaqqa sińire bergenin qyz jaqsy ańǵarǵan. Al sol yntyq shaqty jaqyndatýǵa shyqqan Álibekti nege «adasyp kele jatpaǵaı, — deıdi? Ákesi áldi bolǵanda, oqyǵan ǵalym jan bolǵanda qyz taǵdyryna ne bóget? Kele jatqan jastyń aldyna qara túnek ornatý nege kerek? Ony shattyq kóńilimen qarsy alý emes pe edi qyz armany...»

Ómirde ákesiniń sózin bólmeıtin Gúljıhan desbisinen jańylǵandaı:

— Papa, qoıshy, qoıyńyzshy. Ashyq kúndi bultqa aınaldyrmańyzshy. Meniń oıym da, aıtqan sózim de bul aıtqanyńyzdan aýlaq jatqan oı men lebiz, — dep saldy.

Aqmetshe turyp qaldy. Ol basyn joǵary kóterdi de, biraq júzin qyzynan basqa jaqqa buryp ketti.

— Jaqsy olaı bolsa, Gúljan, — dedi Aqmetshe az kidirgennen keıin. — Qonaqty qalaı qarsylaýdy ózderiń de biletin shaqtaryń jetti. Qarshyǵa men ekeýiń ol... jas naǵashylaryńdy otaýǵa túsirińder, shaıdy da sonda berińder, asty da... asty osynda jegizersińder... Sen meniń bastapqy sózimdi bólip jiberdiń. Bultty men emespin, qaraǵym, qalyńdasyn degen. Bul jóninde áńgime basqa. Sen ana Tańqybaıdy «qonaqty ertip kelmedi» dep kinálaǵandaısyń, Tańqybaı durys istegen. Ol zaman sazyn, zaman únin jaqsy aıyryp kele jatqan adam. Ol ómirde ne bolyp jatqanyn ábden uǵyna bastaǵan jan. Muny sen baıqaýǵa tıissiń. Osy atyraptyń qojasy túbi Tańqybaı bolady. Sondyqtan onyń aqyly men isine baǵa bermeı bolmaıdy.

Asyqqan Gúljıhan:

— Jaqsy, papa, — deı saldy.

Ol Tańqybaı qandaı adam ekenin oılaǵysy da kelmedi. Alystaǵy sharýa jaqqa qolyn bir-aq siltep, óz isimen shuǵyldana bastady.

Úıge kirgen ákesiniń izinshe qyz kóleńkege tóselgen syrttaǵy kıiz,kilemderdi qyzmetker áıelge jınattyryp, ózi otaý jaqqa ketti.

5

Semizshe adam men Qaýǵabaıdyń sózi Álibekke naızadaı tıdi. Ol keńse basynan árilep ketkenshe de, bul óńmeninen óterlik sózder qulaǵyna ap aıqyn kelip turǵan sıaqty.

«Qazaqtyń aqsúıegine qonaqqa bara jatyr... Knáz jıenine sálem beredi...» — deıdi.

«Bul qandaı óshigý? Bul qandaı jek kórý? Jaqsy, baı-bekzatty jek kórsin. Qanaýshylyǵyn betine bassyn. Al sonda ony jerdiń betinen qurtyp jibere me? Úıine barmaı ma? Sálemdespeı me? Asyn da jemeı me? Qarsy kelse burylyp kete me? Qyzyn almaı ma? Oǵan qyzyn bermeı me?..»

Álibektiń esine mektepten «baı balasy» dep shyǵarǵan Ǵalı Aqmetov tústi. «Solaı eken!, — dedi ol ózinen-ózi. — Men óser ekenmin. Tegi jat dep bar jerden aýlaqtatyp jatqanda, men sol naǵyz baı-bekzattardyń tap jaýy — qosshy kedeılerdiń aldynda Aqmetshege sálem bere bara jatyrmyn dep aǵymnan jaryldym. Shynynda meniń kim bolǵanym?.. Ózi oqyǵan zıaly, ózi dáýletti adam jıenim edi dep úıine sálem bere kele jatqanym ne? Bul eserlik, naǵyz eserlik. Meni mektepten baı balasy dep shyǵarmasa da, baıdyń tilegin tileýshi, densaýlyǵyn suraýshy dep kinálaýǵa múmkin. Múmkin emes — mindetti, bulaı aıtýǵa aqysy bar. «Sen já bulaı, já bulaı shyq» dese joldastar — munysy ádildik... Túý, endi ne istedim?»

Álibek uzaq ýaqyt tizginin bos qoıa berip oılanyp kele jatty da: «Báribir, ne bolsa da boldy. Men qazir buryla sala aýylǵa qaraı jónep bergenmen, Qaýǵabaı meni Aqmetshenikinde bolǵan joq demeıdi. Áýelden jek kóretin adam, ol meni aqtaı qoımas. Meıli ne bolsa da kórip aldym. Búgin «Shegen qudyqqa» qonaıyn da, erteń ertemen aýylǵa asaıyn», — dep sheshti.

Biraq Álibekti «Shegen qudyq ta» qushaq jaıyp qarsy almady.

On eki úı jamaǵaıynnan oqshaý otyrǵan Aqmetsheniń otaýly úıin Álibek eshkim qol shoshaıtyp kórsetpese de tanyrlyq eken.

Úlken úı men otaýdyń syrt kórýge basqa jurttyń otaýly úıinen aıyrmasy úlkendiginde de emes, aqtyǵynda da emes, aınalasyndaǵy qora-qurasynda bolyp shyqty.

Bir búıirden kelip shyqqan Álibek otaýly úıden shetkerirek turǵan qora sıaqty jabyndyny kópke deıin aıyra almaı, jaqyndaǵan soń baryp onyń shatyr ekenine kózi jetti. Aralarynyń alshaqtyǵy birdeı qatarynan ornatqan on shaqty dińgektiń tóbesine brezentten shatyr kergen. Ár shatyrdyń túbinde bir-birden jem astaý. Jem astaýǵa birine-birin qarsy baılaǵan qulyndy bıe. Kún eńkeýden tómendep ketse de kúndizgi ystyq áli serpilmegen. Biraq úlkendigi kishi-girim kebendeı-kebendeı shatyrdyń astynda turǵan bıeler shybyndap quıryǵyn da sırek serpetin sıaqty. Jáne bul jylqylardyń túri de jýan quıryqtarymen búıirin sabalap jer tepkilep turatyn qazaqtyń qara baıyr bıelerindeı emes, shekesinen qaraǵan kerbez jandar sıaqty tik sıraq, qaz moıyn birdemeler.

Odan ári saıdyń alqabynda aǵash, aǵash túbinde bıiktigi keýdeden keletin qudyqtyń shegeni kórindi. Onyń bárinen de kózge ottaı ushyraǵan, tap áneýkúngi jolda kezdesetin uzyn qaranyń jegip júrgenindeı, qamshydaı qatqan qos qyzyl nar boldy. «Mynaý kádimgi Aqmetsheniń narlary, — dedi Álibek ishinen. — Jylqynyń túrin qara, ol jylqynyń kútiminiń túrin qara! Myna shatyr astynda turǵan qulyndy bıeler qymyz úshin ustap turǵan jylqylar ǵoı shamasy. Jem berip, shóp jegizedi eken jaz kúninde, — dep basyn shaıqady ol at ústinen, kózin baılaýda turǵan jylqylardan almaı. — Mynany knáz demegende ne desin...

Úı tóńireginde qybyrlaǵan mal da, jan da kórinbeıdi. Jylqy shatyrlary men qudyq bir kórinim jerde tur. Tártip pen tazalyq ornaǵan jer eken. Úı ishi qandaı? Gúljıhan... qandaı eken?» degen oı jalǵasyp onyń dúbirleı bastaǵan júreginiń mazasyz soǵysyn odan ári dúrsildetip jiberdi.

Úlken úı men otaýdyń at basyn qaısysyna tireýge bilmeı ol alysyraq toqtap, eki jaqqa da teń shamada turyp qaldy. «Dybys berý kerek pe? Álde attan túsip jaıaýlaý jón be? Qazaqtyń eń eski ádetine júginse: naǵashynyń joly úlken, naǵashyǵa attan túsý shart emes, tipti taqap kelip úlken úıdiń óz syrtyna toqtaýǵa da bolady. Biraq... jas adamǵa... onyń ústine...» Álibek oıyn jutyp qaldy.

Ol attan túse qoımady. Alaıda, bul kózge túserlik-aq jaqsy atty, saltanatty jigitti kóre qoıǵan da eshkim bolmady. Azdan keıin ádeptilik kóz shyǵarmas degen oımen stýdent attan túsip, tizginin qańtaryp, shylbyr ushyn qolǵa aldy da, júrip kelgen atqa erkindik berip, ózi jel jaǵyna shyqty.

Taǵy da biraz ýaqyt etti. Bir kezde otaý jaqtan dybys shyqqandaı boldy da, úlken úıden bir áıel shyǵyp, dalada turǵan qonaqqa kóz salmastan otaýǵa bettedi.

Kóz qıyǵyn eki úıge kezek tastap turǵan jigittiń nazary áıelge aýdy. Biraq áıel dalada adam tur degen oıdan aýlaq, óz betimen júrip bara jatqan sıaqty. Kólbeńdeı túsken Álibekke kóz salý nıeti joq. Álibek tamaǵyn kenep qoıdy, áıel onda da moınyn burmady.

Bul qalaı? Kórmeı me, kórse de moınyn burǵysy kelmeı me? Osyndaıda bastap ákeletin baǵanaǵy kishkene sharýanyń da jumys basty bola qalǵanyn-aı. Bul jerde men egin basyna qoıǵan qaraýyl qusap, qashanǵa deıin shoshaıyp turmaqpyn?» dep qysyldy, Tańqybaıdyń áldeqashan kelgeninen de, Aqmetshemen qyzynyń ózi jóninde tildeskeninen de bıhabar Álibek.

Áıel otaýǵa jeter-jetpeste aıaǵyn óte-móte shapshańdaı basyp qyz shyǵa keldi de, Álibekke qaraı júrdi. Onyń sońynan ilese, qýa shyqqan adamdaı uzyn boıly jas jigit arshyndady. Ekeýi de únsiz, egese aıańdaǵandaı qatarlasa tústi de, birneshe qadam jer júrgennen keıin qyz kidiristep keıin qaldy da jigit tez jaqyndaı berdi. Úı syrtynan Álibektiń toqtaǵan jeri eń kemi júz qadamdaı edi; bul jerdi uzyn boıly jigit bes-alty-aq attap jetkendeı boldy. Ol anadaıdan Álibekke:

— Shider sal atyńa! — dep buıyrdy.

Álibek oǵan ne derin bilmedi, tek onyń júzine qadala baqty: uzyn boıly, sińirli qara jigit, eki kezi búrkittiń kózindeı, murny da... búrkittiń tumsyǵyndaı, aýǵan joq! Joldaǵy kópir! Ol muny bir degende sonyń ózi me dep oılady da, biraq boıy odan anaǵúrlym alasa jáne denesi tolyspaǵan taldyrmash bolǵannan keıin oıy bólindi.

«Ol emes, biraq sodan aýmaǵan. Sózi de dókir, ári óktem. Bul kim? Álde úı Aqmetsheniki emes pe?» Eki oıly Álibek qysyla túsip:

— Bir-birimizdi buryn kórgenimiz joq. Atymyzdy syrttan ǵana bilemiz. Sen Qarshyǵa shyǵarsyń? — dep surady, onyń óńi qyzara tústi de, júzinde kúlki de emes, eles te emes bir belgisiz shyraı paıda boldy.

— Qarshyǵamyn. Kim bolǵanda da bári bir emes pe saǵan. Shider sal atyńa.

Álibek tańdanǵan kúıi erdiń qanjyǵasynan qolyn soza tústi de, biraq aldymen kórisýdi jón kórip, shiderge sozǵan qolyn jalma-jan Qarshyǵaǵa usyndy.

— Men Álibekpin. Káne, kóriseıik, jıen.

— Biz ondaı qol qysysyp, oryssha amandasýdy bilmeıtin qyr qazaǵymyz. «Amanbysyń», «amanmyn» deımiz. Bolmasa «salamaǵalaıkým» — «ýaǵalaıkúmssalam», sonymen bitti, — dep Álibektiń usynǵan qolyn almaı, ornynda turyp qaldy.

Minezin bilmeıtin bul ojar jastyń myna sózi Álibekti burynǵydan da ári tuıyqqa tiredi. Ol tipti bir sát ne isterin bilmeı sasty: ne mynanyń buıyrǵanyn oryndap atqa shider salyp, aýyl balasy sıaqty tompańdap aldyna túse berý kerek te, ne jaqyndy jaqyn dep syılasa bilmeıtin dóreki jıenge janyna tıgize, adyr sózine budyr jaýap qatý qajet. Osy bógelisti kórip, kelissiz jaıdy sezip qalǵan Gúljıhan jaqyndap kelip:

— Qarshyǵa, nege naǵashyńnyń atyn ustamaısyń? Kúnde kelip júrgen aýyl balasy dep tursyń ba? Uıat emes pe?.. — dedi.

Álibek Gúljıhanǵa jalt qarap, aýzyna kelip qalǵan: «Naǵyz sal soıyl ǵoı mynaý, syryn bilmegen attyń syrtynan júrme dep, mundaıyn bilsem sálemdespeımin ǵoı» degen Qarshyǵaǵa arnaǵan sózin jutyp qaldy. Ol:

— Sálemetsiz be, Gúljıhan, — dep shylbyrynyń ushyn jerge tastaı berip, kórisýge yńǵaılanǵan qyzdyń qolyna jarmasty.

— Aman-saý júrsiz be, naǵashy. Hosh keldińiz, — dedi qyz sypaıy túrmen. Biraq onyń Qarshyǵaǵa renjip shytynaǵan qabaǵy jazylmaı qaldy.

«Naǵashy deıdi... Atymdy atasa bolmady ma? — dep oılady Álibek. — Meniń Álibek ekenimdi qaıdan biledi? Álde shamamen elibime qarap tanydy ma?

— Úıge júrińiz, — dep qyz Qarshyǵaǵa qaıyryp jaýap bermesin degen adamsha, Álibekti otaýǵa qaraı jetektedi. — Sizdiń kele jatqanyńyzdy estigenbiz. Jańa osynda bir aǵaıyn adam kelip aıtyp ketti. Meńdiqyzdyń, Hakim naǵashymnyń denderi saý ma?

— Saý, aman-esen, óziń kórgendegideı.

— Ózim kóre almaı kettim Hakim naǵashymdy. Ol kisini de, sizdi de kútýge myna Qarshyǵa qaratpady.

— Biz kelgen kúni ketkenińdi esittim, Meńdiqyz aıtty. Qarshyǵa eshkimdi aldy-artyna qaratpas, — dep kúldi Álibek basyn shaıqap.

— Qudaı bergen minezdi ózgertý qıyn... Ony baıqap qalǵan shyǵarsyz.

Ur da jyq minezdi Qarshyǵanyń, qurmetpen tizginin ustaýdyń ornyna túıeden túskendeı sóılep, dóreki túrde qasqyrsha qarsylaǵannan keıin, ashyq Gúljıhannyń ádepti lebizi Álibekke samal jeldeı áser etti. Tipti otaýǵa kirip jaılasyp úlgirmeı, kópten tanys, kúnde sóılesip júrgen adamsha ekeýiniń áńgimeleri de jarasa qaldy. Birine-biri syrttan qanyq bolsa da qysqa suraq, kelte jaýappen az ýaqytta kóp jaıdy anyqtap ta tastady.

— Demalys kúzge deıin be? — dep surady qyz.

— Bir-aq aı.

— Nege az?

— Instıtýt Almatyǵa kóshedi.

— Almaty Qyzylordadan qansha jer?

— Temir jolmen Pishpekke deıin eki táýlik, arǵy jaǵy at-arbamen tórt-bes kúndik jer desedi.

— Oı-oı! Alys eken ǵoı Almaty. Qyzylordadan Tekege deıin neshe kún júrdińiz?

— Úsh kúnnen artyǵyraq.

— Sonda bizdiń Jympıtydan Almaty on kúndik jer bolǵany ma, naǵashy?

«Taǵy da naǵashy deıdi...», — dep oılady Álibek.

— Solaı bolǵany ǵoı, Gúljıhan jıen, — dedi ol ezý tartyp.

Qyz oǵan jalt qarady da, biraq Álibektiń sózin elemegen boldy.

— Almatydan basqa jerde ınstıtýt bolmaǵany ma, sonshama elden jyraq ketkenińiz?

— Instıtýt kóp shyǵar. Biraq qazaqtyń birinshi joǵary dárejeli mektebi Almatyda ashylǵaly jatyr. Bul qazaqtyń memlekettik ýnıversıteti . Bizdiń «Halyq aǵartý ınstıtýtymyz» sol jańa ashylatyn ýnıversıtetke qosylyp ketti. Ol ýnıversıtettiń onda ashylýy — qazaq respýblıkasynyń astanasy sol Almatyǵa kóshpekshi. Almaty bolashaq astanamyz. Sol alys qalaǵa erterek jetip, erterek ornalasý kerek. Sondyqtan elde bir aıdaı ǵana bolmaqshymyn, — dedi Álibek, otaýǵa enip kele jatyp.

Ol jalma-jan ústindegi plashyn sheship, oryndyqtyń basyna ile saldy da, sol úı ortasyndaǵy stoldyń janyndaǵy oryndyqqa ózi de otyrdy. — Qonys jaıly bolsyn, — deıdi ǵoı úlkender, solaı ma, jıen Gúljıhan?

— Aıtsyn. Qazaq ádetin umytyp qalmaǵandyǵyńyzǵa da kóp raqmet.

— Otyryńyz, jıen Gúljıhan.

— Naǵashymdy kim kútedi, men otyrsam, Álibek naǵashy?

Álibek ezý tartqan kúıi aınalasyna kóz júgirtip ótti.

— Sizdi úıdi suramaı-aq tanyrlyq eken.

— Jurttyń bári de solaı deıdi, naǵashy.

— Men ázil retinde emes, shynyn aıtamyn. Ana jylqy, túıe... basqa jerde ondaı ózgeshe maldar kezdese qoımas. Tek sizdikinde ǵana. Sonsoń... — Álibek otaýdyń ishin kózimen bir sholyp ótip: — qyrda sizdikinde ǵana bar shyǵar myna evropalyq salt...

— Bul jańa ǵana jasalǵan jaı emes qoı, naǵashy. Papamnyń Peterbýrgtan oqý bitirip qaıtqan kezinen beri bar dúnıe. Biraq, osyny bizdiń qazaq basqasha túsinip júr...

Qyzdyń kómeıindegi aıtylmaı qalǵan sózdiń arǵy jaǵyn Álibek túsindi de:

— Iá, estip kelemin: qalada da, dalada da... estip kelemin, — deı saldy.

Osy kez úıge Qarshyǵa kirip kelip, áńgime úzilip ketti de, azdan keıin qaıta bastaldy. Bul joly sózdi Álibek bastady.

— Naǵashysynan jıeni myqty bolýy da ǵajap emes: jıenniń jıendik nazy da zańdy. Alaıda, Qarshyǵanyń tanymasyn syılamas etip, qyrǵı qabaq kórsetýi túsiniksiz boldy. Árıne, munyń bári bizdiń jıi qatynasyp júrgenimizden shyǵar, — dedi ol, Qarshyǵaǵa arnaǵan sózin Gúljıhanǵa qarap aıtyp.

— Bireýdiń minezi olaı, bireýdiki bulaı. Al qabaqtyń qyrǵılyǵy adamyna qaraı. Qasqa — qassha, dosqa — dossha, — dedi Qarshyǵa sol syrttaǵy túksıgen pishinimen.

— Meniń biraq ta qastyń qataryna qosyla qalǵan jerim joq edi...

— Baıdyń úıine komýnısiń inisi dostyq nıetpen keledi degenge de naný qıyn. Sondyqtan qabaqtyń qyrǵıy emes, onan da ári bolýy jón, — dedi ol daýsyn burynǵydan anaǵurlym qataldatyp.

Gúljıhan qyp-qyzyl bolyp ketti de, Álibek ne derin bilmeı qaldy. Bul yńǵaısyz jaǵdaı, jóni bolyp tez ózgerip ketti.

— Qarshyǵa, seni papań shaqyryp jatyr, — dedi orta jasty áıel esikten kirip kelip.

— Qazir, — dedi de «toqtaı tur, senimen áli sóılesermin» degen adamsha Álibekke qabaǵynan qar jaýdyryp bir qarap alyp, Qarshyǵa úıden shyǵyp ketti.

Álibek ol ketken soń da kópke deıin soqqy tıip eseńgirep qalǵan adamdaı, sózge kele almady. Ol úıge kirgen áıelge de tek basyn ıip amandasty. Al Gúljıhan shyǵyp ketken aǵasynyń izine qarap, uzaq ýaqyt basyn shaıqaýmen ǵana boldy.

— Shaıdy ázirleıin be? — dep surady áıel qyzdan.

Qyz:

— Iá, — deı saldy.

«Bul qandaı jan, qasqyrdyń balasy sıaqty jaǵadan ala túsýge daıyn. Túri qandaı?! Mynaý Aqmetsheniń balasy bolmas. Bul sol Qunystyń qasqyr násilinen bolmaǵaı! Apyr-aı, qosshy komıteti men jastar komıteti tiksine qarap pále qylyp edi, endi mynanyń da meni jatsynyp turǵany. Álde Aqmetsheniń ózi osyndaı pikirde me? Aıtqandaı maǵan Aqmetshege baryp sálem berý kerek shyǵar», — dep oılady da, Álibek Gúljıhanǵa:

— Gúljıhan men úlken kisige sálem berip shyǵaıyn jáne myna bir amanatty bereıin, — dedi, Aqmetsheni jıen deýdiń ornyna aýzyna «úlken kisi» degen sóz túsip.

— Álibek naǵashy, — dedi Gúljıhan daýsy dirildeńkirep, — bizdiń Qarshyǵa osyndaı... Onyń óte kelissiz qarsy alǵanyn basqasha túsinbeńiz. Bul bir ózgeshe jaralǵan adam. Ázirge aıtarym osy. Osy minezi úshin ony papam shaqyryp aldy, qazir ursyp ta jatqan shyǵar. Al papama sálem berýge keıinirek kiresiz. Sheshinip, jýynyp, jaılanysyp dem alyńyz. Qymyzdan góri shaı durysyraq bolar dep, sony jabdyqtap jatyr jeńgeı.

Sonsoń qyz «jeńgeı» degen áıelge jez shylapshyn men moıny uzyn buqar quman aldyryp, Álibektiń qolyna sý quıdyrtty da, ózi stol jabdyqtaýǵa kiristi.

Álibek jýynyp jatyp, kesheden bergi kezdesken kelissiz oqıǵalardyń ústine myna Qarshyǵanyń qylyǵy qosylǵanyn baqytsyzdyqtyń basy dep oılady. «Meńdiqyzdyń aıtqany aýmaı keldi. Gúljıhannyń sulýlyǵy aýyzben aıtyp jetkizerlik emes eken de, al aqyldylyǵy men tárbıeliligi teńdessiz bolyp shyqty. Biraq... baqytsyzdyqtyń basy myna Qarshyǵadan shyqpaǵaı! «Baıdyń úıine komýnısiń inisi dostyq nıetpen keledi degenge kim nanar?» deıdi. Qaýǵabaıdan mynaý aýyr tıdi. Qaýǵabaı basynda, mektepte oqyp júrgende bizdi «oqymystylardyń balalary, ortashalardyń balalary» dep bóletin. Onyń «Knáz sıaqty, qara taıaq zıaly adamnyń úıine barasyń ba? — dep keketýi oryndy da. Al myna sol «knázdiń» balasynyń maǵan jaýsha qaraǵany jaqsylyq emes. Bul... jamandyqtyń basy», — dep oılady.

Ol súrtinip jatyp Gúljıhannyń boıyna, ásirese, salǵan sýretteı músinine urlap kóz tastap, kúrsingendeı boldy. Sóıtti de jalma-jan tamaǵyn kenep, bul baıqaýsyz shyǵyp ketken ishki jan syryn jasyryp qaldy. Shashyn tarap ta, stol janyna kelip otyryp jatyp ta ol Gúljıhannyń qımyly men qabaǵyn baqty. Óte názik úndi lebiziniń salǵan ándeı tolqyp, aýzynan erkelep shyǵatynyn, sóziniń ári jan súısinerlik maǵynaly, ári óz ornynda tizgen monshaqtaı tógiletinin eshbir janǵa bitpegen táńiri bergen syı dep túıdi. Ol Gúljıhan sóılegende «sóıleı berse eken» degendeı, áldeneshe ret aýzyna qarap, ózine kezek kelgenin baıqamaı da qaldy.

— Qalaı, naǵashy, qyr unaı ma? — dedi Gúljıhan shaı ústinde Álibekten.

Basynda Álibek eshbir toqtaýsyz jaýap qatyp, ózi de kóp áńgimelerdi Gúljıhanmen qysylmaı sóılesip edi. Al qazir shaı ústinde ekeýden ekeý qalǵany oǵan teris áser etti bilem, ol azdap qysylǵandaı boldy. Baqylaǵan adam onyń júzinen qyzǵylt shyraı júgire qalǵanyn baıqar edi.

— Qyr da unaıdy, qyrdyń jandary da... — dep múdirip qaldy ol. Azdan keıin daýsynyń dirilin basyp, — «Shegen qudyqqa» jetkenshe ushýǵa qanat bolmady, — dep saldy.

— Papamnyń amanatyn tapsyrý shyǵar asyqtyrǵan, — dep kúldi qyz.

— Onan da úlken asyqtyrǵysh bar ǵoı, Gúljıhan.

Qyrdyń ystyń jeli ósse aldyńnan... júrek alyp ushady ǵoı, — dedi Álibek, jumbaq sózin asa kelistire almaı. Onyń kóńili taǵy da ornyǵa bastady.

— Ystyń jel mazasyz bolmaı ma? — dep ilip edi qyz, Álibek tez jaýap tapty.

— Gúljıhan, biz bile tura jumbaq sózge kóshpeıik. Ystyq jel dep men ekeýmizdiń aramyzdaǵy o bastaǵy esken júrek jelin aıtamyn. Amanat tapsyrý, úlkenge sálem berý — eń jaqsy borysh. Alaıda, osynyń bárine kópir bolyp jatqan seni men meniń tabysýymyz shyǵar. Sondyqtan men eń aldymen «naǵashy» degen óte qurmetti, óte úlken sózdi tastap, «Álibek» deýińdi ótinemin. Men «jıen» dep aıta qoıǵanym joq, munan bylaı da týra jolmen ketermin, — dedi ol qyzǵa qarap.

Gúljıhan tómen qarap otyryp tyńdady da, basyn joǵary kótermesten oılana tústi. Birneshe mınýt ótti. Sodan keıin qyz Álibektiń tóńkergen shyny aıaǵyn qaıta jazyp, shaı quıdy da:

— Myna shyny aıaq meniń arnap quıǵan shaıym bolsyn, Álibek naǵashym... Ázirge eki sózdi qosa aıta turaıyn. Ýaqyty jetse «naǵashy» degen sózdiń ózi de qosarlanbas. Jaraı ma? Mine, alyńyz, — dep shyny aıaqty qolyna berdi.

Álibek oń qolymen alǵan shyny aıaqty jerge qoıdy da, sol qolymen ustaǵan Gúljıhannyń bilegin jibermeı, qol alysqandaı:

— Jaraıdy, Gúljıhan, bul sózdiń de orny bar sıaqty, — dedi.

6

Nege ekeni belgisiz, Álibekti úlken as aldynda ǵana shaqyrdy. Ataǵy zor jáne jasy elýge tóngen Aqmetsheniń aldy ete qatty, ózi de susty adam shyǵar dep oılap edi Álibek. Biraq sálem berip kirip kelgen jas jigittiń qolyn qarsylap kelip alǵan qara saqaldy adam oǵan jyly shyraıly, jumsaq lebizdi kórindi.

— Joǵary shyq, naǵashy. «Alty jastaǵy bala alystan kelse, alpys jastaǵy kári baryp sálem berer, — deıdi bizdiń qazaq. Jasym úlken bolsa da joly bıik saǵan men ózim qol sozýym kerek edi, biraq soza almadym. Tákapparlyq emes jol bermegen, mannyń rásimi qalaǵa barǵanda qat-qabat bógetterge soqtyrdy. Sondyqtan sálemdese almaı kettim, — dedi Aqmetshe jas qonaqqa tór kórsetip.

— Joq... joq, — dep qana jaýap qatty Álibek qylǵynǵan adamsha, qysylǵannan sózin jutyp.

Aqmetshe úndemedi. Ol óz qyzmeti tirelgen adam bolmasa, eshkimmen de sózben shúıirkelese qalýǵa qumar emesti. Onyń ústine qarym-qatynasyn múlde tyıǵan, tipti sýyq lebin estire bastaǵan Hakimniń inisimen syrlasar da, odan jaqyndyq úmit kúter de nyshan izdemep edi. Burynǵy ákesi barda bata etken súıek jańǵyrtýdy ol: «Qudaı maqul kórmegen is, jeke baılyq pen jeke menshik ıesine, búkil eski bı-qazy bitkenge qarsy tizgin tejemeı kele jatqan qaısar qajynyń komýnıs balasy jańa ǵuryptan aýytqyr jan emes. Jaqyn bolý túgil bul aldymen meniń basymdy tuzaqqa ilýge tyrysar. Al aǵasynan bólinip, jańa baǵytta oqyp, tárbıelenip kele jatqan myna stýdent jekjat bola alar ma? Bolsa da munan ne marhabat kútpekpin?!» degen pikirge kelgen. Sondyqtan da Aqmetshe aýa jaıylyp kelgen Álibekpen áńgimesin keltelep qana tujyrýǵa tyrysty.

— Qaı mektepte oqyp júrsiń, Álibek shyraǵym? — dedi ol as ústinde.

— Halyq aǵartý ınstıtýtynda oqýshy edim. Qazir bul mektebimiz jabylyp, jańa ashylǵan ýnıversıtetke qosylmaqshy. Osy kúzden bastap men sonda oqımyn, — degen jaýap aldy ol Álibekten.

Biraz ýaqyt ótken soń, bas ustaýdan bas tartqan Álibekke júzin burmastan, etti óte talǵap, shymshyp qana jep otyrǵan Aqmetshe taǵy da bir suraq qoıdy.

— Ýnıversıtettiń ashylǵany asa ıgilikti is. Bul qazaq halqynyń osy ǵasyrdyń bas kezinen beri kútken armany. Balaǵa joǵary bilim berý qol sırek jetip kelgen nárse. Profesorlardy qaıdan aldyrmaq?

Álibek bul suraqqa bógelip qaldy da, biraq jóni bolyp, onyń oıyna Moldekeńniń aıtqan bir sózi túse ketti.

— Til ǵylymynan, matematıkadan jáne psıhologıadan qazaq profesorlary bolmaqshy, — dedi ol.

Aqmetshe oǵan qulaǵyn tige qaldy.

— Olardyń famılıalaryn bilmeısiń be?

Akmetsheniń bul habarǵa nazaryn qatty aýdarǵanyn Álibek te seze qoıdy. Ol bolashaq qazaq ýnıversıtetiniń birinshi profesorlary bolyp taǵaıyndalǵan adamdardyń attaryn atap ótip:

— Bári de burynǵy kezde oqyǵan eski ǵalym — ıntellıgentter kórinedi, — dedi jaýabyn shırata túsip.

Aqmetshe buǵan rıza bolǵan pishinmen aqyryndap qana saqalyn sıpap ótti.

Ómirinde birinshi ret kórgen úlken adammen munan keıin Álibek te sheshile sóılesýdiń jolyn tappady. Naǵashylyq erkindigi de syryn bilmeıtin kisiniń aldynda boı jaza alǵan joq, óıtkeni oı túkpirinde jatqan «ata» degen sóz onyń aldyn orap, ádep saqtaýǵa boı urǵyza berdi. Al Aqmetshe men qyzy da as ústinde: «naǵashy, al», «etti az jediń ǵoı. Taǵy da birer ret al» degen sypaıy ótinishten ári áńgime órine aıaq salmaı qoıdy. Sirá, burynǵy jaqyndyq pen bolashaq aralasýdyń eki arasynda úlken ótkel turǵanyn ákesi de, qyzy da áldeqashan kórip, bilip qoıǵan sıaqty. Kún kózine jibigen qar betindeı lebiz maıdalyǵy ǵana naǵashy men jıen degen sózdiń syrtyn jumsartyp-aq tur. Bul kelý úlken syndy qadam ekenin, bul kerisý asa alys sapardyń ne jolyn ashý, ne jolyn kesý bolyp qalatynyn Álibek te jaqsy túsindi: Ol qalaıda qyzǵa bar syrdy aqtarýdyń qapysyn tappaq boldy.

Astan keıin, jatar aldynda — otaýǵa kelgen Gúljıhanǵa:

— Ataqty «Shegen qudyqty» kóreıin, Gúljıhan, bes-on mınýt seıildep qaıtaıyq, — dedi.

Biraq, beıǵam kóldiń basyn dúrliktirgen beımaza qustaı, bastalar áńgimeniń shyryn Qarshyǵa buzyp ketti. Ol qudyq basyna bet alǵan qyz ben jigittiń sońynan shyrmaýyqsha ilesti.

Jyly shyraı men jumsaq lebizden burynnan da jurdaı Qarshyǵanyń Álibekke óte-móte óshigip, bastan aqyraıa kelgenin bile tursa da Gúljıhan ony áńgimege shaqyrdy.

— Qarshyǵa, naǵashy bir ǵana meniki emes, ekeýmizge teń ortaq. Beri kelseıshi bólektenbeı. Alystaǵy astananyń, Syr eliniń jaıyn suraıyń. Ol jaqtyń jastarynyń oıyny men saýyǵy qandaı bolady eken, barmasaq ta estip bileıik, — dedi qyz.

— Óziń sura. Men senen estirmin sońynan.

Qarshyǵanyń jaýaby mort bolǵanymen Gúljıhanǵa da, Álibekke de baǵanaǵy qatal ún azyraq uıań tartqan tárizdendi. Sonda da Álibek shúıirkelese qalýdan bas tartty. Ol aınala alqapqa kóz tikti.

«Shegen qudyq» kishkene jylǵanyń qubyla bettegi alaqanynda eken. Aqmetsheniń otaýly úıi qudyqqa jaqyn qonǵanymen «Aqmetshe aýly» atanatyn kóp úıler edáýir jerde kórindi; maldyń deni de sol bir shaqyrymdaı jerdegi aýyldyń tóńireginde sıaqty. Kúndizgi kórgen arǵymaq jylqylar men túıeler áldeqaıda aýlaqta jatyr da, myna qos úı tóńireginde birer attan ózge qybyrlaǵan qara joq.

Osy ólkege aty belgili bul qudyqtyń qaraǵaı shegeni bip-bıik, basyndaǵy aınalmaly zyryldaýyq qaýǵa jabdyqtary alystan kózge shalynarlyq laqaby da sol bıik shegeni men qyrýar malǵa syr bermeıtin mol sýynan tarasa kerek. Jylǵanyń teristik beti kúndiz dóńes kóringen edi. Al qazir aqsham baıyǵan kezde beınebir búktesinin jazyp jibergen kilem sıaqtanyp, Álibektiń kózine qyrqa-qyrtysy joq jap-jazyq óris ashyldy. Bul bıdaıyq shyqqan kóltaban tegistiktiń batys jaq shet-shegine kóz jetpeıtin. Batqan kúnniń birte-birte solǵyn tartyp bara jatqan kóktegi sharby bultqa túsken álsiz shapaǵy jazyqty onan da ári ysyryp bara jatqandaı.

— Erteńgilikten góri kesh shapaǵyn kóbirek súıem. Gúljıhan, qarashy, qandaı ádemi! Aspandaǵy qyzyl shapaqqa malynǵan, beıne qalam sıaqty ana up-ushty bulttar erı kele jińishkerip, mújilip, joǵalyp barady. Al, álgi ázirdegi bútin batysty tutas býyna ustaǵan altyn sáýle barǵan saıyn solǵyn tartyp, ajarly óńinen birjola aırylýǵa taıaý, — dedi Álibek batysqa kózin qadap turyp. Gúljıhan onyń sózinde áldeqandaı astar bar dep oılap:

— Erteńgilikten keshtiń artyqshylyǵy nede bolǵany, naǵashy, dúnıeniń bári mújilip, taýsylyp, óńi qashyp bara jatqandyǵy ma? — dedi ezý tartyp.

— Joq, Gúljıhan, bul keshtiń adamdy kúndizgi úmitine jýyqtata túskeni, — dedi Álibek, jadyraǵan bir elikpeli pishinmen.

Qyz úndemedi.

— Nege úndemeısiń, — dep kirise ketti Qarshyǵa kekesin únmen. — Qarańǵyny ne bir nıeti qara ury jandar jaqsy kóredi. Nemese buzyq iske boı urǵan turlaýsyz jandar keshti kútedi. Túsinbeısiń be, naǵashyńnyń óz nıetinen ózi habar berip turǵanyn.

Álibek qyzara tústi, qarsy jaýap qaıyra almaı kóre kózge bógelip qaldy. Taǵy da Gúljıhan aǵasynyń ashshy sózin tushytýǵa kiristi.

— Álibek naǵashy, siz sýretker ekensiz, aspandy qandaı ádemi sýrettep jiberdińiz. Meńdiqyz jeńeshem «Shyraq aqyn» dep edi, ras aıtqan eken. Men, árıne, saýaldy synaý úshin bergenim joq, oı túıinin sheshe ketsin dep edim. «Kesh tańdaǵy úmitti jaqyndata beredi», — dep óte maǵynaly sóz tastadyńyz. Al, Qarshyǵa sizdiń Ádilbek sıaqty ór minez, qatty sózderge úıir, keıde oǵan syryn bilmegen adam ókpe artyp qalýy da múmkin, — dedi. Sonsoń Álibektiń basyn ızegenin kórip, kóńili kónshigendeı boldy. — Myna jań bizdiń, bos sý joq, qoldaǵy maldy myna qudyqtan sýarady. Papam sý tartatyn mashına alamyn dep júr. Jáne taǵy da bir úlken qudyq qazdyrmaqshy...

— Esep berip bolsań úıge qaıt. Papam keshke qaraı uzaq júrgendi jek kóredi. Aıttym ǵoı, — kesh — qyzdyń ýaǵy emes dep.

«Júr» dep eshkim shaqyrmaı-aq ergen Qarshyǵany Álibek birden jaratpap edi. «Myna buzyq áńgimeni buzý úshin ádeıi shyqqan eken, túsindim. Maqsat Gúljıhan ekeýimizdiń áńgimemizge kóldeneń túsý boldy. Bastan-aq syry málim bolǵan. Solaı bolyp shyqty», — dep oılady Álibek Qarshyǵanyń qaryndasyna úıge qaıt degen orynsyz buıryǵynan keıin. Al Gúljıhan onyń sodyr minezinen taısalyp, Álibekke munan da aýyr sóz aıtyp tastar dep qysyldy. Sondyqtan ol aǵasynyń yrqyna eriksiz kóndi.

— Jaqsy, Qarshyǵa, qaıtaıyq. Naǵashym tóńirekti kórsin, azdap boı jazsyn dep oılap edim. Uzaq kún at ústinde bolyp sharshaǵan da shyǵar, naǵashy, solaı ǵoı, jatyp dem alǵanyńyz jón bolar, qaıtaıyq, — dedi qyz.

Úıge jetkenshe úsheýi de ún qatpady. Aıtar sóz, ashar syr mol bolsa da Álibek myna kózimen de, tilimen de naızasyn qadap turǵan Qarshyǵanyń kózinshe aýzyn asha almady. Ol úıge kelgen soń da áldeneshe ret Gúljıhanmen tildesýge ońasha mınýt izdep edi, biraq qonaqtyń atyn otqa jiberýge de qol ushyn bermegen Qarshyǵa qaraqshydaı qaqshıyp, eki arada turyp aldy. Sirá, qyz da Álibektiń halinde qalǵan bolýy kerek, óıtkeni otaýǵa tósek ázirlegennen keıin:

— Naǵashy, jaqsy jatyp, jaı turyńyz. Erteń kóriskenshe saýshylyqta bolyńyz, — dep Álibekke qaıta-qaıta qarap, shyǵyp ketti.

Álibek uzaq ýaqyt kirpik qaqpaı jatty. Ol kúndizgi oqıǵany bastan-aıaq taǵy da bir ret kóz aldynan ótkizdi. Gúljıhannan ózgeniń bári qas sıaqty. Ásirese, Qaýǵabaı men Qarshyǵanyń biri «tegi jat» dep aıyptaýǵa, biri jaý dep bas salýǵa daıyn jandar ekenin ashyq sezdi. Búl ekeýiniń óńmeninen óterlik aýyr sózderi men ózderiniń tútegen júzderi kez jumyp jatqan Álibektiń oıynan shyqpaı, qarsy aldynda turǵandaı boldy. «Bul qalaı? Sebebi ne? Ne úshin qas?» Muny ol taldap sheshe almady. Jalǵyz-aq bul jerdeı tez ketý oǵan birinshi shart sıaqtandy. Gúljıhan she? Kóz ısharasynan ózge oǵan ne aıtty? Ne sezdirdi? Erteń be? Jalyndy sózder qashan aǵytylmaq? Júrek tili qashan saıramaq? Álde keıinge ysyrylmaq pa? Kóz ilingenshe munyń anyq jaýaby aýyzǵa oralmady...

...Erteńine:

— Men júremin, — degen Álibektiń salqyn habaryna qyz tańdanǵan joq. Ol muny kúni buryn bilip qoıǵan adamsha tómen qarap turyp:

— Alty kún etip, jetinshi kúni qalada bolamyn. Mýzyka muǵaliminen jazǵa alatyn tapsyrma — sabaqtarym bar. Menen buryn kórseńiz Meńdiqyz jeńesheme sálem deńiz. Jolyńyz bolsyn, naǵashy, — dedi.

Álibek bul sózdi: «Qalaǵa kel. Ýáde sol» degeni dep jorydy da:

— Meńdiqyzdy bir ýaqytta kórermiz. Saý bolýdy tileımin, — dep Gúljıhannyń qolyn aldy.

Qyzdy súıýge ol Qarshyǵadan seskendi; qoshtasarda basqa ystyq sóz aıtýdyń da retin tappady. Ol jalyn men muzdyń arasynda qalǵan adamdaı, aıaǵyn endi qaı jaqqa basaryn bilmeı attandy. Al týǵan aǵasy Hakimniń bul ántek basqan adymyn aıaýsyz aıyptaıtynyn Álibek sezgen de joq edi,

ALTYNSHY TARAÝ

1

Ertemen pochta kontorynyń úlken aýlasyna Qurmandy qolynan jetektep kirgizip, at jegip jatqan poshtabaı Jolmuqanǵa:

— Joleke, a, Joleke! Qurmashty alyp keldim. İni meniki, jıen seniki, qalaıda oqýǵa kirgiz. Ózi belkúlli senen aýǵan joq — batyr deseń batyr, aqyldy deseń aqyldy. Keshe bizdiń Ádilbektiń arbasyna minip kelipti. Naǵashysyna tartqan degdardyń tuqymy emes pe, búkil Dabyl baıdyń aýlyn bórliktirip qashyp ketipti. Qashpaı qaıtedi, seniń kóziń tiri turǵanda bizdiń bala qorlyqqa kóne me? Aı, Bısenǵalıdy da qatyryp ketken kórinedi, aıtyp otyrsa. Tipti qyzyq, ózi aıtyp beredi, — dep Súleımen bar jaıdy bir-aq aqtardy.

Qaratóbe men Jympıty qalasynyń eki arasyndaǵy ári shalǵaı, ári elsiz qumdy jolda at arbamen pochta aıdaıtyn Jolmuqan kezekti saparyna shyqqaly jatyr edi. Ol kópten beri kórmegen kishkene jıenin betinen súıip, Súleımenmen amandasty.

— Alda razy bolsyn, Súleke, balany alyp kelgenińe. Aıtqan tilegińniń oryndalýyna shágiń bolmasyn. Myna sapardan qaıtyp kelgen soń oqý bólimine alyp baram. Qalaıda ońýǵa kirgizem. Al qazir kempirge tapsyryp ketem, ashyǵyp qalmasyn dep. Al ózińniń sharýań kúıli ǵoı? — dedi Jolmuqan.

— Aman-aqpyz. Tekeden keldim. Hakimdi alyp keldim. Túnde keldik. Jol jaqsy eken, belkúlli bir jaqsy sapar boldy. Búgin bazar aralap, erteń keńsedegi qyzmetimdi bitirip, arǵy kúni elge qaıtam, — dep saıraı jónelgen Súleımenniń uzaq sonar áńgimesin kútpesten Jolmuqan balany aýlanyń túkpirindegi úıine alyp ketti.

Ol keshikpeı qaıta shyǵyp:

— Al, Súleke, qosh tur. Men kettim, — dep arbasyna qarǵyp mindi de attarynyń delbesin qaqty.

— Jolyń bolsyn, jolyń bolsyn! Ózderi de bir muńym toqpaqtaı jylqylar eken. Qaratóbege dáýde bolsa mynalar besinde jetkizedi, besinde jetkizbese de ekindiden qaldyrmaıdy, — dedi Súleımen qońyraýyn kúmbirlete jónelgen pochtanyń qońdy attaryna súısine qarap.

Sóıtti de ol, úıden elegizip, syrtqa shyǵa kelgen Qumanǵa aqyl bere bastady.

— Mine, mynaý pochtanyń úıi, osynda bolasyń. Al sonaý kórinip turǵan úlken kók úı Hakim aǵańnyń keńsesi, kórdiń be? Onyń bergi jaǵyndaǵy kishirek aq úı sonyń páteri ǵoı. Kózińdi jumyp tabasyń. Biz ketkenshe kel. Jáne ana janyndaǵy jazyp bergen aryzdy Hakimniń óz qolyna ber; úıine aparyp berýshi bolma, keńsesine aparyp ber. Túsindiń ǵoı, Oqý jóninde men ózim de tapsyryp ketermin Hakimge. Jolmuqan da kúsh salady ǵoı. Bir balany oqýǵa kirgizbeıdi degen ne táńiri sirá, bolmasa ózim kirisermin, — dep qoıdy ol óziniń de osal qazań emes ekenin baıqatyp.

Bala basyn ızedi.

— Men endi óz jumysyma kettim. Aryzdy umytpa. Úlken kók úıge — keńsesine aparyp ber, — dep nyqtady Súleımen ketip bara jatyp.

Úıiniń turǵan jerin myqtap belgilep alyp, keshikpeı Qurman da bazar jaqqa jyljydy.

«Oı-oı-oı! Qandaı kóp edi! Tarsyldaǵan t-t-t ǵoı!» dep baıaǵy Múkárama aıtqandaı, qalanyń turǵan jeri sol aıaǵy qatań dybysty: Ańqaty, Shiderti, Buldyrty, Qaqpaqty, Qaldyǵaıty deıtin sýlardyń dál ortasyndaǵy Óleńti ózeniniń ıini bolatyn. Al qalanyń syrt pishini sol ózenniń ıinine ashasyn tiregen, úlken bir doǵa sıaqty da, doǵanyń naq qoıyny keń alań-dy. Sol alań búgin mal men janǵa, arba men kólikke lyq toly edi. Qalaǵa jaqyn jerdegi Jympıty, Buldyrty, Qaratóbe, Taıpaq, Ashysaı bolystarynan ǵana emes, sonaý alystaǵy Qarakól, Qarabaý, Qyzylqoǵa, Oıyl bolystarynan da kelgen bazarshylardan aıań alyp júrgisiz. Sharýanyń malyn satyp, shaı men sheker, un men mataǵa arbasyn toltyryp qaıtatyn ortalyq bazary osy. El-elden kelgen adamdy izdegenińdi osydan kezdestiresiń. Buryn mundaı úlken bazar kórmese de Qurman kópshilikten úrikken joq. Ol tipti kórmegen nársesin kórip qyzyqqa belshesinen batyp júr. Mal bazarynyń bir jerinde ol Raqymǵalıdy kózi shalyp qalyp, jalma-jan buryla salyp, bazardyń ekinshi shetine qaraı, adam-adamnyń arasymen zyta jóneldi. Biraq Raqymǵalı ony baıqamaı qaldy, kóp arasynda ol áldekimmen suq qolyn shoshaıta sóılesip, ózimen-ózi bolyp jatyr edi. Sonda da Qurman qolǵa túsip qalatyndaı artyna qarap qoıyp júgire berdi Ony tek eki adamnyń alaqan soǵyp, jeme-jemge kel¬gen at saýdasy toqtatty.

— 80 som, — dedi jalpaq qyzyl kisi.

— 70. Shekesinen shyqqan baǵasy? — dep kishkene sary adam jup-jumyr tory bıeniń dóńgelengen saýyryn bir sıpap, basqa jaqqa qarady.

— 80. Aıtqanym-aıtqan.

— 70-ten 70 tıyn artpaımyn, — dep kishkene sary qatardaǵy jylqy ustap turǵan adamǵa qaraı júrdi.

— Toqta. Bir som qalsyn.

Elde ár nárseni jete baqylap ósken Qurmannyń baıqaǵysh kózi saýdagerlerdiń qasynda turǵan bir tatar balasynyń kıimine qyzyǵyp, sonyń kópke deıin qasynan shyqpady. Ádemi kıingen: qońyr shalbar, ań kóılek kıip, beline qara belbeý býynǵan. Basyndaǵy bıik qara fýrajka qandaı ásem. «Men de osyndaı kıinsem» dep oılady Qurman. Ol aıaǵyn shapshańdaı basyp ilgeri júrdi de, keshikpeı usaq-túıek satatyn saýdagerlerdiń tyrna qatar tizilgen dúkenshelerine jetti. Bulardyń usaq dúnıesi balanyń kóz qurtyn qytyqtaǵandaı bolyp ketti. «Ana aınany alyp qaltaǵa salyp, erteńdi-kesh qarap qoısam... ana bir a0sha salatyn shılandy-aı. Karta. Kádimgi Raqymǵalılardyń oınaıtyn ala kartasy. Shirkin, oınar ma edi! Ol esi ketip usaq-túıek zattarǵa qadala qarap turdy da, álgi tatar balasynyń basyndaǵy fýrajkadaı bir fýrajkaǵa kózi túsip ketti. Ol ne qylaryn bilmeı dúken ıesine bir, fýrajkaǵa bir jaltań-jaltań qarady. Qala kórmegen aýyl balasynyń tań qalyp dúnıege esi ketip turǵanyn baıqaı qoıǵan saýdager:

— Kim balasysyń? — dep surady.

Qurman bir sát tosyrqap qaldy da, aqyryndap qana:

— Baqynyń, — dedi.

— Baqyń kim? Qaısy aýyldan?

— Shidertiden.

— Munda kimge keldiń?

— Naǵashyma...

— Naǵashyń kim?

— Jolmuqan.

— A, — dedi saýdager. — Poshtabaı Jolmuqan ba?

— Iá.

— Tanımyn Jolmuqandy. Jaqsy kisi.

Bala saýdagerdiń jibı sóıleskenin kórip, burynǵydan góri batyldana bastady. Ol: «Ana bir bórikti kórsetshi», — deıin dep oqtaldy da, saýdagerdiń synaı qarap turǵanyn baıqap bógelip qaldy.

— Sen Jolmuqannyń jaqyn inisi bolsań, seni nege oryssha kıindirmeıdi? — dedi saýdager, balanyń aıtqanyna nanbaǵan pishinmen.

Qurman erkindeı tústi.

— Oqýǵa kirgizedi, sonsoń oryssha oqımyn, oryssha kıinemin.

— Ymm, oqýǵa túspeı de oryssha kıinýge bolady, eger de aqshań bolsa.

— Bórik qymbat pa? — dep surady Qurman fýrajkany kórsetip.

— Bul bórik emes, fýrajka. Naǵyz ýchenıkter kıetin fýrajka. Elý bes tıyn turady baǵasy.

Qurman oılanbastan jyrtyq nanke shalbarynyń qaltasynan qaǵazǵa orap, syrtynan jippen baılaǵan aqshasyn sýyra bastady. Saýdagerdiń eki kózi balanyń qaǵazynda boldy. Ol jibin tisimen sheship, qaǵazdy jaza bastaǵan balanyń saýsaqtaryn bir úlken baılyqtyń basyn ala kelgen ıgi saýsaqtaı kórip ketti. Al qaǵazdan bosaǵan bes somdyq kók ala quıryqty aqshany kórgende:

— Aha! — dedi. — Sen, bala, myna aqshaǵa eń jaqsy kıimdi alyp kıinesiń. Men qazir saǵan keregińniń bárin keltireıin aldyńa.

Bes teńgeni saýdager basqa adamnyń qolyna túsip kete me degen adamsha, jalma-jan oǵan fýrajkany da, birneshe kóılekti de, qara bylǵary belbeýdi de, trıko shalbardy da jaıa saldy.

— Myna fýrajka elý bes tıyn. Kóılektiń kógi qyryq jeti tıyn, aǵy alpys tıyn. Saǵan endi kógi kelisedi. Sonda — bul ekeýi bir som eki tıyn. Al shalbar tipti arzan — bir som on bes tıynnan. Qalaǵanyńdy al, bala. Qońyry jaqsy bolar, ana aqshyly kirsheń. Sen kóshede kóp júretin balasyń... Sonda nebary eki som on jeti tıyn bolady. A, kóılek syrtynan ýchenıkterge myna qara bylǵary belbeý kerek; búl toqsan tıyn. Seniń bul aqshańa taǵy bir jaqsy zat beremin. Ne qalaısyń? — dedi saýdager.

Qurmannyń esi shyǵyp ketti. Ol bul bes somdyq qaǵazǵa bar keregin alamyn dep ómirinde oılaǵan joq.

Munyń birinshi arman etkeni ana qara fýrajka boldy da, sodan keıin belbeý edi. Ne derin bilmeı abdyrap qalǵan balany saýdager jalma-jan ózi kıindire bastady. Ol shalbardy Qurmannyń boıyna bir mólsherlep aldy da:

— Al, kı. Ana eski shalbaryńdy ózim qaǵazǵa orap beremin, ony qoltyǵyńa qysasyń, — dep jetektep dúkensheniń ishine kirgizdi de on mınýt ótpeı ol balaǵa shalbar kıgizip, kók kóılektiń etegin onyń syrtyna jiberip, beline qara bylǵary belbeý býyndyrdy da, basyna fýrajka kıgizdi. Qýanyshy qoınyna syımaı, eki ezýi eki qulaǵyna jetkenshe yrjıǵan Qurmandy tegin kıindirgen adamsha, saýdager qolynan ustap turyp: — endi aıaǵyńa ádemi aıaq kıim kerek. Biraq qalǵan aqshań etikke jetpeıdi, sondyqtan men saǵan myna botınkany beremin, — dep, buryshtan kóne-toz botınkany shyǵaryp berdi.

Qurman munyń bárin teginnen-tegin tabylǵan kıimdeı kórip:

— Aldyraz bolsyn, aǵaı, — dál dúkennen shyǵa jóneldi. Ol bir qoıdyń quny turarlyq kıim kıdi me, kımedi me — ony oılap jatpady. Botınkanyń baǵasyn da suramady. Tek aıaǵyn asyǵa basyp, Hakimdikine qaraı jóneldi.

Nege ekeni belgisiz, ol álsin-álsin júrip kele jatyp, basyn ustaıdy da fýrajkasyn qoqyraıta túsedi. Keı kez oǵan jurttyń bári aınala qarap turǵan sıaqtanady. Jáne «myna balanyń belbeýi men fýrajkasy qandaı kelisti! Kóılegi men shalbary da qatyp tur eken! Qaıdan kelgen bala ózi?!» degendeı bolady...

2

Prokýror keńsesiniń aldyna kelip «bastyq qaıda?» dep suraǵan Qurmanǵa appaq qýdaı shoqsha saqaldy ádemi shal suq qolymen esikti kórsetti. Úlken qyzyl esiktiń jez tutqasyn bala qyzyǵa ustap aqyryndap qana tartyp qarap edi — esik tas bekitýli kórindi. Munysy qalaı dep kúdiktengen pishinmen ol esikti nusqaǵan shalǵa kóz tikti, al shal oǵan judyryǵyn meńzep «tarsyldat!» degen belgi berdi. Bir jaǵynan ákim aldyna barýǵa júreksinip, ekinshiden myna óte-móte úlken esik pen ómirinde kórmegen jaltyraǵan jez tutqa tańdandyryp ózinen-ózi jasyńqyraı bastaǵan bala kenet selk ete tústi:

— Keńse jabyń! Eshkim de joq! — dep ańyrdy oǵan ishki jaqtan qaharly bir qarlyqqan daýys.

Qurman ne qylaryn bilmeı, kómek suraǵan adamsha, shalǵa qarap eki kózi jaýtańdaı qaldy. Shal bul kezde sapty sypyrǵyshpen aýlany tarashtap jatqan-dy. Ol jumysyn qoıa salyp balaǵa taǵy da ym qaqty — bul joly burynǵydaı jaı ǵana nusqaǵan joq. Ernin jymqyryp, judyryǵyn túıip: «Ur! Myqtap ur! Soq! Qattyraq soq!» — degen jigerli belgi berdi.

Bala pysı tústi. Shaldyń «ymy» oǵan arqa súıeý ǵana bolǵan joq, tipti «sendeı bala qaıtpaýy kerek, taısalmaı qımyldaýy kerek; seniń qorqatyn retiń joq dep turǵandaı boldy.

— Ash! Maǵan bastyq kerek! — dedi bala jińishke ashshy daýyspen úlken esikti kishkene judyryǵymen tars-tars soǵyp.

Jeksenbi kúni esikti ilmegin ishinen salyp qoıyp, bútin prokýror keńsesiniń tórinen esigine sheıin jýan delolardy jaıyp salatyn Basekeniń birge jasasyp kele jatqan eski ádeti edi. Onyń eń jek kóretin nársesi: tártipsiz tekshelengen papkalar men irkis-tirkis tigilgen delolar. Bulardy kitapsha túptep, jik-jigimen shkafqa sandyqsha tekshelemeı onyń ómiri kóńili kónshigen emes. Al jańa ǵana sotpen bitken alty delony tasqa tańba basqandaı etip tigip bolyp, nomerlep, syrtyna bastalǵan, aıaqtalǵan jyl, aılaryn jazyp bitirgende taǵy da bireý esik qaqqany. Bul da sol izdegeni soz, erteden qara keshke deıin sóılese de myljyńdaýǵa qanbaıtyn Kámalı shyǵar!

«Osyndaı bezdelnık shaldardy qaıdan taýyp alatynyn bilmeısiń! — Eski tanys, adal adam. Baıaǵyda Ábdirahman Áıtıevti kazak-orystardan jasyryp úıine panalatqan shal, — dep dáripteıdi. Hakimniń de áıteýir bilmeıtini joq, maqtamaıtyny da joq, jaqtamaıtyny da joq. Tifý! Bul myljyńǵa: «Keńsege eshkimdi jiberme! — dep qulaǵyna quıyp tursań da túsinbeıdi. Bóten adam bolmasa — ózi kirip shyǵady. Sondaǵysy qaıdaǵy-jaıdaǵy áńgimeni bastap: «sholaı boldy, sholaı boldy!» — dep otyrmaqshy», — dep kijindi Baseke Kámalı qartqa. Baseke Kámalıdi «myljyń» dep jek kórse, qaǵazdy altynnan artyń kóretin, tóńiregine jan jýytpaıtyn hatshyny Kámalı de júrek eljireter dos sanamaıtyn. Qalaısha dos bolmaq, eń qyzyq bazar kúni de ol osy hatshynyń kesirinen keńse baǵyp qaldy. Ol ol ma, uzaq kúndi qysqartyp áńgimelesýge kirgen shaldy: «Rettep qoıǵan qaǵazdardy ornynan qozǵap alasyń, seniń paıdańnan zıanyń kóp, áńgimeń de ózińe, óziń de ózińe» dep qýyp shyqty ishten. Biraq Kámalı de onyń ishteı sazasyn berdi: «Seniń bý shaqsha kóbik sopaıǵan nashar basyń osy qaǵaz arasynda qalar áli; ınshalla qalar. Bazar kúni de delolardyń ishinde at basyndaı altyn umyt qalǵandaı qobyratasyń. Nastoıashıı chınovnık! Nastoıashıı búrokrat!» dep jerlegen-di. Sondyqtan ol Qurmanǵa: «Qatty soq esikti, tarsyldat!» dep ymdap edi. Onysy: ózimen sóılespegen hatshynyń tym bolmasa myna bala mazasyn alsyn, degendik edi.

— Eshkim joq dedim men saǵan. Qazaqshaǵa túsinbeısiń be óziń? Álde aıtqandy estimeıtin mylqaý ma ediń? — dep aqyrdy ol ishten.

— Eshkim joq bolsa, sen kimsiń? Sen álde adam emespisiń? Ash, tyǵyz jumysym bar prokýrorda.

— A? Ne deısiń? Qaıta aıtshy! — dep, tars ashylǵan esikten qyrma saqal, ashań kisi shyǵa keldi.

Qurman qorqyp ketti. Ol jalma-jan keri sheginip, «mynaý ne qylady?» degen kisishe keıingi jaqtaǵy sypyrǵysh ustaǵan shalǵa qaraı jyljydy. Biraq shal óz isimen bolyp, ashýly hatshyǵa da, álde ne jumyspen júrgen beıtanys balaǵa da qaramady — burynǵydaı kúıbeńdep aýla tarashtaǵan kúıi qybyrlaı berdi.

Qurman ony qazir shyn mylqaý eken dep oılady. Al keńseden jekire shyqqan aryq adamnyń tútegen beti oǵan óte yzǵarly kórindi. Tipti ol soǵyp jiberýge de dúz janbaıtyn sıaqtandy.

Ol bir sát qasha jónelýge de daıyndala tústi. Biraq buryn kezdespegen qyr balasynyń jasyǵan túrin kórip hatshy oǵan endi qaıtyp jekirmeı, «bar bále senen» degen oımen Kámalı qartqa kılige ketti.

— Meniń jumys istep jatqanymdy bilesiń. Keńseniń búgin jabyń ekenin bilesiń. Prokýrordyń bolmaıtynyn bilesiń. Sonyń bárin bile tura qaıdaǵy bir elden kelgen tanymaıtyn balaǵa esikti tarsyldattyryp, óziń túk bilmegen adamsha, túk kórmegen adamsha, túk sezbegen jansha kúıbeńdeı qalasyń! Sen qartty munan keıin ne desem? Óziń aıtshy?! Káne, aıtshy! Ne desem?

Kámalı sypyrǵyshyn jarǵa súıeı saldy da:

— Baseke, bul malaıdy sizdiń tanysyńyz dep oılap em. Óıtkeni, bul malaı Hakim úıiniń qonaǵy kórinedi, elden kelgen. Állá týmasy bolýy da ǵajap emes. Meni ne deseńiz de ózińiz bilesiz. Biraq men sizdi, bálkim búl malaı shaqyra kelgen bolar dep te oıladym, — dedi.

Ózi sózýar, ázir jaýap shaldyń búl oryndy ári dáleldi sózine jaýap bere almaı, zyǵyry qaınaı tústi de:

— Jaqyny bolsa Hakimniń úıi áne tur, sonyń úıine alyp bar. Bar, bar, birge bar, — dep esikti tars etkizip, ózi keri súńgip ketti.

— Aǵa, men Hakim aǵama keldim. Aıtatyn sózim bar. Ol úıde joq, osynda ketken, — deı berip edi Qurman, biraq onyń sózin ashýly hatshy qulaǵyna da ilmedi.

— Eh, malaı! — dedi qart, Qurmanǵa tańdaıyn qaǵyp. — Qabahat ashýly kisi. Bul kisi qaǵaz jazyp jatqanda mańyna jolama. Jolasań bále; al delolardy qotarystyryp jatqanda toje solaı, eshe hýje. Búgin, mine, saǵat toǵyzdan bastap keldi de, meni de, ózin de áýre etip delo tigip jatyr. Esikten tórge hatli delo, bútin eden toly delo. Sol delolardyń ishinde at basyndaı altyn umyt qalǵandaı qoparady. unyń bashy sol dela ishinde qalady. Hakim de qyzyq kisi, no aqyldy kisi. Bý krysany taýyp ta alǵan. Bul bolmasa delolary alǵa barmas edi. Ný endi tapqan hatshyny!..

Qurman qarttyń sóziniń kóbin jete uqpasa da, onyń sóılegenine qýanyp ketti; tipti bul ıman júzdi shaldyń úni oǵan esirkegendeı, aıaǵandaı bolyp estildi. Sonymen birge ashýshań aryq qara kisini bul shaldyń ishi jaratpaıtynyn da ańǵaryp qaldy.

— Saǵan Hakim kerek pe edi? Hakimdi úıden kút. Bul kisige jolama! Qabahat ashýly kisi.

— Nege ashýlanady? Sizge de, maǵan da ashýlanyp, jekire sóıleıdi. Jurttyń bárine de osylaı aıqaılaı ma?

— Aıqaılaıdy, eshe kak aıqaılaıdy. Býrjýı dep aıqaılaıdy, bezdelnık dep aıqaılaıdy. Býrjýı dep soǵys ýaqytynda aıtatyn edi. Bul kisi qazir de sony qaldyrmaǵan. Qabahat ashýly. Sen malaı, óziń pysyq malaı ekensiń. Famılıań kim?

Qurman túsinbeı shaldyń betine qarady.

— Ne dedińiz?

— Famılıań neshik deımin? No ákeń aty kim?

— Ákem aty Baqy. Hakim týysqan aǵamyz, osynda keldim... Oqýǵa.

— Jaqsy. Bilip turmyn, pysyq malaısyń. Oqysań áne Hakimdeı bolasyń. Qazaqta, noǵaıda qazir oqyǵandar kóbeıdi. Oqymasań qoı baǵasyń.

— Qoı baqtym. Sol qoı baqqan aqymdy ala almaı... jáne, — dep bala bógelip qaldy.

— Sen qoı baqsań, men ıash kúnimde baıǵa, álgi Akchýrınderge malaı bol dym. Akchýrınder óte dáýletti boldy. Olardyń barlyq saýdasy solardyń qolynda boldy. Mine, endi olar da bitti. Seniń aqy tólemegen baılaryń da bitár, malaı, qapalanba. Hakimge aryz etseń — ol momentalno buıryq beredi de, mılısıa jiberip aıdattyryp alady...

— Dabyl baıdy da aıdattyryp alar ma eken? Meniń onda aqym ketti. Jáne meniń apam...

— Dabyl túgil... Anyq ákesi kim Dabyldyń?

— Ákesi Mahmet.

— Dabyl túgil, Dabyldyń ákesi Mahmetti de aıdatyp aldyrady da, momentalno sotqa beredi. Sotqa bergen soń onyń arǵy jaǵy belgili endi. Povestka, ıspolnıtelnyı lıst ı gotovo.

Qurman shaldyń sóziniń uzyn urǵasyna túsinse de, onyń «povestka», «ıspolnıtelnyı lıst», «gotov» degen sózderin uqqan joq. Biraq «bul noǵaıdyń tili ǵoı. Baılardan aqy tóletedi degen sóz shyǵar» dep topshylady.

— Ata, siz munda qandaı qyzmet atqarasyz? — dep surady Qurman shaldan, onyń qolyndaǵy úlken sypyrǵyshyn kórgenmen, bul kisi de azdap keńse jumysyna aralasyp turatyn bolar dep oılap.

— Men malaı, storoj doljnosyn atqaramyn, — dedi qart taǵy da Qurman túsinbeı qalǵan bul sózderge úlken mán berip muqamdap sóılep. — Qarshyq ıdán jýady, ot jaǵady, keńseni porádokta ustaıdy. Al qyzym vechernıı kýrsta oqıdy. Munyń bári Hakimniń arqasynda. Alla ǵumyryn uzaq etsin, Hakim noǵaıǵa da, qazaqqa da birdeı qaraıtyn ádil adam. Shal-kempir, jalshy-malshy, jetim-jesirdiń bári Hakimge júgiredi, bári Hakimge muń shaǵady. Solardyń bárine de Hakim járdem kórsetedi. Sen de aryzyńdy Hakimge kórset, malaı. Hakimniń áıeli de bık mýsylman adam. Meńdiqyz degen kisi. Ekeýi de birine-biri laıyq kelgen kisiler. Mine, altmysh jasqa keldim, mundaı jaqsy adamdardy kórgenim ıýq. Myna sekretar nashar kisi, búrokrat. Qabahat ashýly kisi. Sen ǵarızańdy Hakimniń ózine ber. Úıi mynaý, — dedi qart balany qaqpadan shyǵaryp salyp.

— Bilemin, ata, Hakim bizdiń aǵaı. Jeńgeıdi de bilemin. Biraq men aryzymdy keńsede óz qolyna beremin.

— Eı, malaı, seniń onda jolyń bolǵan malaı! — dedi qart balanyń «Hakim bizdiń aǵaı» degen sózine taǵy da qatty qýanyp.

3

Prokýrordy anadaıdan kóre sala Tańqybaı buqpalap esiktiń qaıyrylysynda tura qaldy.

Tańqybaıdyń buqpalaǵan jeri ýezik tergeýshiniń úlken keńsesiniń aldy — bıiktigi kisi boıy qol usynym, aq syrly, qalyń, qapsyrmaly esiktiń tasasy edi. Bul jerde qoıannyń kójegindeı áýselesiz, qarshadaı Tańqybaı túgil, atandaı jigitter de jasyrynarlyq burynǵy baı noǵaılardan qalǵan zor qaqpaly iri úıdiń ózine laıyq qondyrylǵan syrtqy jalpaq esikteriniń biri bolatyn. Biraq beıseýit qımyldy alystan shalyp qalatyn Hakimniń kóregen kózi túıe shekpenniń jalp etip joq bolǵan etegin anyq-aq baıqap qaldy jáne onyń ári qaraı ishke enbegenin de bildi. Ol: «Bul ne qylǵan adam, jasyrynbaq oınaǵan balasha, nege tasalanady?» dep oılap, eki kózin esikten almady; aralary birneshe sarjan jer bolsa da jasyrynǵan adamdy kórýge, onyń kim ekenin bilýge yntyqty. Al esik artyna buqqan sharýa nege qysylǵanyn, nelikten tasalana qalǵanyn ózi de anyq bilmedi. Ol tek álde ne bir kenetten paıda bola qalǵan úreıdiń qushaǵyna eriksiz enip ketti; prokýror kezdesse ony ustap alatyndaı-aq kórindi. Ol Hakimdi, Hakim de ony jaqsy tanıtyn, birin-biri san ret kórgen. Ásirese, sońǵy kezde Hakim onyń bolys keńsesiniń janyndaǵy «Qosshy» uıymynan shyqpaıtynyn, sonyń bir belsendisi ekenin baıqap qalǵandy. Tipti ony elge barǵanda bir ret «qosshy bı» dep ázildep te qoıǵan. Al qazir Hakimge bul adam jumbaq sıaqty kórindi — teginnen-tegin esi bar adam esik syrtyna tyǵyla ma?..

Dabyl baıdyń tolyp jatqan malshylary men jalshylarynyń eńbek aqy talap etken aryzdary tez tergele qoımaǵanyna renjip, Hakim búgin búl isterdi bitpese de óz qolyna almaqshy bolǵan edi. Ol úshin prokýratýranyń hatshysy Basekeni ertemen halyq tergeýshisiniń keńsesine jibergen bolatyn. Saǵat toǵyz ben onnyń arasynda eki ret baryp tergeýshiniń hatshysyn taba almaı kúıgelek Baseke prokýrorǵa kelip:

— Myna bezdelnıkti nemistiń ovcharkasymen izdeseń de taba almassyń. Saǵat on birge ketti, bul ıdıot jaýapkershilikti múldem umytqan. Keńsesinde de joq, úıinde de joq. Bul hatshynyń ózin jaýapqa tartý kerek, — dedi tútigip.

Qatyńqy qabaǵy tas jıyrylyp, onyń óte-móte etsiz, qý jaqty betiniń sheke tamyrlary bileýdeı bolyp ketipti. Qolyna tússe tergeýshiniń hatshysyn bul jaı ýaqytta kúıip-pisip júretin adam jurt aldynda balaǵattap salýdan da dúz janarlyq emes-ti. Ol ony syrttan sybap ta salǵan, biraq prokýrordyń aldynda ol sózderdi jutyp qalyp, tek qana óziniń baıyrǵy «bezdelnıgi» men «ıdıotyn» ǵana qosarlandyrdy.

Hakim oǵan aqyryn ǵana:

— Jaqsy, Báke, men ózim taýyp alarmyn ony. Siz óz jumysyńyzdy isteı berińiz. Qaladan shyǵyp qaıda ketti deısiń, ózi de kelip qalmas pa eken, — dep basý aıtty.

Baseke bul sózge de basyla qoımaıdy.

— Abajadaı keńsesinde ana bir qaǵaz tirkeýshi jarty jannan basqa tiri qarǵa joq. Sonysyna aıtyp kettim «tez jetsin!» dep. Osyndaılarǵa keńse basqartyp qoıady... Mundaı aıaǵy jerge tımeıtin qý sıraqtardy keńseniń tóńireginen kósh jer aýlań ustar edim, — dep tistendi ol óz bólmesine kirip bara jatyp.

Jarty saǵat kútip Hakim tergeýshi hatshysy kelmegen soń, oǵan endi qaıtyp terisine syımaı yzalanǵan Basekeni jumsamastan ózi kelip edi... Esikke jaqyndap kelip Hakim toqtaı qaldy da, artynda turǵan adamnyń kebis-másisin kórip myrs ete tústi. Sóıtti de, ádeıi:

— Aı, bala, beri shyń, kimnen jasyrynyp tursyń? — dep edi, oǵan tyǵylyp turǵan Tańqybaı jaýap qatpady. Ol shynynda da: «Meni baıqamaǵan eken. İshtegi balaǵa aıtyp tur» dep oılady.

Esiktiń tutqasynan tartyp jaýyp jibergende ǵana ol Hakimge tanymaǵan adamsha qadala qaldy, biraq onyń eki kózi jypylyqtap ketti.

— E, bárekeldi! — dedi Hakim oǵan kúlip. — Iá, qosshy bı, sen bul jerde ne bitirip tursyń? Álde meni qorqytqaly tursyń ba?

Tańqybaı qatty sasyp qalsa da, sóz taýyp ketti.

— Jaı... oıbaı, sizdi qorqytyp men bala deısiz be?! Myna bir, — dep kúıbeńdep qaldy da: — ish kıimimniń baýy qashyp ketip... sony tasada áreńdep ótkizgenim. Bul sóz tapqysh qý adamnyń jaltarǵan jaýabyn «naǵyz shyny osy shyǵar» dep oılady ma, álde onyń yńǵaıyna kóship sóılesti me, áıteýir Hakim oǵan:

— E, onda esh nárse emes, ondaı-ondaı hannyń qyzynda da bolady, — dep kúldi eki ushty ázilmen. — Júr, bermen júr, ishke kirelik.

Tańqybaı Hakimniń sońyna ere berdi. Ol «amaldy asyrdym» dese de áldenege kúdiktene bastady. Óıtkeni, Hakim ony aldyńǵy bólmege toqtamastan ýezik halyń tergeýshisiniń ózi otyratyn túpki bólmege alyp kirdi: jáne «qolǵa tústiń be?» degen adamsha esikti qapsyryp, Tańqybaıǵa «otyr!» dep tereze aldyndaǵy oryndyqty kórsetti.

Tańqybaı basyndaǵy bórkin alyp, qamshysymen birge stol ústine qoıdy da ózi aqyryndap, bir nárseni tógip almaıynshy degen adamsha, aıaǵyn ushynan basyp, oryndyqqa jaqyndaı tústi, biraq otyra qoımady.

— Otyr, otyr. Sol jumsaq oryndyqqa otyr, — dedi Hakim taǵy da kópten kórmegen jaqyn adamynsha, ózgeshe yqylas kórsetip. Sóıtti de, Tańqybaı otyryp bolǵan soń sálden keıin: — elden kelesiń be? — dep surady jumsaq únmen.

Iá, elden. Jaı bir sharýamen qalaǵa kelip edim. Sonsoń myna balaǵa jolyǵa keteıin dep osynda burylǵanym, — dedi Tańqybaı ıegimen aldyńǵy bólmeni meńzep.

Sharýanyń boıy úırene tústi. Hakim de asyqpady, janynan trýbkasyn alyp, asyqpaı oǵan temeki toltyrdy, sonsoń suq qolymen ony janyshtap-janyshtap qoıyp aýzyna tistedi, ańyrynda shyrpysyn shaǵyp tutatty da, tez-tez soryp jiberdi. Sodan keıin ǵana ol shamyrqanǵandaı shalqaıa túsip.

— Myna balań qaı bala? — dep surady sharýadan, bul da aldyńǵy bólmeni ıegimen meńzep.

— Myna hatshy bala... Tájimurat. Keńsesinde joq pa, qalaı?

— Ymm, bul sizdiń aýylǵa...

— Kúıeý bala bolady, — dedi Tańqybaı onyń sózin aıaqtatpaı. Sóıtti de ol ataqty prokýrormen júzbe-júz sóıleskenine madaqtanyp, suıyqtaý shoqsha saqalyn salalap-salalap qoıdy.

— Iá, ózim de solaı dep shamalaıtyn edim. Biraq kimge kúıeý ekenin bilmeıtin edim.

— Bizdiń Sársenniń.

— Sársenniń be? — dep Hakim tańyrqaǵandaı qabaǵyn kere tústi de, taǵy da trýbkasyn tez-tez soryp aldy.

«Maıtalman jigit-aý ózi, ulyqtyń minezi joq. Bizdiń bolysqa barǵanda da áńgimelesetini óńkeı qosshy kedeıler. Meniń bir teń qurbymdaı sóılesedi basyn ızep qoıyp», — dep rıza boldy Tańqybaı ishinen.

— Sársendi siz bilesiz ǵoı. Ol da bolystyq qosshykom múshesi. Siz kórdińiz álgi jer bóliskende.

— E, nege bilmeıin. Anaý shıpań tory atpen oıqastaıtyn Sársen ǵoı. Ózi bir pysyq adam.

— Tap ózi. Apyrym-aı, qalaı umytpaısyz bir kórgen adamyńyzdy. Biz ekeýimiz nemere bolamyz. Sársen ekeýimiz degenim ǵoı. Sársendi umytpaǵanyńyz, tipti onyń tory atyna deıin esińizde ustaǵanyńyz. Apyrym-aı, a?! — dep tańdandy sharýa. Ol osyndaı retine kelgende Hakimge maqtaý aıtyp qalýdy da bir búıirine túıe qoıdy. — Apyrym-aı, Hake, sizdiń inińiz de tap ózińizden aýmaǵan eken. Ol da sizdeı bir kórgenin ómirde umytpaıdy eken. Ǵajap...

Hakim «bul ne aıtaıyn dep tur? Meniń inimdi qaıdan biledi?» dep shektene qaldy da, biraq sóz sońyn kútip úndemedi; ol tek Tańqybaıdyń sózin túgel tyńdaýǵa qulaǵyn tige tústi..

— ...Iá, keshe keńse basynda kezdestirdim inińizdi... Álibekti. Men ony birden tanydym, sizden aýǵan joq minezi de tap sizdeı sabyrly, sóz saptasy da dál ózińizshe sóıleıdi. Al kórgenin jadyna saqtaýǵa kelgende ózińizden de asyp túserlik. «Shegen qudyqqa» deıdi, munan on jyl buryn kelgen edim deıdi. Bolys keńsesinen ári kishkene jylǵany da bildi, onan ári seleý shyqqan dóń, dóńnen assań Qasharsoıǵyn, maldyń órisi deıdi. Al «Shegen qudyqqa» Qasharsoıǵannan ekindide shyǵyp, jurt orynǵa otyryp jetesiń deıdi. Apyr-aı, bárin umytpapty. Munan on jyl buryn kórgenin buljytpaı aıtyp otyr. Ol kezde ózi segiz-toǵyzdan beri bolmas, a? Men Álibekti aýylǵa ertip bardym.

— Ymm, — dedi Hakim oılanyp.

Bireýler ýaqytty utý úshin oıyn túıerde já tamaǵyn kenep, já «ıálep», já «znachıt» dep jatady. Al Hakim mundaıda «ymm» dep qana biraz kidirip qalatyn-dy. Shala tanıtyn bul sharýanyń aldynda inisiniń qaıda júrgenin bilmeý oǵan retsiz kórindi de, Aqmetsheniń aýlyna onyń aıtpaı ketkenin qatty unatpasa da ol úndemeı, tek «ymm» dep qana kidiristedi. Sóıtti de, áńgimeniń órisin keńeıtý nıetimen:

— Aqańnyń úı ishi aman ba? — dep surady, ómiri Aqmetsheni «Aqań» dep atap, onyń hal-jaıyn surap bilýdi daǵdy etpese de. Belgili, ataqty týysqanyn «Aqań» dep ulyqtap, jaqyn tutyp amandyq suraǵanyna Tańqybaı qýanyp ketti. «İnisin jibergeni jaqyndyq jelisin qaıta tartqany dep shamalap em ózim de, munym týra shyqty. Aqańmen iliteı jaqyn eken ǵoı, báse, solaı bolýy kerek» dep oılap, Tańqybaı sırekteý saqalyn taǵy da bir ret salalap ótti.

— Sýdaı aman, Hake. Jıenińizdiń úı ishi burynǵy kúıinde. Jaqynda ońýdan Gúljıhan kelip, qarttyń qýanyshy qoınyna syımaı jatyr. Onyń ústine Álibek te sálem berýge óte bir laıyqty der kezinde keldi, — dedi ol, sońǵy sózine zor maǵyna berýge tyrysyp, aýzyn toltyryńqyrap sóılep.

Hakim basqa jaqqa burdy.

— Jaqsy, — dedi ol shapshańdap bul sózdi áriletpeı. — Óziń túıedeı qudasyń. Qalaǵa kelgende bizdikine nege soqpaısyń. Qudaǵı kelinińniń shaı-sýy ázir. Tórdiń tóbesi ózińdiki.

— Hake, men ózim qalaǵa óte sırek keletin adammyn. Elde anaý-mynaý jumystan mursa joq. Búgin tek atústi soǵa ketetin bolmashy sharýamen burylǵanym. Sizdikine nege barmaımyn. Sálem berip shyǵýǵa mindettimiz. Qalaǵa kelsem, sóz joq kirip shyǵamyn.

— Bul keńsege jaı keldiń be? Tájimuratqa álde Aqańnyń amanaty bar ma edi aıtatyn? — dep qaldy Hakim, terezege qarap otyryp jaıbaraqat pishinmen.

— ; Iá, — dep Tańqybaı Hakimniń betine qadala qaldy. Biraq prokýror syr bermedi, terezege qaraǵan kúıi alysqa kózin tikken bolyp, «qosshy bıdiń» sóz izin baqty.

«Áttegene-aı, beker aıtyp qaldym «ıá» dep. Aýzymnan baıqamaı shyǵyp ketti, — dep tilin tistedi «qosshy bı» ókinip. Biraq sol sát ol: «Óz adamy ǵoı Aqań, týǵan jıeni. Qastyq oılamas, jáne qastyq oılaıtyn is emes qoı bul» dep jubatty ózin.

Ol bul pikirge turaqtaǵansha des bermeı Hakim:

— Jaı jumys pa edi, Aqańnyń tapsyrǵany? Tájimurat maǵan da kerek. Ol qazir keledi, — dep suraǵymen qosa ony aldarqatyp ta qoıdy.

«Bul qalaı boldy ózi? Álibek maǵan aıtpaı Aqmetshenikine ketken. Al mynaý Aqmetsheniń tapsyrmasymen tergeýshiniń hatshysyna jolyǵýǵa kelgen. Meńdiqyz da bile tura qaınysynyń qaı jaqqa júretinin menen jasyrdy. Bul ne? Munyń báriniń jibi bir qazyqqa oralyp jatqan joq pa? Álde bul qý ana qolǵa túsken jóninde bir nárse bile keldi me eken?» — dep oılady. Biraq áli sol terezege qarap alysqa kóz tikken qalpynda qaldy.

— Qandaı jumys ekenin oqyǵan adamdar bizge túsindirip jata ma, Hake. Tájimuratqa bir hat-qaǵaz bere qaıt degen edi.

— Ana, álgi... aty kim edi? Tergeýge alynǵan adam, — dep prokýror aýzyna sóz salýdy kútip múdire qaldy.

— Akbar... Ol jóninde ózi qyzyń, Hake. Álgi Shıt balasy túlki tuıyqqa salyp, alystan orap áldeneni surady ǵoı elden. Akbardy bireýmen shatastyryp júr me dep qaldyq.

— Qunyspen be?

— Apyr-aý, ol joıqynnyń munymen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn adam ǵoı. Atyn ataýǵa da adamnyń aýzy barar emes.

— Qaǵazy káne? — dedi Hakim tez moınyn buryp alyp... — Basqa oqyǵan adamdar saǵan túsindirmese, myna men túsindirip bereıin.

— Árıne, biz bar dese baramyz, barma dese barmaımyz. Túsindir dep te suramaımyz... Ol qaǵazdy Tájimurattyń óz qolyna ustat dep jıenińiz muqıat tapsyryp edi.

Tanqybaıdyń júzi jylaıtyn balanyń júzindeı jumsaryp júre berdi.

— Óziń qosshy uıymynyń múshesisiń. Bolystyń jerde kózi ashyń kedeı, sanaly kedeı dep sanaıdy úkimet seni. Bizdiń aýyldaǵy tireımiz dep senedi senderge. Al, sen ózińniń bolkomyńnan, ózińniń prokýroryńnan buqpalaısyń. Birese esik artyna tyǵylasyń balasha, birese kelgen jumysyńdy aıtpaı jasyrasyń. Seni munan keıin qalaı dep, kim dep túsiný kerek?

Tańqybaı qorqyp ketti. Hakimniń isine de, kishipeıildiligine de qatty rıza bolǵanymen onyń prokýrorlyǵynan ol qatty seskenetin: «Dúnıede eń myqty ákim prokýror» dep túsinetin.

— Joq, jasyrmaımyn, Hake. Siz qate túsingen shyǵarsyz. Men sizden jasyrsam basynda aıtpas edim. Myna bir qaǵaz edi «óz qolyna tapsyr, eshkimge kórsetpe» dep bergeni. Ol kisi sizge alys adam emes qoı, oqyńyz, — dep ol shekpeniniń ishki jasyryn qaltasynan kirleý k,ol oramalǵa muqıattap oraǵan tórt búkteýli qaǵazdy shyǵaryp Hakimge usyna berdi.

Hakim qaǵazdy qolyna alyp, biraq onyń búkteýin jazbastan sózin soza tústi. Ol endi kiná taǵýdy doǵara salyp, úgitteı sóılep bul adasqan sharýany jolǵa salýǵa tyrysty. Sóz arasynda oǵan tipti komýnıs bol degen sózdi de qulaǵyna quıa bastady.

— Biz myna senderdi burynǵy bılep-tóstep qalǵan Salyń sıaqty pravıtelderdiń, Dabyl sıaqty teńdik bermeıtin baılardyń ózderine qoja etkimiz keledi. Olardyń senderdi jylatyp, eńiretip kelgeni jetti, endi eldi sender bıleýiń kerek. Óıtkeni, ókimet senderdiki, senderdiń sózińdi sóıleıdi, senderdi jaqtaıdy, ala almaı júrgen ańylaryńdy alyp beredi. Jerdiń shuraılysyn ózderiń shaýyp, ózderiń jyrtatyn boldyńdar. Endi óz eńbekterińe ózderiń qojasyńdar. Jıyrma jyl udaıymen baıǵa jalshy bolyp kelgen anaý Qarabaı Kozeev ózderiń sıaqty eńbekshi, óz aralaryńnan shyqqan adam. Sonyń sózin tyńdap, degenin oryndaý senderdiń mindetteriń. Sen óziń partıaǵa nege kirmeısiń! Aqty-qarany tanyp qalan adamsyń. Kiretin bolsań ózim kepildik beremin, — dedi.

— Oıbaı, Hake, biz partıa jolyn alyp bara alamyz ba? Nadanbyz ǵoı. Qara tanymaımyz.

— Úırenesiń. Qıyn emes. Adam ishten bilimdi bolyp týmaıdy. Eger de sen ana Aqmetshemen qatar oqysań, onan seniń bilimiń bir de kem bolmas edi. Biraq sen kedeı boldyń — oqı almadyń, al Aqmetshe oqydy da bilimdi boldy. Qazir saǵan qara taný túgil bilimdi bolyp alý da ońaı. Mysaly: ynta salyp úsh aı oqysań hat tanyp, jazyp-oqýdy bilip alasyń. Al sodan keıin qaladaǵy aýyl Sovet qyzmetkerlerin daıyndaıtyn alty aılyq kýrsqa kirseń — aýyl Sovetke predsedatel bolasyń. Kórdiń be, bir jyl oqysań Qarabaıdaı bolmaǵanmen jergilikti Sovetti basqarý isine jarap qalasyń.

Tańqybaı Hakimniń sózin uıyp tyńdady. Onyń eshbir qaltqysyz dos kóńilmen aıtqan aqylyn ata sózindeı kórip qaldy. «Osy myqtyǵa súıensem, meni bul dalaǵa tastamas. Aı, ózi de asa aqyldy jigit-aý, shirkin. Bilimi jurttyń bárinen asqan oqymysty. Biraq... Aqańnyń aıtqanyn dalaǵa tastaýǵa bola ma. Ol da dana jan ǵoı. Jurt tek ony baı dep, bı dep shettetedi. Myna ýeziń basyna Aqańdy qoısa, aı, ol da ýysynan eshkimdi shyǵarmas edi», — dep oılady sharýa, ózi bilgen bul eki adamnyń ómir tartysynda birine-biri óte alshaq jatqanyn baıqamaı.

Hakim tórtke búktelgen qaǵazdy ashyp jiberip, onda jazylǵan bir-aq aýyz: «Úkimet aqyldy ǵoı, bul isti taldar. Sonda da sen Akbardy bilshi» degen sózdi kózimsn tez súzip ótip:

— Aqmetshe jalshy ornyna óziniń týysqandaryn jumsap shóbin shaptyryp, malyn baqtyrady, deıdi. Al egin jumysyna da at-kólik, qural-saımanyn paıdalanyp, qyzmetin istegenderge aıryqsha aqy tólemeıtin kórinedi. Muny qosshy orny bolyp baqylaýǵa aldyńdar ma, álde jaýyrdy jaba toqyp, aǵaıynshylyqpen saýynǵa sıyr, minýge at alǵandaryńa máz bolyp júrsińder me? — dedi.

— Muny men, Hake, ózińizden estip otyrmyn. Aqy almadym dep shaǵynyp kelgen adam joq. Al, árıne, aǵaıyn bolǵan soń at minip, saýyn saýyp jalǵasyp jatatyn qazaq emes pe? Ondaı bar ǵoı, — dep mińgirledi Tańqybaı tómen qarap.

— Qosshy uıymyna shaǵynbasa, myna maǵan shaǵynýshylar bar. Myna seniń óziń de kópten beri aqyń ketip júrgen kedeısiń. Aryz jazyp berýge bolady, — dep prokýror sharýaǵa álgi qaǵazdy qaıyryp berdi. — Qaǵazǵa qol qoımapty, kimge ekenin de aıtpapty. Muny jazǵan Aqańnyń ózi ǵoı, á?

— Iá, ózi, óziniń qoly. Tájimuratqa tabys etersiń dedi. Al aqy jóninde... qalaı bolady, men, Aqa, pálen berersiń dep oǵan ómiri aıtqan emen. Al Aqań pálendeı nárse, bolmasa mal alarsyń dep ataǵan emes. Azyn-aýlaq ,qolǵabys tıgizgenimiz úshin jaz saýyn saýyp, qys kóligin jegetinimiz ras. Muny men jaqyn adam bolǵan soń... aqym ketti dep suraýym qalaı bolar, zańdy bolmaıdy ǵoı.

Hakim kúlip jiberdi.

— Sen endi pysı tús, otaǵasy. Zańdy-zańsyzyn myna biz aıyramyz. Úıińe bar da neshe jyl qyzmet istegenińdi, qansha aqyń ketkenin esepte de aryzyńdy alyp kel. Arǵy jaǵyn men shenshmin, ana halyq soty aıyrady. Týysqanym dep sen Aqmetsheni aıaıtyn retiń joq. Aqyńdy bermeı eńbegińdi jegeni qalaı, ol seni aıaǵany ma? Baıyp ketedi, malyn baǵa almaıdy, beınet kóredi dep músirkegeni me? Qalaı dep oılaısyń?

Tańqybaı kúlip jiberdi.

— Sizdiń sózińiz ádil sóz. Ádil aıtasyz. Aqyńdy jep ketetin ozbyrlar kóp. Biraq bizdiń Aqań zulym adam emes qoı. Ony ózińiz de bilesiz.

— Anaý Aqmetshelerden myna sen sıaqty túsinbeı júrgen sharýalardy qorǵaý — mine, bas ádildik osynda.

Tańqybaı taǵy da kúldi. Ol ishinen: «Áı, shebersiń- aý, aıaqty qalaı salady? » dep oılady da:

— Hake, men ony endi... qalaı deıin... Men Aqańa ómiri jaldanyp kórgenim joq. Sondyqtan aqy suraý uıat bolar. Biz aǵaıynbyz. Basqalar surasa, oǵan qarsy emespiz. Sonsoń áli... — Ol azdap bógelip qaldy, — Iá, sizdiń inińiz Aqańdikinde jatyr. Jaqyn-jýyq bolǵan soń qonaq bolýy, úlken kisige sálem berýi jol nárse, — dedi, óziń de Aqmetsheni jaqyn tutasyń ǵoı degen astarly únmen.

— Ol qazaqshylyq jolmen baryp qalǵan. Jáne meniń inim bala, balalyqpen istep júr... Myna biz oǵan qaramaýymyz kerek, — dedi Hakim kesip.

Ol azdap qabaǵyn túıe tústi.

— Hake, men adasyp aıtqan shyǵarmyn. Ǵapý etińiz. Sizge de, maǵan da jaqyn adam bolǵan soń solaı dep oılap edim, — dedi ol mińgirlep.

Tájimurat kirip keldi de, prokýror men Tańqybaı sharýanyń sózi úzilip ketti.

— Hakim aǵa, meni suradyńyz ba? Men bir ýatkom predseteliniń tapsyrmasymen sonda aınalyp qaldym, — dedi ashań deneli jáne óte-móte bala pishindi, beti bir ýys Tájimurat. Onyń júzi de balasha jaınaı tústi, Hakim ne buıryq berse de tabanda oryndaýǵa daıar, ne máselege de ázir adamsha, yńǵaılana qaldy. Jasy Hakimnen áldeqaıda jas, biraq buryn gımnazıanyń tórt klasyn bitirip úlgirgen bul jas jigit ár nársege tez kóz tikkish, adamnyń ishki syryn shapshań boljaǵysh edi. Ol dóńgelek kóziniń bir qıyǵymen-aq Tańqybaıdyń terlep-tepship jaýap bergendeı qysylyp qalǵanyn shalyp qaldy. Kópten kórmese de oǵan burylyp sálem bermedi, tipti ony baıqamaǵan adamsha, qulaǵyn Hakimge tosa turyp, stol ústindegi sıa saýytty jóndeı salyp, ashylyp jatqan aqyly ister zańynyń jınaǵyn jaýyp qoıdy.

Hakim oǵan synaǵandaı:

— Myna kisi seni eki-úsh saǵat kútken kórinedi. Ketip qalsam ba dep oqtalyp edi, men toqtattym. Sende qaýyrt jumysy bar ma, qalaı, — dedi.

— A, bul kisi... asyǵys emes shyǵar. Qalaǵa kelgen adam bir shaı ishpeı ketpeıdi ǵoı. Úı ishińiz aman ba, Táke? — dep surady Tańqybaıdan, tez oǵan moınyn buryp, biraq onyń júzi ilki jaınaǵan qalpynda qaldy.

— Maǵan áneýkúngi... — dep Hakim bógelip qaldy da: — ymm, álgi Dabyldyń... ana isti bershi, — dedi.

Ol sharýanyń kózinshe istiń atyn atamady, biraq ony Tájimurat túsinip qaldy.

— Áli bitken joq ol is, Hake. Aıtekeńniń ózi qorytyndy jazbaqshy ma qalaı... Áıteýir, ony qoıa tur dep ketti, — dedi ol halyq tergeýshisiniń úlken stolyna qarap:

— Tergeýshi qashan qaıtady?

— Búgin kesh oralar.

— Onda keshke kelisimen sol isti bitse de, bitpese de meniń qolyma jetkizip ber. Bitpese de, — dedi prokýror sózin qaıtalap.

— Jaqsy, Hake. Kelisimen Aıtekeńe jetkizeıin sizdiń buıryǵyńyzdy, úıińizge aparyp bereıin. Qazir berýge myna óz stolynda, Aıtekeń kiltin ózi alyp ketti.

— Shamalap turmyn, osy stolda ekenin. Kelisimen keshiktirme...

— Jaqsy, jaqsy! — dedi taǵy da Tájimurat,

«Aıttym ǵoı, pyrkaroldan myqty ákim joq dep. Halyq tergeýshisine de buıyrady, sotqa da buıyrady... Bárine buıyrady. Jáne onyń aldynda bári de qurdaı jorǵalaıdy. Shirkin, myna Júnistiń balasy, myqty! Óte myqty! — dedi ishinen Tańqybaı, keńseden shyǵyp bara jatqan Hakimniń sulý denesine qarap. — Boıy da ózine laıyq bitken. Syryqtaı. Mańdaı she? Naǵyz marqasqa!»

— Jaı ma? Qashan keldiń? — dedi Tájimurat Hakim shyǵysymen Tańqybaıǵa túıilip.

— Túnde kelip em, seni úıden de, keńseden de taba almaı... Aqań myna bir qaǵazdy tabys et dep jiberdi.

Ol oramalyna qaıtadan orap salǵan qaǵazdy eshkimniń kózine túspegen qaǵazdaı-aq baptap shyǵara bastady. Tańqybaı qolyn sozǵansha bolmaı qaǵyp áketken qaǵazǵa Tájimurat tez kóz qıyǵyn bir tastap jiberdi de:

— Eshkimge kórsetken joqsyń ba muny? — dep surady, ózi jalma-jan oılanyp, suq qolynyń tyrnaǵyn tisteleı túsip.

— Aıta kórme. Kimge kórsetýshi em! Aqańnyń qaǵazyn bireýge kórsetip — meni jyn uryp pa sonshama! Keshe Aqań berisimen qaltaǵa saldym da, túnde beri shyǵyp kettim. Túni boıy shoqytyp otyryp, tań saz bergende qalaǵa kirdim. Eshkim.ashyp oqymaq túgil, meniń ózimdi de jannyń kózi shalǵan joq.

— Prokýror saǵan qaıdan kezdesti? Osy jerge kelgen soń kórdi me? Álde...

— Osy jerde. Osynda men seni keldi me eken dep kirip, qaıtadan shyǵa bergenimde, qaı jaqtan kelgenin bilmeımin, áıteýir syryqtaı bolyp esikke ene berdi.

— Joqtan ózgeniń basyn shatyp bylyqtyrǵan joqsyń ba? Baıqa, otaǵasy! Aqań seni tıanaqty dep tapsyrady jumysyn. Keńse jumysy kóp dańǵyrany kótermeıdi.

— Joq-a. Meni «qosshy bı» dep qaljyńdaıdy. Bizdiń qosshy uıymyna kelgende pyrkarol tanys bolyp qalǵan bizben. «Qosshynyń jumysy qalaı, qosshy bı?» dep anany-mynany áńgime etedi. Ózi kishipeıil adam ǵoı, shirkin. Men de oǵan «Hake, Hake!» dep kúlip, aıtqanyn qostaı berdim.

— Bar. Meni úıden kút! — dedi Tájimurat qaǵazdy qaltasyna salyp.

4

Erteńine Hakim ýezik halyń tergeýshisi Aıtan Aqbasovty keńsesine shaqyryp aldy da,, birneshe ańyly isterdi tez arada bitirip berýdi tapsyrdy.

Prokýror kabınetine kirýdi buryn da asa jaqtyrmaıtyn, ásirese, sońǵy kezdegi kishi Júnisovtiń qylyǵynan keıin Hakimmen júzbe-júz kezdesýden aýlaqtaı bastaǵan tergeýshi ishki sezimin amalsyzdan tunshyqtyrdy. Ol baısaldy túrde til qatyp, tipti az-muz ázilge de sóz arasynan yǵystyryp oryn berýge tyrysty.

— Siz meni tezirek kórýge asyqqan ekensiz, biraq men úıge tań ata keldim de, at soǵyp sharshap kelgen boıy uıyqtap qalyppyn. Qaryndasyńyz... — dep múdirip qaldy da tergeýshi bolmashy ǵana ezý tartyp: — qaryndasyńyz uıqymdy qımasa kerek, oıatpapty, — dedi.

Hakim úndemedi. Hakimniń jaqyny bolmasa da Sholpandy Aıtan onymen bir eldiki dep keıde «qaryndasyńyz» deıtin. Biraq onyń bul sózdi aıtqanda bet álibinde bir tamyry eriksiz tartyp qalǵandaı jybyr etken múki shyraı paıda bolatyn. Qazir tipti ol súrinip ketkendeı, «qaryndasyńyz» degen sózdi bólip, múdirip qaldy. Muny Hakim aıqyn sezdi. «Sholpannyń kesir kelinshek bolyp kóp ýaqyt ersiz júrgeni, qatar ósip kele jatqany, ázil-qaljyńǵa sheberligi otaǵasynyń bir búıirinde túıtkil oı qaldyrýmen keledi. «Ózi bir qyzyq adam». «Otaǵasy» dep Sholpany qurǵyr durys at qoıǵan», — . dep oılady Hakim. Azdan keıin ol tolyq deneli tergeýshiniń jalpaq betine týra qarap, bolar-bolmas kóz quıryǵyn jumsarta tústi.

— Qazir sary qymyzdyń shyqqan kezi. Jaılaý ústi de shańsyz. Qyrǵa shyǵyp jelpinip qaıtý qandaı jaqsy, — dep edi Hakim, tergeýshi onyń aldyn oraı ketti,

— Jumyspen shyqqan adam qymyz iship qarq qylmaıdy eken, yssyda terlep-tepship kúni boıy jaýap alýmen otyrasyń da, odan bosasań shaıǵa qanbaısyń. Shaıdan ózge sýsyn júrmeıdi, — dedi ol qyrdan da, qymyzdan da at-tonyn ala qashyp.

Hakim tergeýshiniń bul pikirin já qostap, já shetke ysyryp ýaqyt ozdyryp jatpady, óziniń ne úshin shaqyrǵanyn aıtty.

— Tótenshe tergeıtin jáne tezirek qolǵa alyp, izin sýytpaı bitiretin bir is bar, — dedi de portfelinen Qurmannyń aryzyn sýyrdy. — Mine myna bir aryz. Muny aǵa mılısıonerge júkteýdi maqul kórmedim, tek ózińizge ǵana tapsyrmaqshy bolyp otyrmyn. Dabyl baıdyń kóp jalshylarynyń zańdy talabymen qatar áleýmettik máni zor másele.

— Elge shyǵatyn jumys pa?

— Árıne. Qalada otyryp bitiretin is bolsa sizdi shaqyrmaı-aq isteýge bolady ǵoı.

— Oıbaı-aý, meniń elden kelip jetkenim osy tún emes pe! Tún emes, tańǵa jýyq. Tipti tań appaq atqan soń keldim dese de bolarlyq. Uıqym da shala, boıym da qurystap tur, áli jazylǵan joq... birer kúnnen keıin oılanbasam.

— Aıteke, qazir ýaqyt boı jazyp, uıqy qandyryp, shamyrqanyp tal túste turyp kerilýdi kótermeıdi.

— Men kerileıin dep turǵanym joq qoı, Hake... Qaınaǵa, siz meniń sózime basqa maǵyna bermeńiz.

— ...Eń jaýapty kezeń jańa týdy. İstiń eń aýyry da, abyroılysy da aýylda. Aýylǵa shyqpaı bolmaıdy. Men ózim de, sýdıa da elge shyqqaly otyrmyz, — dedi Hakim oǵan jyly shyraı bermeı.

— Apyrym-aı, — dep qınala bastady tergeýshi. — Apyrym-aı qıyn boldy, qaınaǵa. Qıyn bolǵanda jumysty aıtpaımyn, attan túspeı selkildeý qıyn boldy. — Tergeýshi jipsı túsken etti mańdaıyn oramalmen sıpap ótip sál oılana qaldy da, kenetten bir aqyl tapty: — Maǵan onda, Hake, arbańyzdy bermeseńiz bolmas.

— Arba ózime kerek. Elge shyqqaly jatyrmyn.

— Jasyratyn syr joq, uıat bolsa da aıtaıyn: osy bir kesheden beri ádeıi izdep tapqandaı, tap otyratyn jerimde shıqan paıda bolǵany. Erge bir janbastap otyryp, qalaǵa áreń jettim. Meniń búgin úıge túndeletip kelý sebebim de sol qyrsyqtyń kesiri. Áıtpese, myna turǵan Qospadan ekindide shyǵyp, ilbýmen otyryp tań atqansha júrermin be. Arba bolsa, áıteýir, qısaıyp jatasyń, kólbeısiń degendeı, quıryǵyńnan shanshylyp otyrmaısyń ǵoı.

Syrqatyn dáleldeıin degen adamsha tik otyrǵan tergeýshi otyrǵysh ústinde aqyryndap bir janbastaı bastady. Hakim kúlip jibere jazdady da, biraq ózin-ózi ustap qaldy.

— Myna sıaqty alyp denege syzdaýyq býıym ba eken? Tańerteń kórinse, keshke joǵalyp ketetin bórtken emes pe, Aıteke, a? — Ol semizdigin ólsheıtindeı, bul sary kidir adamnyń sandaldaı shúıdesinen bastap, birtútas tomar tárizdi tegistelip ketken jaýyryny men beldemshesin kózimen súzip ótti. Sonsoń basyn shaıqap qoıdy da: — Aıtqandaı, arba shyn qajet bolsa noǵaılardyń birinen alyńyz. Olarmen siz táýirsiz ǵoı, — dedi.

Aıtannyń túsi ózgerile qaldy. Onyń qyzyl boıaýy mol júzi «noǵaılarmen táýirsiz ǵoı» degen sózge burynǵydan da góri dalaptana tústi. Bul sózdi ádeıi shanshyp baıqaý úshin jandy jerine tıgize aıtsa da, Hakim Aıtannyń qubylǵanyn baıqamaǵan bolyp terezege qarady.

— Tanýyn meni tatarlardyń bári de tanıdy, — dedi ol sál mińgirleı túsip. — Degenmen sizdiń arbańyzdy oz arbam sıaqty qolǵa jýyq turǵasyn surap edim.

«Qudaı meni Júnisovtiń tuqymynan qashan qutqarar eken. Betinde qany az bul sur prokýrordyń bári qolynda: basqan iziń jipke tizýli. Tilin kermeısiń be shógirdeı qadalǵan! Meni saýdager noǵaılarmen «táýir» dep keketedi...»

Onyń oıyn túptetpeı Hakim:

— Al, kelesi sársenbige myna aryzdyń mán-jaıyn ashyp túptersiz, — dedi oǵan moınyn buryp.

Sóıtti de ol «áńgime bitti» degendeı, aldynda jatqan bir úlken delony aqtara bastady.

— Jaraıdy, — dep tergeýshi aýyr denesin jep-jeńil dóńgelentip, esikke qaraı bettedi.

Aıtan Hakimdi jek kórip shyqty. «Osydan qudaı qashan qutqarady?» degen tilek-suraq ony kes-kestep aldyn oraı berdi.

Ol keńsesine burylmaı, úıine týra kelip edi, búgin qyzmetten erte shyǵyp ketken Sholpan da úıde eken; esikten kire bere ol ishinen birneshe kúnnen beri ne isterin bilmeı tútep, tisin basyp júrgen áıeline:

— Seniń álgi kimiń edi?.. Kim deýshi eń, aǵa deýshi me eń? Álde... — dep ádeıi Hakimniń atyn aýzyna túsirmeı, yńyrana bastady. — Iá, álgi prokýror aǵań taǵy da qyrǵa shyǵaratyn boldy. Saǵan da jaqsy boldy, úıde ońasha qalasyń... Qoryqsań qasyna shaqyratyn... iniń be? Neń edi, álgi, urydaı tereze, esikti qırata kirip, buzyp-jaryp qashatyn...

Úıge esikti saldyrlata ashyp kirgennen-aq «Otaǵasynyń» terisine syımaı kelgenin Sholpan seze qoıyp edi. Al myna Júnisovterdiń atyn ataýǵa da aýzy barmaı qalǵanynan áıel «bir páleni shyǵarar-aq» dep kútti. Ózi til qatpaı, áńgimege maǵyna bermegen adamsha pisirip jatqan tamaǵymen aınalysa berdi.

— Nege úndemeısiń? Aǵań men inińniń atyn ataǵanǵa da rıza bolmaı qaldyń ba?

— Meniń aǵam da emes, inim de emes. Naǵyz shynyna kelsek, ony, otaǵasy, ózińiz de jaqsy bilesiz, — dedi Sholpan kúlip. — Muny qyrǵa shyǵarýmen aralastyryp qaıtesiz.

— Joq, álgi ury sıaqty iniń men ketken soń jylt eter...

— Ózińizge jaqsy bolsa, sony qaıta-qaıta betime salyq qyp, aldyma tarta berińiz.

— Kózińmen kórmegenniń bárin teris deısiń ǵoı, á? Alaıda, urlyq jasaǵan adamnyń urlyǵyn kózimen kórip turmaı-aq dáleldeýge bolady.

— Kúnály bolyp qaıtesiz, — deı saldy Sholpan.

Sholpan terezeden qashyp shyǵyp ketken Álibekti:

«İnimdeı kóz aldymda ósken bala. Keshke kelip áńgimelesip otyrdy da men qorqamyn degen soń bizdiń úıde qonyp qalyp edi. Al óziń túnde kelip qalǵan kezde ol; «Bireýdiń úıinde qonyp jatýdy ólimmen teń kórem. Qudaı saqtasyn, men ketip qalamyn. Terezeden shyqsam da ketemin, — dep uıalǵannan qashyp ketti. Qyzdan jaman uıalshaq bala. Jasynan uıalshaq edi» dep qoıǵan. Bul sózdiń shıki ekenin aqty-qarany aıyrǵysh tergeýshi bastan-aıaq túsinip edi. Biraq áıeli budan basqa dálel izdep asyp-saspaǵannan keıin ol joly teris qarap jatyp qalýmen ǵana toqtaǵan bolatyn. Al qazir sol bir oıdan ketpeı júrgen ólimmen teń tańba: óktem úndi, ý tildi prokýrordyń ári mezgilsiz jumsap, ári arbasyn bermeı jáne onyń ústine «noǵaılaryń bar ǵoı» degen kekesininen keıin taǵy da yryqqa kónbeı, ar-namys betine bileýdeı bop qaıta shyǵa keldi.

— Kúnály bolyp qaıtesiń deısiń be? Iá, solaı shyǵar? — dedi ol keketip. — Muhambet paıǵambar da solaı sanaǵan...

— Bul taǵy qandaı jumbaq?! — dep Sholpan ılep jatqan nanyn qoıa salyp eriniń betine qarady.

— ...Iá, solaı sanaǵan. Ózi sulý, ózi jas áıeli bir aǵashtyń túbinde jas sahabamen tas qushaqtasyp uıyqtap jatqan jerinde ústinen shyqqan Ǵalıge: «Kúnáli bolma. Ol sahabamen tán lázzaty úshin emes, jan lázzaty úshin o dúnıeniń ǵajaıyp sulý sıpatyna ǵashyq bolǵandyqtan eń taza pák sezimine bólenip, dinı qaryndastyń maǵshuqtyǵymen baǵyryna qysýy ǵajap emes — luǵatty. Kóz kórmegen nársege kóńiliń qara qashpasyn, balam», — degen eken. Sen paıǵambardyń áıeli, ana, álgi iniń — sahaba, men Muhambettiń ózi emespin ǵoı dinı maǵshuqtyqty nasıhattaıtyn.

Aıtannyń júzinen kekesin kúlkiniń shyraıy kórinip, aınalasy shaǵyndala qalǵan kózdiń quıryqtary qysyla tústi. Al Sholpan kúlip jiberdi.

— Men buryn estigen joq edim... Shyn bolsa óte aqyldy aıtylǵan sóz eken. Ol jerde Ǵalımen qosyla qaharyn tigip, áıelin jurt aldynda aıyptap jatsa, ony halyq aqylsyz der edi, paıǵambar demes edi. Ásheıin bir qyzǵanshaq, qatyn jandy, kartań tartqan, kóringenge «shúbálanatyn», terisi tar, aqyly tapshy, kóz aldynan ári turǵandy kórmeıtin erkektiń de ishindegi bir súldesizi der edi. Al anadaı ádil qazy bolý, keń peıildi bılik aıtý danyshpan adamdardyń ǵana basyna laıyq nárse. Áıel sózi dóp tıdi.

— Asyń boldy ma? Men júremin, — dedi Aıtan Sholpannyń sózine jaýap taba almaı bógelip.

Bir kidirip qalsa kópke deıin eriniń sóz jelisin qaıta tarta almaıtynyn jaqsy biletin Sholpan oǵan túsine qoıdy. Ol bul jaısyz áńgimege soqtyrmaý úshin erin endi basqa jaqqa burdy.

— Men de aýylǵa shyǵar edim, biraq áıelder bólimi qoǵam aıyptaýshysy etip belgilep qoıdy. Ana álgi óńsheń jýan jelkelerdiń sotyna qatynaspaqshymyn. Uzaq ýaqytqa ketetin bolsań ish kıim daıyndaıyn, — dedi. Sóıtti de tezdetip astyń nanyn salyp, bir jaǵynan jolaýshynyń qamyn da qamdaı bastady.

Qabań bulty birden-eki jadyraı bastaǵan tergeýshi, as ústinde jibı tústi.

— Myna ettiń jetekshisi bolsa qandaı keliser edi, — dep kúbirledi ol Sholpanǵa estiler-estilmes óte jýas únmen.

Ádeıilep surasyn degen kisishe Sholpan onyń as aldynda ishetin araǵyn qoıǵan joq edi.

Ol eriniń myna tilegin de estimeı qaldy bilem:

— Maǵan qaramaı jeı berińiz. Men qorjyndy qaǵyp, ishine salatyn sabyn, oramaldy, portfel, qaǵazdaryńyzdy retteıin, — dedi.

— Qorjyn... osy qorjyn bókterýden qudaı qutqarmaı-aq qoıdy, — dedi Aıtan nalyp. — Júrisi ıttiń júrisinen de jaman. Ábden qurtty myna ala at. Aıańdasań túıeshe teńseledi, búlkildeseń ıman-zikirińdi aýzyńnan shyǵara zirkildetedi, bul qara talaq tıgir ábden qurtty. Sen, Sholpan, men de aýylǵa shyǵar edim dediń be?

— Iá.

— Kimniń arbasyn jekpekshi eń?

Sholpan «muny qaıtedi?» dep oılady da:

— Arba izdegenim joq. Qyrǵa shyqpaıtyn bolǵannan keıin at-kólik jóninde kúni buryn oılap qaıtemin, — deı saldy.

Biraq Aıtan óz oıynyńqushaǵynda edi.

— Sholpan, sen maǵan Saǵıtovtyń arbasyn surap alyp berseń qaıtedi. Kórshi ǵoı jáne ol saǵan sóz aıtpaıdy, beredi, — dedi.

— Qaı Saǵıtov? Pochta aıdaıtyn Saǵıtov pa?

— Joq. Poshtashynyń arbasy bosaýshy ma edi. Myna dúkenshi Saǵıtovtyń.

Sholpan Aıtannyń betine tanymaǵan adamsha qadaldy.

— Otaǵasy, óz saýsaǵyn ózi qurýly qaqpanǵa suǵamyn degen adam aıtady mundaı sózdi, — dep áıel ony birden toıtardy. — Nalogin qalaı azaıtamyn dep atkomnan shyǵyp aqsha bólimine, aqsha bóliminen shyǵyp prokýrorǵa júgirip júrgen saýdagerlerden ıne sabaqtarlyq jip surap kór, erteńine senen kelip júz somdyq spravka talap etsin! Saǵıtovtan arba suraǵansha men ıá jaıaý, ıá salt atpen keter edim. Qaı bolysqa shyǵýshy edińiz?

— Alysyn alys emes, myna Shiderti aýly.

— On bes shaqyrym jerge arba suratyp, qyzyqsyz ózińiz, otaǵasym.

Sholpan Aıtandy qosylǵan kúnnen bastap «Otaǵasy» dep atap ketken-di. Ózi aqyldy, ózi sózge júırik, onyń ústine tapqyr Sholpan ózinen múshel jas úlken, qyryqtyń ústine ıek artyp ketken, iri deneli saqa adamdy «Otaǵasy» degeni irimshikke maı qondyrǵandaı kelisti shyǵyp edi. Basynda qulaqqa oǵashtaý kóringenmen áleýmet isine aralasyp ketken ashyq áıeldiń erkektershe «Otaǵasy» degeni kele-kele Aıtanǵa qurmetti, izzet belgisindeı baısaldy, tipti lázzátti «Tulymdym» degen sıaqty shap-shaǵyn at bolyp qalǵan. Al qazir aqyldy áıeliniń kúni buryn bolashaq páleden saqtandyra, abyroıyn arashalaǵany oǵan qatty unap ketti. Jáne onyń ústine abjylandaı oıqastaǵan qylyqty Sholpannyń... «qyzyqsyz ózińiz, otaǵasym» degen sıqyr úndi sózi onyń jýan denesin qytyqtap ótkendeı boldy. Aýytqyǵan jaǵyn basyp ketetin myǵym salmaǵy sıaqty, onyń minezi de qolp etpe, bir ketse mort ketetin aýmaly qalpynda lyqsydy.

— Otaǵasyńnyń qamyn alystan jegenmen, keıde jurt kórer jaǵyn umytyp ketesiń-aý, Sholpan, — dedi ol nazdyq muqammen. — Áńgimeniń tótesi barar jerdiń alys-jaqynyna bógelip turǵan joq. Mán basqa jaqta. Sen kop nárseni baıqamaısyń. Kóldeneń sóz jaman, ýly til jaman. Osyndaǵy bir mysqylshyl adamdar syrtymnan keleke etetin kórinedi. Ol kelekesiniń bári meniń atym men denem tóńireginde. «Aleksandr III kele jatyr, qara! Áne, áne!» — deıtin kórinedi syrtymnan. Onysy Peterbýrgtyń vokzal alańynda Aleksandr patshanyń at ústinde turǵan dyǵal eskertkishi bar. Ony basynda ornatqan adamdardyń oıynsha: Reseı patshalyǵynyń qudiretti pishinin kózge elesteterlik iri tulǵa etip kórsetý me, qalaı. Áıteýir, óte oǵash eskertkish. Ózi atynan iri, aty ózinen de myǵym tomardaı neme. Kórgen adamnyń quty qasharlyq. Ala atqa minip kele jatqan meni de soǵan teńeıtin kórinedi. Muny shyǵaryp júrgen myna meniń qý sekretarym — Tájimurat. Mine, dińdeı halyń tergeýshisin syrttan ajýalaý. Shynynda da alpamsadaı bolyp, úlken ala attyń ústinde jalp-jalp etip tekirektep kele jatqanym asa kórnekti emes-aq. Prokýror faetonǵa par at jegip shyǵady, sýdıa da tarantasty, al tergeýshi... aı, ólmesem bir at-arba satyp alarmyn-aý.

Aıtannyń sońǵy sózi Sholpanǵa shaǵym etkendeı óte synyq pishinmen júdeý shyqty.

— Durys emes, otaǵasym, durys emes, — dedi áıel basyn shaıqap. — Halyq tergeýshisi halyń adamy. Saltanat quratyn qara taıań oqymysty emes. Kerek jerde at túgil, jaıaý júrýi de uıat emes...

— E-e-e, — dedi Aıtan dybyssyz kúlip. — Ýkom qyzmetkeri ekenińdi bir kórsetip qal. Toqym tósep, er jastanyp jatsaq ta bolady de. E-e-e!

— - Sýdıa men tergeýshini halyq jumsaq páýeskesi men tógilgen jorǵasyna qaraı syılamas...

— Úgit-nasıhat jumysy bastaldy, e-e-e.

Keterde Aıtan Sholpannyń betine uzaq qarap turdy da, atyna mindi. Onyń oıyna terezeden qashqan jylmań stýdent taǵy da jylt etip orala ketip edi. Ol úlken ala attyń búıirin solq etkizip tebinip qaldy.

JETİNSHİ TARAÝ

1

Jibek minezdi, ómiri renjip sóılemeıtin, týǵan-týysqannyń kóńilin tabýmen kúni ótken, úı ishinde aq jarqyn, bóten jerde aqyldy, ázilge usta, kórýge ajarly súıikti jarynyń Hakim búgin birinshi ret aq kóńiline daq saldy. Áńgime Álibektiń ántek saparynan bastaldy.

— Tamaqty nege az jediń, basyń aýyryp otyrǵan joq pa? — dedi Meńdiqyz qyzmetten jabyńqy kelgen Hakimnen.

Hakim etten aýyz tıeıin degen kisishe qolynyń ushymen ǵana bir-eki ret alyp, sorpa ishesiń be degen áıeline jaýap berýdiń ornyna:

— Álibektiń Aqmetshenikine ketkenin menen nege jasyrdyń? — dedi.

Onyń úni burynǵy óziniń qońyr daýsy bolǵanymen, Meńdiqyzǵa zildi kiná taqqandaı estildi. Biraq jumsaq shyraıdan arylmaıtyn úlken kózin Meńdiqyz onan ári úlkeıte tústi. Meni shynymen aıyptaısyń ba degendeı ezý tartyp, azdy-kópti kinásyn qarsy til qatpaı jýaıyn degen oımen, áıel nazdy qaraspen ǵana tyndy.

Sorpany da taýyspaı Hakim keri qaıyryp, jaýap ornyna keshirim suraǵandaı jaýtań qaqqan Meńdiqyzǵa sazara qarap otyrdy da:

— Sanaly áıel deıdi senderdi, — dep zildeı sózben ar-namysty bir shanshyp ótti.

Onyń kóp jyl boıy zań jumysynda bolyp, qarsy tarapty ashýmen almaı, sabyrly túrde, dóp tıetin ushty sózben janyshatyn ádeti baıqaýsyzda áıeline de qatty tıip ketti. Túsin bir ózgertpeı birneshe mınýt týra qarap otyryp alyp, taǵy da:

— Oqyǵan, kózi ashyq, erleriniń ustaǵan týyn kókke kóterisetin sanaly áıel deıdi senderdi, — dep sozdy.

Ári aýyr, ári janǵa tıerlik sazaryńqy pishin jáne dastarqan ústinde, myna oshaq basynda, soqqydan qatty meńdetetin sup-sur qaras uzaq ýaqyt ózgerilmeı qaldy.

Áıel shydamady. Onyń qolyndaǵy ojaýy túsip ketip, aldyndaǵy tabaqqa shalp ete qaldy da, stol ústine maıly qoıý sorpa jyljydy.

— O, jasaǵan, jazyǵym joq edi ǵoı sonshama aýyr sóz estigendeı... — Jalma-jan jerge eńkeıip sorǵalaǵan sorpany oramalmen sorǵyzyp, stol ábigerine aralasqan Meńdiqyzdyń qulaǵyna burynǵy aıtylǵan sózderden áldeqaıda basym, áldeqaıda qorǵasyny mol sýyq lebizder túıdek-túıdek soǵylyp jatty.

— ...Dostyń, jaqyndyq aldymen aqyldyń jetegine baǵynyshty. Oı-pikiri alshań, maqsaty alshaq adamdar dos ta bola almaıdy, jaqyn da bola almaıdy. Sol sıaqty qoǵamnyń bılik tizginin qolyna ustap kelgen burynǵy baı-bekter men jalshy-batyraq qalaı qol ustasa alady? On segizinshi jyly Jansha, Salyń, Qýanaı, Aqmetshelerdiń handyǵyn qulatqanda on jyl ótken soń solarmen quda túsip, kıt kıip, tórge tósek jaıyp otyrý úshin jan beristik pe?! Oılaý kerek emes pe?! Aqmetshelermen «jaqyn», «týma» degen sózdi keıde syrttan keketip, keıde kózge aıtatyndy shyǵardy jurt. Sovet ókimetine ańdysyn ańdyp, tisin basyp qana otyrǵan adamdardyń zań baqylaýshymen qol ustasqanyn halyq ne dep baǵalar? Meniń jaqtaýshym, meniń qorǵaýshym der me, álde basqasha atar ma?..

Sorpa tógilgen edendi eńbektep júrip súrtkishtep, ornynan turýǵa umtylǵan aıaǵy aýyr Meńdiqyz beli kilt ete qalǵandaı boldy da, shońqaıyp otyryp qaldy. Ol yńqyldaı túsip, janyndaǵy otyrǵyshty medeý etti, biraq qatty qobaljyp, býyn-býynyna oqys júgirgen dármensizdik jyljýǵa da, eńsesin kóterýge de yryq bermedi, qol-aıaǵy tegis dirildep:

— Jazyqty men, Shyraqta jazyq joq. Qalaı aıtsań da maǵan aıt, ne aıtsań da ózime aıt. Shyraq estı kórmesin. Qyz da... ol da, — dep yńqyldady Meńdiqyz sózin aıaqtaı almaı.

Hakim ornynan ushyp túregelip áıeliniń qolynan ustaı aldy, qoltyǵynan demep turǵyzdy da, súıemeldep ákelip dıvanǵa otyrǵyzdy.

— Baıqaý kerek qoı, — dedi ol aqyryn ǵana.

Onyń úni ózgerilip ketti, biraq qaıyryp til qatpady. «Baıqaý kerek qoı» degeni aıanysh sezimmen aıtylsa da, arǵy jaǵyn sozyp eljireı túsýdi maqul kórmedi. Tek qana: «Baıǵus, kúni jetip otyrǵanda áldenege ushyrap qalyp júrmegeı» degen úreıli oıdy ishinen qaıtalaı berdi.

Dıvanǵa otyryp, az saıabyr tapqan áıel, lezde býynyn jınaı bastady da, shıraı túsken dene dármensizdigi endi jan júıesiniń bosap júre berýine kezek berdi. Ystyq jasty ór kirpikter syǵyp shyǵaryp betke sorǵalata túsýi muń eken, bir mezet myrsyldaı tústi de, azdan keıin áıel solqyldaı jóneldi.

...Betine buryn qatty sóz aıtyp kórmegen súıikti eri sonshalyq sana namysyn qozǵaýy ne qorlyq?! Meńdiqyz túsinbeı me? Dostyqtyń, jaqyndyqtyń aqylǵa baǵynyshty ekenin aıyra almaıtyn ba edi?! Sanaly áıel ekenin bilmeıtin, bul sózdiń baǵasyn túsinbeıtin ol kim bolǵany?! Erkindik, teńdik týyn jurtpen birge bul kóterispedi me? Oqyǵan qazaq qyzdarymen birge jańa ómirge aralasa túspedi me? Hat tanymaıtyn áıelderdiń qolyna qalam ustatqannyń biri Meńdiqyz emes pe? Saýyń úıirmesin quryp, talapty áıel qyzdardy sahnaǵa jetektegen joq pa? Ánshi Támtımen birge egiz qozydaı jastardy jańa ónerge baýlyǵan kim edi?.. Qazaq qyzyn súıgenine, baqytyna, armanyna irkilmeı aıaq attaýǵa shaqyrǵan... shaqyrǵandardyń.:. biri Meńdiqyz emes pe?..

Meńdiqyzdyń yza kernegen júregi biraz saıabyrlap, kóz jasy tolastaǵan bir shaqta, tereze aldynda oılanyp turǵan Hakim qasyna taman jaqyndady. Mańdaıyn qos alaqanymen basyp, jaǵyn taıana tómen qarap otyrǵan áıel eriniń adymyn sanaǵandaı boldy. «Qasyma otyryp basymdy ustar... qol oramalmen kózimdi súrter, jubatar... súıer» dep kútti.

— Ózińdi-óziń aıaýyń kerek qoı, aıaǵyń aýyr. Sonshama solqyldap... sen bala emessiń ǵoı, — dedi qushaǵyn kútken eri salqyn lebizben.

Meńdiqyz onyń betine jalt qarady da:

— O, jasaǵan, nege qatty jarattyń sonshama?! — dep qaıtadan óksı jóneldi.

Onyń oıyna ekiqabattyǵy jańa ǵana tústi. Birinshi ret kótergen balanyń dúnıege kelý qıameti kóz aldyna elestedi. Qorqynyshty, úreıli búl taǵdyr isi áldeqandaı qasiret syılamaq?! Álde baldan tátti, buryn kórmegen, sezbegen ómir ýyzyna qandyrmaqshy ma?!

Tula boıyn eriksiz bılep ketken ashshy óksik sabalap ótken nóserdeı biraz solqyldatqannan keıin taǵy da tolastaı qaldy. Endi ol eriniń aldynda qandaı jazyǵy baryn, nendeı kúná jasaǵanyn taldaı bastady. Oıyna aldymen «ákesi bekzat bolsa, qyzynda ne jazyq bar?» degen keshirimdi dálel oraldy. Bul oralyp ta qoımady, qaıta-qaıta jolyn bógeı berdi: «Tegi jattyń mahabbatqa kese-kóldeneń tura ala ma? Eger de baı qyzy jalshyǵa ǵashyq bolsa qaıter edi?..»

Meńdiqyz beıne bir tereńde júzip qary talyp kelip, jaǵanyń jókedeı berik aıyl qoǵasyna qoly jańa ilikkendeı boldy. Onyń budan arǵy oılary qyzyldy-jasyldy jibek jippen aq oramalǵa tókken kestedeı jatyq kórindi. Bul kestesi jymdasqan oıdyń eshkim minin taba almaıtyn sıaqtandy. Shynynda: «baı qyzy esigindegi jalshysyna ǵashyq bolsa, buǵan qudiretti áke ǵana qarsy, óıtkeni ol jalshyny qyzyna teń kórmeıdi. Ǵashyq qyzynyń kirshiksiz mahabbatyn aıaq asty etip, súımegen myrzaǵa matap, ishinen shyqqan perzentin máńgi-baqı qasiret ýyna bóleıdi. Muny taǵy zamannyń qatal zańy deımiz. Al bekzat tekti adam qyzyn oqyǵan jasqa berse, muny qyzdyń ózi qalasa, ózi súıse, ózi ǵashyq bop umtylsa qalaı? Buǵan kedergi jasaǵan jandy kim deımiz? Tegi jat dep jany súıgen eki jasty qospaý qandaı zań?..»

— Sen qatal jansyń, Hakim, — dedi Meńdiqyz. Sóıtti de, ol óz sózinen ózi shoshyp ketti. Súıgen jaryna, eshbir janǵa teń kórmeıtin, dúnıedegi er ataýlynyń birine teńeýge de aýzy barmaıtyn, tátti lebiz, jibek shyraımen ǵana til qatatyn; táńirisindeı erine «qatal» degen ataq taǵý oǵan kúpirlik sıaqty kórindi. Ol jalma-jan bul sózdi jeńildetý úshin: — myna qarashy... júregimniń attaı týlap turǵanyn!.. Qorqyp kettim. Qýqyl tartqan túsińnen qorqyp kettim, óte sýyq kórinip ketti maǵan. Sonsoń jyladym.

Keshir, ótinemin... jáne «qatal» degen sózimdi keshir, aýzymnan baıqamaı shyǵyp ketipti, — dedi muńaıyp.

Hakim onyń júzine az ýaqyt aıanysh kózben qarap turdy da:

— Sen de keshir, Meńdiqyz, mende de qatty aıtylǵan sóz boldy. Biraq onyń sebebi de bar. Degenmen, sen keshir, Meńdiqyz. Myna kúıińde seni renjitý maǵan aýyr jáne kelissiz. Biraq óz basym úshin emes, ony da oıla, — dedi.

Ekeýi az ýaqyt úndemeı qaldy. İshteı kinálasqanyn, keshiriskenin únsiz kóz ystyǵymen ǵana úǵynysty.

— Men bir saýal bersem renjısiń be, Hakim?

— Ber. Qandaı saýal?

— Biraq renjime. Múmkin, bul meniń túsinbeıtin nársem shyǵar...

— Iá, aıtyp kór.

Tómen qarap, sóz tizbegin daıyndaǵandaı az oılanyp otyrdy da, Meńdiqyz jumsaq únimen ásemdep sóılep ketti. Ol sóılep otyryp, soz arasynda qabaǵyn kere qalatyn. Hakim onyń sol qabaǵyn kere qalatyn jerin ańdydy, óıtkeni bul qabaq kerý sóziniń eń dáleldi jerin bólip ereksheleıtin ádeti edi.

— «Áıel men erkektiń pravosy birdeı me?» dep suraq qoısam, oǵan kim bolsa da qazir «birdeı» degen jaýap beredi. Óıtkeni, áıel memleket isine aralasa alady, mektepte sabaq bere alady, fabrıkany basqar deseń, ony da basqara alady. Al mahabbat, súıý degen ejelgi er men áıeldiń arasyndaǵy tabıǵı tilekti qazaq qyzy jigitpen teń túrde kókke kótere almaıdy. Bul qalaı?

— Túsiniksiz.

— Túsiniksiz bolsa túsindireıin. Mysaly tanys: Aqmetshe. Aqmetsheniń qyzy. Men jaqsy bilemin — Gúljıhan meniń qaınymdy súıedi. Al qyzdy, sóz joq, meniń qaınym da súıýge tıis. Biraq ony baı qyzyn súıesiń dep jabyla aıyptaýǵa daıyn. Eger de qyz «men qalaıda Álibekke qosylamyn» dep shyqsa, jurt úndemes edi. Amal ne, qyz bulaı etip áshekerelep qosyla almaıdy. Sondyqtan men qorqamyn, eki jastyń asyl mahabbaty «baı» degen páleniń kesirimen quralaıdyń tas burshaǵy soqqan qyzǵaldaqtaı kemeline kelmeı solyp, semip qalmaǵaı.

Hakim basyn shaıqady.

— Basyńdy nege shaıqaısyń, bul aqıqat qoı!..

— Men seni, Meńdiqyz, taǵy da renjiteıin: seniń qaınyń taby jat, Sovet ókimetimen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn, ishteı jaý adamnyń, jaý bolǵanda anaý-mynaý emes, óte qaýipti, aqyldy jaýdyń qolynda. Men muny búgin ýezik komsomol komıtetiniń hatshysyna aıtyp, ana komsomoldaryńdy tártipke shaqyryńyz, jańa zamannyń qaıratker mamany bolyp shyqqaly turǵan sovet mektebiniń stýdenti atyn bylǵatpańyz dep tapsyrdym.

— Bul qalaı bolǵany, Hakim? Bul Shyraqty mektepten de, komsomoldan da shyǵarady degen úkim emes pe?

Meńdiqyzdyń júzinde jylaýǵa taıaý qalǵan adamnyń úreıli pishini lypyldaı qaldy da, úlken kózderi sharasynan shyǵyp keterlikteı úlkeıe berdi.

— Álbette, sol komsomoldyq pernesi synnan ótedi, ıá shertýge kelmeı úzilip ketedi, ıá bolmasa ysylyp, kedir-budyry joǵalyp shırap shyǵady.

— Búl sumdyq, Hakim...

— Bul adaldyq. Bul qylapsyz ádildik. İshi kedir-budyr, syrty jyp-jylmaǵaı adam jańa ómirdiń kúreskeri bola almaıdy. Aýyzben aldap, kóz tasada jeke basynyń, qara basynyń quly bolyp, qoǵamnan bólek jaıylý jigittik emes. Qazaq: «Jigit bolsań bir syrly bol», deıdi. Bul aldaýshy bolma degen sóz. Sen nege jylamsyraısyń? Revolúsıa kezinde qasyń qanyn pıda qylǵan adamdar keıin sol revolúsıaǵa opasyzdyq jasaý úshin jandasqan joq qoı. Qazir tap sol revolúsıanyń eń syndy kezeńi: qanaýshy jeke baılyq ıeleriniń tobyna qosylasyń ba, álde eńbeginiń jemisin adamsha paıdalanýǵa umtylǵan halyqtyń qatarynda turyp jurtyńa abyroıly is kórsetesiń be — mine, osy tarıhı taraýda turmyz. Men inim eken dep, ana arqasy arsha, borbaıy borsha bolyp júrgen sansyz eńbekshi jastardan Álibektiń qylyǵyn jasyram ba? Bulaı etý, Meńdiqyz, adamshylyq ujdanyńa qol suǵý bolady.

— Oıpyrym-aı, Hakim, aıaýsyz is...

— Aıaýsyz dep, men Álibekti jaýdyń qolyna berip otyrǵanym joq. Óziniń lenınshil jastarynyń odaǵyna aıttym. Odaǵynyń aldynda: «Jaý qyzyn súıemin, biraq halqyma opasyzdyq jasamaımyn.

Qyzdy ózimdeı jańa ómirdiń qurýshysy etýge ýádemdi beremin» dep aıtsyn. Joldastarynyń aldynda, odaǵynyń aldynda ýádesin bersin. Olar qalaı dep tabady — úkim shyǵaratyn solar. Álibek bilimdi jas. Ony Ádilbekpen qatar qoıýǵa bolmaıdy. Al seniń kishkene qaınyń da «baılyq» degen sózdi uıyp tyńdaıdy. «Dabyldyń qyzyn áperemin. Malymen, otaýymen áperemin» dep eliripti álgi Raqymǵalı sýaıt. Muny da oılaý kerek. Onyki myna sen aıtqan mahabbat emes, maldyń, baılyqtyń mahabbaty, ıaǵnı «baı bolsam» degen qara sharýanyń esebi. Ol jas, oǵan túsindirip, tárbıe berý seniń mindetiń. Dabyldyń qyzynan basqa qyz quryp qalyp pa úılenetin bolsa. Onan aqyldy da, kórikti de qyzdar bar shyǵar. Meńdiqyz, oılan. Sana maıdany, salt maıdany — oń tútegen soǵys maıdanynan áldeqaıda qıyn, áldeqaıda názik. Kózge kórinbeıtin jerden bul názik nárse já bylaı, já bylaı aýytqýy, tipti úzilip ketýi múmkin. Sondyqtan maqsat aıqyn turǵanda, jańa dúnıe jasaımyz dep bel baılaǵanda — bizdiń jańa saltymyz qylapsyz bolýǵa tıis, minezimiz ben qulqymyz soǵan baǵynýǵa tıis. Jastar serikti ózine aqyly saı, dúnıege ózimen kózqarasy birdeı, birge eńbek etýge daıyn jandardan izdeý kerek. Dúnıeqor, ózimshil, úlpildek jyltımalardyń keregi joq, — dedi Hakim.

Ol temekisin tutatyp, ashshy tútindi aýyz toltyra sora bastady. Meńdiqyz onyń betine uzaq qarap otyrdy da, ún-tún qatpastan ornynan turyp ketti. Ol ekinshi bólmege kirip, stol janyna keldi. Qolyna qaǵaz ben qaryndash alyp, Álibekke hat jazýǵa kiristi.

2

Hakimmen sóıleskennen keıin Tańqybaı qosshy keńsesine kelip aqy surap, aryz berip ketken edi. Al onyń izin ala Aqmetsheniń taǵy da birneshe aýyldasy aryz túsirdi.

— Aqyly isterge arnalǵan sot májilisine prokýrordyń qatynasýy shart emes. Alaıda, myna eki shormannyń jumysyn óziń qoldaǵanyń maqul ǵoı dep otyrmyn, — dedi Halıt sýdıa Hakimdi shaqyryp alyp.

— Qaı ekeýi?- — dep surady Hakim, óıtkeni aqy suraǵan jalshynyń aryzy ekeý ǵana emes, osy jumanyń ishinde óz qolymen tapsyrǵany áldeneshe is bolatyn.

— Taı-týlaǵyńdy ózim. de úıretemin, maǵan, shyraǵym, ana júgen-quryq tımegen besti asaýdyń belin bir basyp bershi, deıtin bizdiń qart qurylysshy inisine. Sol aıtqandaı, besti asaýdyń kim ekenin óziń de shamalaǵan shyǵarsyń. Ekinshisi Aqmetshe.

— Birinshisi Salyń qoı shamasy. Qarttyń quryqshy inisi men boldym ba sonda? Qalaı qaıyrsań solaı júıtkıtin sorlynyń bes eshkisindeı shúldiregen Túkish-aı, Qazy nemeresiniń pysy basyp qolpańdap otyr ekensiń ǵoı. Báse, salqyn jerde otyryp-aq terleı bastapsyń, — dep qaljyńdady Hakim ony, sottaıtyn shonjarynan sýdıanyń ata-tegi áldeqaıda ataqsyz ekenin ilip.

Sýdıa Hakimmen ári zamandas, ári bir kezde iske aralasqan jáne kópten bir ýeze qaz-qatar kele jatqan belgili qyzmetker edi. Ol ata-babasynyń ataqty emes ekenin kek tutqan joq. Biraq erýlige qarýly, Hakimdi de ata jaǵynan bir shaýjaılap ótti.

— Ras. Qazynyń nemeresi bylaı shyǵa berip: «Álgi sýdıa degeniń jańaǵy ma? Bul qaı Muhambettiń balasy? Muhambet degen pravıteldi de, ataqty bıdi de, tipti ondaı ájini de estigen emen» deýi múmkin, — dep kúldi Halıt.

Hakim qyzaryp ketti. Biraq, óz ázilinen gori sýdıanyń ázili nysanaǵa dálirek tıgenin ol sheshendik sózben qymtady.

— Osy Salyqtyń ákesi Omar ýpravıtel, belgili Saqaý Mámbetin ertip masqar degen elge kelipti. Tizesi batqan Omarǵa masqarlar tisin qaırap otyr eken. Biraq olar bas salyp sabaýǵa, bolmasa basqa túrde jábirleýge sońynan pálesi tıer dep. aıla jasapty. Bir aýyldyń qatyn-qalashyn qaırap-qaırap, qasynda Saqaý Mámbetten basqa qol qatar serigi joq Omardy. ádeıi erkeksiz, óńkeı áıelderi ǵana qalǵan aýylǵa túsiredi. Elde joq erkekteri — elde joq, elde bary — kúni buryn jasyrynyp qalady. Omar bir dáýletti úıge túsip, jaılanysyp, báıbisheniń ázirlegen ádemi shaıyna bas qoıǵan kezde, bir kók aıyl qatyn aıqaıdy salyp, bútin aýyldy basyna kóterip, Omardyń ata-babasyn, ózin, úrim-butaǵyn qaldyrmaı bas terisin basyna kıgizip sybap, balaǵattap, shaı ishkeli jatqan Omarǵa kóseý ala umtylady. Ekinshi áıel — ıin aǵash siltep, úshinshisi ojaýmen, tórtinshisi qazannyń qara tutqyshymen — ne kerek, áıelder áıelshe ataqty ýpravıteldi qolyna túsken nársemen soǵyp, úıden aıdap shyǵady. Syrtqa shyqqan bıge syrttaǵy qatyndar biri basyna sý shashyp, biri máıekpen sybap irá sileıtedi. Munyń bárinen de jamany — áıelder bylapyt sózben qýys-tesigin qaldyrmastan sybaıdy. Jandármen kún at-arbasyna qaraı umtylyp, zorǵa dep áıelder men bala-shaǵalardyń qorshaýynan jyrylyp shyqqan Omar anadaı jerde:

— Omar-aý, Omar, atańnyń aýzyn... Omar-aý, Omar, óz aýzyńdy... Omar-aý, Omar, úrim-butaǵyńdy... Omar-aý, Omar, aýyl-aımaǵyńdy!.. — dep aıqaılap boqtap turǵan Saqaý Mámbetti kóredi. Biraq ister amal joq, qoldan keler qaırat kem. Masqardyń qatyny men balasy kegin alsyn. A, sen opasyzdyń mynaýyń ne? Toqta, bálem, sońynan tarttyrarmyn sazaıyńdy, — dep tistenip, at-arbasyna minip alyp jóneı beripti. Masqarlardan jaman tilin tıgizgen Mámbeti bir kez artyna qarasa, arqan boıy jerde sońynan erip kele jatyr eken. Attyń delbesin tejep: «Aı, opasyz, beri kel!» — dep aıqaılaıdy Omar terisine syımaı. Ábden yza kernegen Omardyń qasyna jetip kelip, oıynda eshteme joq adamsha: «Omeke, bir nárse aıtpaqshy boldyńyz ba, álde meniń qulaǵym tasa esitti me? — dep kólgirsı qalady. «Jaý jaǵadan alǵanda, ıt bolyp etekten qaptyń ba? Káne, keshshe ne dediń?» — dep Omar Mámbetke qarap tútigip ketse kerek. Sonda Mámbet: «Omeke-aý, men seni balaǵattadym. Balaǵattamaı qaıteıin, masqardyń qatyndary masqaralap, qýys-tesigińdi qaldyrmaı bylǵap jatqanda, esil Omarymdy bularǵa qor qylǵansha, ózim de bir sybap qalaıyn dep edim» depti. «Qyzyl tiliń qyrqylsyn, qudaı seniń osy tilińdi az da bolsa qysqartaıyn dep saqaý etti ǵoı seni» dep Omar júre bergen eken. Sol sıaqty seni qaýym:« Sýdıa bola alsa, osy Muhambettiń balasy sýdıa bola alady» dep bosqa saılamaǵan. Budan bylaı baıqap sóıleıtin boldyń, — dedi Hakim ezý tartyp.

— Sýdıalardan Saqaý Mámbet shyqpaıtyn shyǵar-aq. Al, jaqsy, Hake, istiń mazmuny málim ǵoı, endi sol taǵaıyndalǵan máselelerdi sheship jibereıik, — dedi de Halıt sot hatshysyn shaqyryp alyp, talapkerlerdi daıyndaýǵa jarlyń berdi.

— Sýdıalardan Saqaý Mámbet shyqpasa onyń oqasy joq, al Saqaý Mámbetterden sýdıalar shyǵa berýge tıis; óıtkeni bizdiń qazaqtyń jigitteri shetinen Saqaý Mámbet, shetinen tilge usta. Muny dáleldeýdiń keregi joqtyǵyna jańaǵy sóziń aıǵaq qoı, — dedi prokýror.

— Jaqsy endi, Hake, solaı-aq bolsyn. Májilis bólmesine shyǵaıyq, — dep Halıt ornynan turdy.

3

Aqmetshe sot májilisin bılep ketti, ol ózin-ózi aıyptap, talapkerlerdiń tilegin onan ári tereńdete tústi.

Sýdıa sot tártibi boıynsha jaýapkerdiń aty-jónin, kásibin, turaqty mekenin taǵy basqa tıisti aqpar alý jaǵyn suraqtap bolǵannan keıin, talapkerlerdiń attaryn atap, olardyń «eńbek ańy óndirip berińiz» degen tilekterin jarıalady. Sonsoń:

— Jaýapker Aqmetshe Muqametsheuly, siz bul zańdy tilekterdi moıyndaısyz ba? — dep surady.

Ornynan ekinshi ret túregelgen Aqmetshe:

— Maǵan túsiniktirek etip, ıaǵnı .talapkerlerdiń talabyn dáleldeńkirep sóz sóıleýge bola ma? — dep ol sýdıaǵa qarsy suraq qoıdy.

— Men sizge myna jarıalanǵan aryzdar boıynsha talapkerler tilegin moıyndaısyz ba? — dep suraq qoıdym.

— Men sizden sol tilekterdi tolyń moıyndaıtynymdy dáleldeńkirep aıtýǵa ruqsat suradym, — dedi Aqmetshe ezý tartyp.

Halıt az múdirip qaldy da, oń jaǵynda otyrǵan halyń zasedateli Sholpanǵa jáne sol jaqtaǵy qosshy bıge moınyn kezek buryp sybyr ete tústi de, azdan keıin jaýapkerge:

— Sóıleńiz, — dedi.

— ...Bizdiń, qazaq halqynyń sharýashylyqty ǵylymı jolmen órkendetý jóninde de, mádenıet oshaǵy — mektep sanyn molaıtyp, halyqty bilimge jappaı jeteleý jóninde de kesheýildep k,alǵanymyz málim. Sol sıaqty myna jańa zamandy túsiný jóninde de orys halqynan bir saty tómen turmyz. Al áleýmettik, azamattyq boryshty óteý, ıaǵnı sanalylyq satyǵa órmeleý óte-móte tómen. Sanalylyqty aldymen oqyǵan azamattarymyzdan kútemiz. Al sol oqyǵan adamnyń biri men edim. Myna otyrǵan (ol sol qolyndaǵy Tańqybaı tobyna ıek kóterdi) momyn, jalpaq bórik, keń shekpendi qazaq, sharýasy bizge kózin tigedi. Ádildikti, teńdikti, týysqandyqtyń eń abzal túrin bizden kútedi, buryn da bizden kútip keldi. Biraq soǵan biz óz ótenimizden qol ushyn berip, qoltyǵynan kóterip, bilmegenin úıretip, bilgenin paıdaǵa asyrtyp keldik pe? Joq. Solardyń joǵyn joqtap, kózine kórsetip ıgi is istedik pe? Joq. Mysalǵa kózi ashyń degen meni alyńyz. Meniń mamandyǵym, bilimim arqasynda ǵylymı jolǵa túsirip kele jatqan dóńgelek sharýam bar. Árıne, bul sharýany órkendetýge men qol kúshin jumsaǵanym joq, mı kúshin ǵana jumsadym. Al qol kúshin jumsaǵan myna otyrǵan azamattarǵa — aýyldastarǵa istegen eńbegi úshin tıisti aqysyn Evropa úlgisimen tólep kelgenim joq, ıaǵnı bulardyń qazaqtyń ǵadet-ǵurpyn, nanǵyshtyq-sengishtik sezimin ózime beıimdep, tıisti aqysyn bermeı, ony attyń maıy, sıyrdyń súti, kóliktiń kúshimen tólep keldim. Eger de sizder osy májiliske shaqyrmasańyz, zań boıynsha talap etpeseńiz, bul qalyp sozyla berer edi. Minekeı, bizdiń sanamyzdyń óte shaban, óte qazaqy qalypta qalǵany. Attyń maıy, sıyrdyń súti, kóliktiń kúshi myna otyrǵan Tańqybaılardyń mańdaı terin aqtaı almaıdy. Bularǵa men tolyq aqy, ıaǵnı adal eńbegin aıtqyzbaı, sotqa shaqyrtpaı tóleýim kerek emes pe edi. Ǵapý etińiz, qurmetti sýdıa, sizder de ǵapý etińiz, halyq bılepi, mine bizdiń azamattyń boryshty aıaq asty etkenimiz, mine bizdiń sana satysyna órmeleı almaǵanymyz. Sondyqtan úlken keshirim suraı otyryp, men myna aryz bergen aýyldastaryma: árqaısysyna eki túıe, eki bıeden aqy berýge mindettimin, mindetti emes, boryshtymyn. Jalǵyz bular emes, elde qalǵan aýyldastaryma, ıaǵnı myna Tańqybaı sıaqty kópten beri menimen birge sharýamdy sharýalasyp kelgen azamattarǵa — nebári on bes úıge otyz túıe, otyz bıe berýge májbúrmin.Muny men eseptep shyǵardym. Bul meniń eńbekshilerge bermeı kelgen boryshym...

Aqmetshe «osy sózim qalaı?» — degen adamsha azdap qana uzynsha qara saqalynyń ushyn sol qolymen janap ótip, Hakimge kóz quıryǵymen kúle kóz bastady. Onyń júz qubylysyn, sóılegendegi baıaǵy jumsaq únin, oı kestesin, kelisti qımylyn, irkilmeı bir qalypta, bir sazda sóıleıtin sheberligin Hakim ishinen suqtana tyńdap edi, biraq syr bermeýge tyrysyp, sazaryńqy qalyp saqtaǵan boldy. Kózin Aqmetsheniń kózine kezdestirmeı áregirekte otyrǵan Tańqybaıǵa qarady. Sál aýzyn ashyp, arbalǵan torǵaıdaı moınyn sozyp qalǵan Tańqybaı, Hakimniń kózine kózi ushyrasa qalyp, ústi-ústine jypylyqtaı jóneldi. Hakim basyn shaıqady. «Áli baıaǵy Aqmetshe. Joq, baıaǵy emes, baıaǵydan áldeqaıda ilgeri ketken... Baıaǵydan áldeqaıda júırik... Ne dep edi sonda? Sol Tekedegi esten qalmaıtyn qaterli keshte!? Meni Abylaev tanyp qalyp, biraq syr bermegen bolyp, túngi qarý tıegen kerýenmen birge ketken túni... «Meniń aýyr kúnám, qudaıǵa kúnály jerim, adamnyń ishindegisin bilip qoıý dep pe edi?..»

Ol taǵy da basyn shaıqap, Aqmetshege moınyn burdy. Aqmetsheniń kózi ańdyǵan qalpyn ózgerte . qaldy: «Bilemin ne oılap turǵanyńdy» dedi onyń bul qarasy. Hakim sýdıaǵa:

— Maǵan jaýapkerge suraq qoıýǵa ruqsat etińiz! — dep ótinish jasady.

— Ýezik prokýror Júnisov joldas, jaýapker Aqmetshe Muqametsheulyna suraq qoıý úshin sizge sóz berildi.

— Sizdiń barlyq túıeńiz qansha? — dep surady prokýror kózin tómen túsirip.

— Alpys eki.

— Bári de nar ma?

— Iá, bári de nar.

— Asyl tuqymdy túıeler?

— Adaı ingeni men jelmaıanyń úshinshi generasıasy.

— Bul asyldandyrýdyń maqsaty jóninde ne aıtar edińiz?

Aqmetshe ańyryn ǵana kúlip qoıdy.

— Qazaqtyń on sıyrynan sımentaldyń bireýi artyq. Sol sıaqty túıeniń násili asyldansa sharýashylyq quny artady ǵoı.

— Jaqsy. Siz bir sózińizde áleýmettik boryshty aıtyp kettińiz. Mal tuqymyn asyldandyrý áleýmettik boryshpen qalaı qabysar?

— Bul kerek suraq, prokýror myrza, — dedi irkilmesten Aqmetshe. Onyń kóziniń quıryǵy endi jyly kúlki syzyǵyn jazyp jiberdi.

— Jaýapker Aqmetshe Muqametsheuly, prokýror myrza emes, azamat prokýror... deńiz, — dep sýdıa onyń sózin jóndedi.

— ...Ǵapý etińiz, bul óte oryndy suraq, azamat prokýror. Meniń shamalaýymsha: sizdiń mal basyn asyldandyrǵanyńyzdan halyqqa keler paıda bar ma, degińiz keledi ǵoı? Jaýap: jaqsy sóz — jarty yrys; sol sıaqty úlgili is halyqqa paıda. Bókeı gýbernıasynda Mahambet Bókeıhanovtyń jylqy tuqymyn asyldandyrý tájirıbesi bar. Jympıtyda, meniń osy kishkene talabym bar, anaý Gýrev ýezinde edilbaı qoıyn suryptaý bastaldy. Mine, az, neken-saıaq bolsa da bul bastama áleýmettik boryshtyń basym jaǵy. Kim biledi, on jyl, on bes jyl óter, qazaq dalasynda sútti sıyr, júndi qoı, júrdek jylqy, baǵaly túıe ósirý isi tegis óris alar...

Sýdıa da, qosshy-bıler de Aqmetsheniń myna sózderine tańdanǵan pishinde qaldy. Biraq Hakim suraqty jańǵyrtyp, jurtqa etken sóz áserin qaıtadan tarqatty.

— Sonda qalaı? Alpys eki túıeniń teń jarymyn aǵaıyn-týǵandaryńyzǵa bólip bergińiz kelgeni me? Jylqynyń da birazyn jaqyn aǵaıyndaryńyzǵa taratpaqsyz. Bul myna adamdardyń qosqan eńbeginen artyń pa, kem be? — dedi Hakim.

Aqmetshe sál qabaǵyn shytty.

— Prokýror azamat, siz zańǵa jetiksiz, bul tabıǵı nárse. Meniń jasym úlken, sondyqtan sóz uǵymyn dáleldeý jaǵynan tájirıbesi bar adammyn. Keshirińiz, bul aǵaıyn-týǵandarǵa bólip bergenim emes, olarǵa boryshtarmyn, sony tólegenim, ıaǵnı eńbek aqysyn halaıyq aldynda qolyna ustatqanym. Muny buryn istemegenime ókinishtimin. Biraq eshten kesh jaqsy degen halyń naqyly bar.

Az otyrdy da Hakim sýdıaǵa:

— Meniń basqa suraǵym joq, — dedi.

Sýdıa oń jaǵyndaǵy qosshy bı Sholpanǵa moıyn buryp:

— Jaýapkerge beretin suraǵyńyz joq pa? — dep surap edi, Sholpan:

— Bireý emes, bul kisige qoıatyn birneshe suraǵym bar, — dep jaýap qatty.

Sóıtti de ol jelkege túıgen toqpaqtaı qolań shashyn bir túzep qoıyp, aıypker Aqmetshege qabaǵyn túıe qaldy.

— Siz tóńkeristen buryn ókimet saılaýyna qatynastyńyz ba? — dedi Sholpan.

Aqmetshe kúlimsirep saqalyn sıpaı tústi de túregelip:

— Jaýap berýge ruqsat etińiz, sýdıa azamat, — de¬gen onyń tilegine ilese Halıttiń bas ızegen ruqsaty da jalǵasa berdi.

— Siz, árıne, tóńkeristen burynǵy saılaýdyń buqarashyldyq jaǵyn aıtatyn shyǵarsyz, — dedi Aqmetshe jumsaq únmen. — Ol kezde jassyz, sondyqtan burynǵy saılaýdy kórgen joqsyz. Tóńkeristen burynǵy saılaý azamattardy tegis qatystyratyn, jasy jetken azamat tegis daýys beretin, ala-qula bolǵan joq. Al men kámelet jasqa tolǵannan keıin ótken saılaýdyń bárine de qatynastym...

— Siz týra jaýap berińiz, — dep bóldi Sholpan ony. — Men patsha ókimetiniń tusynda saılaý buqarashyl ma edi, buqarashyl emes pe edi? dep suraǵanym joq. Siz ózińiz buryn saılaý jolymen qandaı qyzmet atqardyńyz, sony suraımyn.

— A, laýazym jóninde deńiz.

— Iá, laýazymyńyz qandaı boldy dep suradym.

— Bul suraqtyń jóni basqa, — dep kúlimsiredi Aqmetshe. — Bir saılaýda volostnoı ýpravıtel boldym. Qazaqsha bolys deıdi ony jurt.

Sholpan kımelep ketti.

— Siz jańa «burynǵy saılaý buqarashyl edi» dedińiz. Káne aıtyp kórińiz, nemen buqarashyl edi: kedeıden bolys qoıýshy ma edi? Áıelderden starshına saılaýshy ma edi? Qaı jaǵy buqarashyl edi? Álde áıeldi mal ornyna satýǵa bolatyny buqarashyldyq pa?

— Siz tym kımelep kettińiz, sýdıa. Bul aıtyp turǵanyńyz óte ádil nárseler. Biraq munyń bárine birdeı jaýap berý ońaı da emes. Óte toptap jiberdińiz suraqtaryńyzdy. Sonymen qatar bul máseleler ańyly iske kop janasa da bermes. Alaıda, suraq qoıylǵannan keıin men óz tájirıbemdi, óz kórgenimdi túsindire ketpeı bolmaıdy. Ras aıtasyz: burynǵy saılaý osy kúngi sovet kózimen qaraǵanda óte-móte ádilsiz saılaý edi. Aldymen maldy, oqyǵan azamattar aýyzǵa ilinetin. Al áıel degen halyń, ásirese, qazaq áıelderi ilýde bireý bolmasa saılaýǵa qatynasty dep aýyz toltyryp aıtýǵa kelmeıdi. Men «buqarashyl» deı qoıǵanym joq. «Buqarashyldyq jaǵyn aıtasyz ba» dedim. Ondaǵy aıtpaǵym: kári-jasy aralas, baı-kedeı demeı, bári de qol kóterdi demek em...

— Jaqsy, — dedi Sholpan. — Ras, bul aqyly isterge janasa da bermes. Biraq sovet soty: jaýap berip turǵan kim — osyny dál kórsetýge mindetti. Siz buryn bolys boldyńyz, oqymysty adamsyz. Bir sózińizde aýyldastarymnyń aqysyn jep keldim dedińiz, oǵan ókinemin dedińiz. Eger de Sovet ókimeti bolmasa siz ol týysqandaryńyzdyń eńbegin jep kelgenińizdi halyqqa aıtar ma edińiz? Qalaı oılaısyz?

Aqmetshe kúlimsirep, basyn shaıqady.

— ...Al bul bir másele. Ekinshi suraq sizdiń jasyńyz qyryq beste... Myna otyrǵan azamattardyń ana bir ekeýi siz shamalas. Siz bolys bolǵannan beri dáýletti bolsańyz da, bul kisiler sizge sol kezden beri qyzmet istegende de buǵan on segiz, jıyrma jyl ótken-aq shyǵar. Sol jıyrma jylǵy eńbek eki jylqy, eki túıe bolǵany ma? Sizdiń bir basyńyzdyń jınaǵany da jıyrma jyl ishinde, ólgen-jitkenin qospaǵanda, júzdegen jylqy, júzdegen túıe bolyp qosylyp kelgen joq pa? Jıyrma jyldy aıǵa, kúnge aınaldyryp, úsh-tórt qaranyń qunyn soǵan bólse qansha bolar? Kúnine tıyn da shyqpaı qalyp júrmese ne qylsyn, — dedi Sholpan.

Hakim jalma-jan qaǵazǵa tez-tez bir sıfrlardy jazǵyshtady da Ametshe jaýap bergenshe:

— Eger de bul kisiniń asyl jylqysynyń baǵasy júz som turǵan kúnde, jańaǵy aıtqan óziniń bıligi boıynsha qyzmetshilerine kúnine shırek tıynnan tólegen bolyp shyǵady, — dedi ol Halıtke qarap.

— Men mundaı qıyndatqan suraqtarǵa jaýap bere almaspyn. Qalaı bolǵanda da bizdiń qazaq eliniń eńbekti baǵalaý jóninde mesheý qalǵany aıqyn ǵoı, joldas sýdıa. Sondyqtan men óz boryshymdy óteý jolynda pikir aıttym. Al endi, bılik aıtý sizderdiń sýdıalyq boryshtaryńyz, — dep Aqmetshe ornyna otyrýǵa yńǵaılandy.

Sýdıa qasyndaǵylarmen aýyzsha keńesip talapkerlerge sóz berdi.

Ańy surap aryz bergen sharýalar birinen soń biri ornynan turyp, jat sabaqtaı bir-aq aýyz sózdi kezegimen aıta bastady.

— Aqańnan paıdadan ózge zıan kórgenimiz joq.

— Marhabatty adam ǵoı, eńbek ańymyzdy tóleımin degeni de izgilik.

— Aqańnan paıdadan basqa zıan kórgen aǵaıyn joq.

— Marhabatty kisi. Eńbek ańymyzdy tólegenine myń raqmet.

— Aqańnan paıda...

— Jaqsy, jaqsy, — dep sýdıa tipti bireýiniń sózin bólip jiberdi. — Qaı jyldan beri kórshi-qolań bolyp keldińiz?

Sharýa onyń sózine túsinbeı qaldy bilem.

— Lábbaı? — dep qulaǵyn tikti.

— Qaı jyldan bastap Aqmetshe Muqametsheulynyń sharýasyn sharýalap kelesiz?

— A... Kórshi-qolań ba edińiz deısiz be? Joq, kórshi-qolań emespiz, aǵaıynbyz ǵoı. Aǵaıyn bolǵannan keıin qaı jyldan bastap sharýasyn sharýalaýshy ek, enshalla, týǵannan beri ısha deskenimiz joq, — dedi sharýa.

Sýdıa oǵan:

— Sonda, siz bul kisige, shamamen aıtqanda, eń kemi jıyrma bes jyl qolǵabysyńyzdy tıgizgen bolarsyz? Solaı ma? — dep edi, sharýa:

— Enshalla, enshalla, — dep basyn ızedi.

— Jaqsy. Al, siz she? — dep sýdıa Tańqybaıǵa qarady.

— Meniń aqym kóp bul kisiden alatyn. Men qosshy kedeıler uıymyna múshemin. Meni Qarabaı Kózeevtiń ózi biledi, myna pyrkarol Hakeń de jaqsy biledi. Jaqynda, jaqynda emes-aý, kúni keshe meniń esime salǵan osy kisi. Elge barǵasyn kúnimen, túnimen oılanyp, basqalarǵa da oıymdy ortaǵa sap keńesip, ańy suraýdy uıǵardyq. Maǵan bul kisi aqymdy tolyq etip berýi kerek. Húkimet qosshy múshesine jaq. Bul kisi ony bilip qoıýy kerek, — dep Tańqybaı kúsh kórsetip te qoıdy.

Hakim bul pysyq sharýanyń: «Óz sózi emes, álde Aqmetshe aýzyna salyp bergen nárseni aıtty ma? «Kúni-túni oılanyp, aqy suraýdy uıǵardyq» deıdi.

Anaý kúngi áńgimeden keıin jabyla aryz bergenderi oılandyratyn jaıt. Kúdikti is...» — dedi ishinen Tańqybaıǵa kózin tige qarap.

Sot úkimin shyǵarý úshin basqa bólmege ketti.

SEGİZİNSHİ TARAÝ

1

Dabyl aýylynan kishkene Qurmannyń ushty-kúıdi joq bolǵany, sol mańdaǵy jurttyń nazaryn qos jetim balanyń qarasha úıine aýdardy. Bul bir aıaq astynan kezdesken úlken oqıǵadaı kórindi. Bısenǵalıdyń balany jazyqsyzdan jazyqsyz uryp jibergenin, oǵan Qalekesh jyrshynyń ara túskenin, bul ekeýin de tań sáriden onyń úıden qýyp shyqqanyn aýyl tegis bilgen joqty. Al bilgeniniń baı inisin sógýge aýzy barmady. Tek bolǵany balany ǵana áńgimeleýmen boldy. Bireýleri:

— Áli kelgen joq pa? Úsh kúnnen beri qaıda júrgeni?

— Qasqyr jep ketýden aman ba ózin?! — dep kúdiktense, Qurmannyń pysyqtyǵyn jaqsy biletinderi:

— «Qasqyr jep ketýden aman ba ózi?» deıdi. Ondaı bala qasqyrdy ózi jep qoımasa, qasqyrǵa aýyz saldyrmas. Ol qalaǵa qashyp ketti, sonda naǵashysy bar, — desti. Biraq oǵan:

— Raqymǵalı qaladan taba almaı qaıtty ǵoı, — degen qarsy jaýap ta tabylyp jatty.

Kóbi balany aıap joqtady. Qarshadaı balanyń elden ketkende qaıda baryp, qalaı kún kóretinin oılady.

Joqtaýshynyń ishinde Bısenǵalı men Qalampyr da boldy, biraq bular: — Kelin men qoıshynyń qashqany... qudaı tek jamandyqqa jazbasyn. Al, bul jaqsy yrym emes: bul bir sumdyqtyń aldy, — dep úreılendi.

Sóıtti de ekeýi qosarlana bar báleni baıaǵy «jaman kúıeýge» japty.

— Sen sony tórge shyǵaryp jaman úıretken. Jalǵyz ony ǵana emes, qaıdaǵy bir qý jaq jyraýdy da sen osy aýylǵa úıir qylǵan! — dep Qalampyrdyń aldyn oraı tıisken Bısenǵalıdy qaharly báıbishe toqtatyp qoıyp, ózi kiristi.

— Sen sony ne maqsatpen shaqyryp keldiń, sony aıtshy, — dep qysty báıbishe.

— Oıbaı-aý, bı jeńeshe-aý, men emes ony alyp kelgen. Buralqy ógizdeı súıkenip, úıdi-úıdi sanap, bosaǵasyn bosatpaı júrgen belgili jarapazanshy emes pe! Men ony shaqyryp ákelip, sonshama oshaǵyma tas qylamyn ba? Jeńeshe-aý, ózińiz oılańyzshy, álmısaqtan beri qaraı el-eldi qydyryp júrgen Qalekesh qoı. Men týmastan buryn da, ol el kezgen kezbe emes pe? Bálkim, o l sizderden de buryn dúnıege kelgen shyǵar. Byltyr da keldi, bıyl da keldi osy aýylǵa: aıaǵyn tusap qoımasań, bul endigi jyly da keledi, onan arǵy jyly da keler, — dep tizbektedi, sózi kemerinen asyp tógilip turǵan Raqymǵalı.

— Al, solaı bolsyn. Ol endigi jyly da kelsin. Ana balany qaıdan tabasyń, endi sony aıtyp kórshi.

— Ony endi aqyldasyp, kóp bolyp oılasaıyń, jeńeshe. Men izdeýin izdermin. Biraq qaıtkende tez tabý kerek, sony aqyldasaıyq. Ákesi de bir qashaǵan edi... — dep jóneı berip edi Raqymǵalı, áıel:

— Toqta! — dedi. — Men ákesiniń qandaı ekenin surap turǵanym joq. Qalaı da tap. Qalada bolsa — qaladan qaıtar, dalada bolsa — daladan qaıtar. Eline qashsa elinen izde. Úsh kún ishinde ol qoıshy osy jerde bolsyn, — dep buıyrdy.

— Iá, sóıt, — dep Bısenǵalı da ózinshe áıeliniń ókimin nyqtaı tústi.

— Aı, sol keshegi... anaý kúngi ógiz arbaly qara domalaq týysqanymen ketpedi me? Sol azǵyrmady ma eken ony? Tilmarsyǵan bir ol da sen sıaqty sózden túıin túıgen neme kórinip edi, — dedi áıel taǵy da Raqymǵalıǵa tıgize.

— Aıta kórmeńiz, jeńeshe, — dep Raqymǵalı Ádilbektiń mańyna jýytpady. — Aıta kórmeńiz. Ol degen ondaı usaq nársege ómiri jýymaıdy. Jýý qaıda, ondaı qoıshy azǵyrý degen onyń ata-babasynyń, tipti úrim-butaǵynyń basynda bolyp kermegen is. Buǵan kúnály bolmańyz, jeńeshe. Ómirde eshkimge qıanat jasap kórmegen bala. Jáne ol balany men obshem, osy aýylǵa soǵatyn ettim ǵoı, jeńeshe. Onyń shet jaǵasyn ózińiz de túsinesiz. Úlken baqyttyń tulymynan ustattym — ol bala endi onan aırylmaıdy. Qudaı biledi, dep aıtaıyn, aırylmaıdy. Aırylý qaıda, bireý qaıda, erteń ol balanyń ózi-aq jetip keledi osynda. Qoıshyńyz túgil mysyǵyńyzǵa da qolyn tıgizbes, qaıta menen de muqıat qorǵar, — dep jymıdy kúıeý. Ádilbekti «baldyzymdy kórsetem, kel» dep shaqyrǵanyn alystan meńzep báıbisheniń aldyna tartyp.

Qalampyr bul óte qolaıly jáne tıimdi qudalyqty o bastan-aq jek kórmegen bolýy kerek. Sonda da ol:

— Aı, ony qoıa tur. Ol aldaǵy is. Onan buryn myna qý qoıshyny tap, — dep óz buıryǵyna oraldy.

Bısenǵalı da:

— Iá, sóıt, — dedi.

Sóıtpeske amal qansha — uzaq kúngi bos sózden salǵan bógeti báıbishe ámirine kese-kóldeneń tura almaı, Raqymǵalı endi Qurmandy izdeýge ekinshi ret shyqpaqshy boldy.

Zym-qaıym joq bolǵan inisin qyz ekinshi kúni myqtap joqtady. Ekindiden bastap mal saýý, sút pisirý, shaı qaınatý, sý ákelý qamymen sharshap jyǵylǵan Halıma Qurmannyń úıge qaıtpaǵanyn birinshi túni asa joqtaǵan joq edi. Ol: «Ashýlanyp bir jerde otyrǵan shyǵar. Jazǵyturym da ol qystaý jaqqa baryp aınalyp ekinshi kúni qaıtqan. Túnde kelmese, erteń ertemen kelip jeter» dep oılap, uıyqtap qalǵan bolatyn. Biraq, ertemen qaıtar degen inisi túste de, keshte de úıge oralmaǵan soń qyzdyń júregi qobaljı bastady. Ymyrtta ol qoıshy Qalıǵa kelip, qotan shetinde biraz otyrdy.

— Qalı, sen eshteme de bilmeısiń be? Qurmash saǵan óriste ne aıtyp edi? — dep surady, qoıshy áldeneni jasyryp júr me dep oılap.

Biraq oǵan Qalı óziniń kimge bolsa da talǵamaı aıtatyn:

— Joq-a, — degen jaýabyn qatty da, jantaıǵan kúıi jata berdi.

— Sen, Qalı, umytqan shyǵarsyń, oılashy, Qurmash birdeme aıtqan shyǵar, — dedi qyz taǵy da Qalıdyń birden sóılese qalmaıtynyn eskerip.

Qoıshy ekinshi ret, sol jatqan kúıi:

— Joq-a! — dedi.

— Degenmen, keshe óriste ol saǵan aqyldasqan shyǵar.

Qurmash áńgimeshil ǵoı.

— Keshe óriske ol kelgen joq, — dedi Qalı biraz bógelgennen keıin.

— Senen kelip shalap ta ishpedi me?

— Joq-a!..

Bir aýyz sózden ári áńgimege aıaq baspaıtyn, «joq-a» degennen ózge jaýapqa da shorqaq qoıshyny qyz onan ári qınamady, úıine qaıtyp kelip tósegine qısaıa ketti. Biraq ol tań atqansha kózin ilmedi — túni boıy jylaýmen shyqty. «O, jasaǵan, ne jazyǵym bar edi?» — dep jybyrlady jas qyzdyń erni, qarańǵy, ózinen ózge qybyrlaǵan jany joq, ıesiz úıde. — Ákemniń qandaı ekenin bilmeımin de... Sorly sheshem kóz jumǵannan keıin arqa súıegen kishkene baýyrym — Qurmashym... sensiz men qaıtyp kún kórermin. Myna ıesiz úıde qalaı jatyp, qalaı turamyn?.. Jasaǵan maǵan endi seni de kópsindi me?! Ne jazyǵym bar edi»...

Keıde jylap jatyp kózin ashyp qalǵan Halımaǵa qarańǵy úıdiń ishinde áldekim júrgendeı bolady: ol ańyryn jyljyp bosaǵaǵa qaraı yǵysady; syrtqa, úı ishine qulaq tosyp, qaraı-qaraı qarańǵynyń boz qylaýlanǵan sáýlesinde burysh-buryshty tintkileıdi. Jym-jyrt. Qybyrsyz jatqan túngi álem. Onyń elegizgen qulaǵyna kúıis tartyp, aýyr kúrsingen maldyń dybysy ǵana keledi: oqtyn-oqtyn shybyn-shirkeıden tynysyn tazartyp pysqyryp qalǵan qoıdyń yshqynǵany kóńilin bólip ketedi. Biraz ýaqyt qyz bosaǵada otyryp oıǵa shomady... «Keshe birge de jatpadym qushaqtasyp. Jyrshy ataı ońasha bolsyn dep baýyrymmen birge qonbadym» degen ókinish tynysyn býady. Tynysyn býady da óksıdi. Tún uzaq, qaıǵy mol, súıenish joq...

Kelesi kúnderi Halıma botany ermek ete bastady...

Enesine erýge áli býyny bekip jetpegen bota maımaq tirsekteri jerge tıerdeı qaıysyp, ilki kez shı qorshaýda turdy da, eki-úsh kúnnen keıin áýdem jerge ózi júrip baryp, keri oralatyn boldy. Birazdan soń ol tarpań tapyraqqa úırene bastady. Biraq ony aıaqtanǵan soń da enesine erteńdi-kesh jelkesinen ustap aparyp jaǵyzyp, Halıma jas balasha baǵyp turyp emizetin. Keı kez embeı selteńdeı bastasa, qyz ony jelkesinen nuqyp qoıyp, ańdyp turatyn edi. Sóıtip, aýyq-aýyq qorektendirip, qorshaýda ustap, kóleńkege baqqan tól qyzǵa birjola úırenip ketken. Ol tipti sútke toıyp alǵannan keıin enesiniń qasynda qalmaı qyz sońynan erip júretindi shyǵardy. Al, ingen óriske ketken shaqta bota Halımany izdep júrip taýyp alady, onymen keıde úıge ilesip kirip te ketedi...

Sol jas bota muńdy Halımanyń jan serigine aınaldy. Sıyr saýysyp, maldy óriske shyǵarysyp, buzaý aǵytqannan keıin jalǵyz qalǵan Halımanyń bar ermegi bota. Bota úndemeı qalǵan qyzdyń, «nege muńaıasyń» degen adamsha, qoltyǵyna basyn tyǵyp, ıyqtap oıynǵa shaqyrady. Qyz onyń basyn, kózin sıpap erkeletse, bota tizerleı bastaıdy da, qyz ornynan túregelse ol qasha jóneledi, «meni qý!» degendeı bolady. Qýa tússe — ol árileı beredi, al, qaıtyp ornyna kelip, bosaǵaǵa otyra ketse — bota da jetip keledi, taǵy da tizesin búgip, qyz qoltyǵyna basyn tyǵady. Bir kúni Halımanyń kózi botanyń býaldyrlanǵan úlken kózine túsip ketti de, ol kóz ushyndaǵy qybyrlaǵan sýretteı bop júzip júrgen óziniń tıtteı beınesin kórdi. Óziniń kádimgi jalań bas, shashyn bir burǵan, búrme kóılekti sýreti. Biraq usaqtala-usaqtala kózge áreń ilinerlikteı bop qalǵan oıynshyq sıaqty, — júz álpeti anyq emes, al turpaty, kıimi bári ezi. Bota kózin jumyp qalsa joǵalyp ketedi de, ashsa býaldyrlanyp qaıtadan shyǵa keledi. Qyzyq sýret. Keıde óz beınesi emes, jybyrlaǵan kóp sýret, úı tóńireginde júrgen adamdar men maldyń kishkene sýretteri de qybyrlap ótedi.

Óristen ingen qaıtar shań. Kún ekindige tónip qalǵan. Jas bota enesin joqtaǵandaı dalaǵa qarap turyp bozdaı bastady. Náp-názik múláıim daýsynan jas balanyń muńaıyp jylap qoıa bergeni sıaqty bir jan tebirenterlik aıanysh úni qulaqqa keldi. Úı ishinde áldenege aınalaqtaǵan qyz kenet júgirip esik aldyna shyǵyp edi, bota oǵan moınyn ańyryn ǵana burdy da ornynda turyp qaldy. Onyń kóre sala júgirmegenine tań qalyp, qyz da bógeldi — ekeýi birin-biri synaǵandaı qarasty. Biraq bota burylyp, dalaǵa qarap taǵy da bozdap edi, onyń úninen bul joly áldenege jalbarynǵan álsiz zardyń úzilmeli, dármensiz dybysy tula boıdy shymyrlatyp Júre berdi. Qyz shydamady — eki qolyn jaıyp, ony jubatqandaı, aıaǵyn asyǵa basyp kelip moınynan qushaqtaı aldy. Bota qyzǵa súıene tústi de, «saǵyndym ǵoı» degen múláıim pishinmen kózin jaýdyrata tústi. «Men de saǵyndym, botaqanym, jylamashy. Men de, mine, jylamaı turmyn ǵoı. Jylaǵannan paıda joq kórinedi, botashym, botaqanym» — dep qyz kúrsinip qoıdy. Ekeýi aqyryndap, esiktiń bosaǵasyna jyljyp kelip qushaqtasyp, biriniń kózinen biri jalǵyzdyq qasiretin qosyla izdegendeı. «Sen nege jylaısyń, botaqanym? Seniń mamań bar. Sen jylama, mamań joq bolsa — myna men barmyn, botashym. Súıeneri joq meni aıtsaıshy. Mine, jalǵyz Qurmashymnan aırylǵanyma...» dep qyz jylap jiberdi. Qulaǵyn salyp, tyńdap turǵan adamsha bota basyn qısaıtqan kúıi az toqtap, kózin sál juma túsip, tumsyǵyn qyzdyń qoltyǵyna tyqty: qyz onyń jaǵyn, qabaǵynyń ústin sıpalap, músirkedi de, sál erkelep jumyla túsken kózin ashyp óz sýretin izdeı bastady: jasaýraǵan úlken kózdiń ishinde aına kóldiń tósinde jaǵalyq oınaǵan baladaı tıtteı sýreti búl joly qalqyp júr: bir mezet onyń óz kózi de jasaýrap ketti de, júzip júrgen kishkene beınesiniń qaı jerge toqtaryn kútti...

— Jańa kórdiń be botany, úıge kir! — dedi táńirideı tanys, óktem ún.

Qyz selk etti, úı tasasynan shyǵa kelgen Qalampyrdy kórip, botanyń moınynan qolyn tez tartyp aldy.

Ámiri kúshti báıbisheniń sońyna erip, úıge kirip úlgirgenshe bolmaı, keıingi jaqtan onyń qulaǵyna:

— Enem baıǵus aıtýshy edi... — degen kópten beri belgili, bezer ún de shalyndy.

Qyz úıge kirgen boıy, qazan jaqta keregege súıenip turyp qaldy. Kúnde ertemen kúl basynda qylǵyna qarlyǵyp, qarǵadaı qaqsaǵan bul juǵymsyz kómeı onan ári qylqyldady.

— ...Osy Halıma baqytty bolady deýshi edi, jurt aýzyna ilinedi deýshi edi jaryqtyń, teń qurbysynan artyq bolady deýshi edi, kúni-túni Halımany aýzynan tastamaýshy edi, ımandy bolǵyr. Burynǵynyń adamynyń bári áýlıe ǵoı, olardyń sózinde jalǵan bar ma?..

Qyz ún-túnsiz qaqqan qazyqsha shanshylyp, úıge kirip kele jatqan kempir sóziniń bataǵa aınalar sońyn kútti.

— - ...Illahı solaı bolǵaı! Áýlıe adamnyń aıtqany kelgeı! Bıbı Fatıma qosh degeı! qaziret Ǵaısha qoldaǵaı! Marıam ana duǵa qylǵaı! İzgiler medet bergeı! Huzyr-İlıas qolyn sozǵaı! Baı bolyp barsha muratyna jetkeı!

— Aýmın! — dep Qalampyr bir tizerlep otyra qalyp, kempirdiń batasyn demdep, qolyn qosyla jaıysty.

Bul Burysh kempir edi. Burysh munan buryn Halımanyń úıine úsh ret kelip, keler-keterin qosa eseptegende, alty ret bata berip, alty ret júzin sıpaǵan bolatyn. Ol batalardyń uzyn yrǵaǵy: bul qyzdyń baqytty bolýyn, ol baqyttyń bári osy úıdiń naq oń jaǵynda ekenin, oǵan táńiriniń úıip-tógip barlyq baılyq pen barlyń saltanatty bere salǵaly turǵanyn túsindirý edi. Basynda uıyp tyńdap, kelesi joly úrke qarap, al úshinshi kelgende úreılene bastaǵan jas qyzdyń otty júregine bul batalar: «Basqa ań oramal salyp, ata-babanyń jolymen bosaǵa attaısyń» degen muz basyp ótip edi. Qazir sonyń eń sýyń jeli qyzǵaldaqtaı jelbiregen balǵyn dene, názik oıdy tutasymen dirildetip, muzdatyp, birte-birte úsitip bara jatqandaı tıdi.

Qyzdyń júzi qýaryp ketti. Jańa ǵana jalǵyz baýyry Qurmandy joqtap, enesiniń keler jaǵyna kóz tikken botamen qosyla eljiregen ýyz júregi endi muzdap bara jatqandaı boldy. Muzdamasqa bola ma — qabaǵyn qars japqan, uzyn jaqty, oraq muryndy, er deneli, qarshyǵasha shúıile qaraıtyn úlken qara kempir qarsy aldynda otyr...

Qara kempirge týra qaraýǵa adam seskenerlik, onyń júzi sýyń, al onyń «dýashy» degen aty júzinen de sýyq. Sol taıpa elge málim. Jurt: «Bal ashsa, ań saıtany bar, aıtqany keledi» desedi. Al, basy aýyryp, baltyry syzdaǵandy «bir úshkirgennen qaldyrmaıdy» dep den qoıady.

Bárinen de «qudirettisi» — «tósegi sýysqan erli-zaıyptyny bir kórgennen tuz-eńbegin jarastyrady» dep jaǵasyn ustaıdy.

Birinshi kórgende Halımany ol:

— Arýaqty enem baıǵus synap edi, seni baqytty bolady dep edi, — deı kelip, tamyryn ustap boljaǵan.

Onyń enesiniń kim ekenin Halıma bilgen joq-ty. Al, bul bilmeıtin adamnyń qaı ýaqytta synaǵany múlde esinde joq. «Biraq jas kezimde kórgen ǵoı» de¬gen bir senim ǵana qyzdyń kóńiline ornaı bastaǵan bolatyn.

Endi mine...

— Ǵaıyp ıran, qyryq shilten qoldaǵan, áýlıe enem aıan berdi; tur, Burysh! Bar Halımaǵa. Aıt, súıikti qyzyma batamdy berdim. Baqytyn ashtym. Ustat qolyn táńiri qalaǵan baq-dáýlet ıesi izgi janǵa dedi. Qyzym, ákel qolyńdy, bastym tamyryńdy, týlattym júregińdi, — dep qara kempir Halımaǵa qolyn sozdy.

— Atta bermen, usyn qolyńdy arýaqty anaǵa, — dep buıyrdy Qalampyr qalshıyp turǵan qyzǵa.

Eki kózi sharasynan bezip ketýge daıyn qalǵan balǵyn qyz bala bilegin shyt kóıleginiń jeńinen shyǵara sozyp, kempirdiń taramys qolyna up-usaq saýsaqtaryn ustata berdi.

— Súf! — dep úshkirip qaldy Burysh onyń móldir júzine.

2

Atqa otyrysy qoqyraıǵan sóleketteý pishindi attylyny alystan-aq kórip, biraq kim ekenin aıyra almaı turǵan Bısenǵalı qasyndaǵy Maımokın aýylnaıdyń beseneden belgili sary atyn tanyp, qobaljı bastady.

— Bul dáýde bolsa bir ulyq shyǵar, keskini kelispegen ana Maımokın jetektegen tazysha etegi jalp-jalp etip sońyna erip keledi. Qatyn, tórge kilem jaı, kórpe sal, jastyq tasta, — dedi Bısenǵalı esikten úńilip úıdegi áıeline.

— Bul taǵy qaı bále? — dedi de, Qalampyr úı-ishin jınastyra bastady.

Eriniń degenine tiride kónbeıtin bul báıbishe, ulyq degen sózge jezdeı maıysyp júre berdi: malǵa kóz, elge bas bolǵanymen tat basqan tebendeı, syrtqa ámiri júrýden qalyp bara jatqan Bısenǵalıdyń ulyq aldyna ótimdi emes ekenin, ózi aralaspaı is bitpeıtinin áıel kúni buryn sezdi bilem.

Úıdi de jınarmyn, ulyq bolsa úıdegi áńgimeni de ózim demdermin, sen tek tik turyp qyzmet ete ber. El jaıyna sóz aýsa tilińdi tiste de, bar lebizińdi sharýaǵa buryp, mal aryq, jyl qýań, kún kóris eńbekte dep kúıbeńdeı ber, — dep buıyrdy áıel bir kirip, bir shyǵyp elbeńdeı bastaǵan erine.

Keshikpeı atynan sekirip túsip, tergeýshiniń shylbyryna orala qalǵan Maımokın qoqyraıǵan qonaqty qolynan jetektegendeı, úıge de endirip jiberdi.

— Qosh keldińiz, tór tóbesine, — dep qaldy Bısenǵalı múláıimsip jaılap qana.

Jınaqy, taza úı ishiniń túrin kózben bir sholyp ótip, Aıtan otyra bastady: ol plashyn sheship qasyna qoıdy da, onyń ústine bas kıimin ornalastyrdy: maldas qurýǵa yryń bermeıtin qaryndy aýyr denesin óz erkine jiberip, oń aıaǵyn kósilip, sol aıaǵyn ǵana jıyryp astyna basty: jaǵa-túımesin aǵytyp, erkin demge jol ashty. Sodan keıin, báıbishe osy shyǵar degen oımen, sál ǵana ıba qylǵandaı basyn qısaıta, tómen qarap turǵan Qalampyrǵa:

— Qonys jaıly bolsyn! — dedi.

— Álaı bolsyn. Qosh keldińiz. Barymyz ben ázirmiz sizdiki, — dedi áıel óte ádepti, bapty pishinmen.

«Qandaı kórgendi jan. Sózi de jatyq. Qazaq áıelderiniń ishinde talaı-talaı aqyldy jandar oqymaı, İske aralaspaı qalyp qoıǵan aý. Myna kisi Sholpandardyń, dárejesinde bolsa?» dep oılady Aıtan Qalampyrdyń kelisti pishinine qarap otyryp, rıza bolyp.

— Kimniń úıi dep ediń? Men seniń sózińdi shala estip qaldym-aý deımin, aýylnaı. Aqsaqaldyń aty? — dep ol Bısenǵalıǵa júzin burdy.

Bısenǵalı degen kisi. Jeńgeıdiń aty Qalampyr. Ekeýi de qudaı degen jandar. Bolǵanynsha sharýa adamdar. Sizdi ádeıi úıi taza, peıili keń, jol júrip, sharshap kelgen ákim azamattarymyzdyń babyn tabatyn aǵa-jeńgeniń úıine túsirdim, Aıta-aqa. Bul úıde tynyǵasyz, dem alasyz. Kelgen sharýańyzdy raqattanyp otyryp bitiresiz. Aı, kún de ystyq-aý! — dep túıdi Maımokın sóz sońyn, qoıý kúreń shaıdyń keregi osyndaıda-aý degendeı báıbishege jymıa qarap.

— Ystyq. Ǵajap ystyq bolyp tur. Malǵa da, janǵa da aýyr, — dedi Bısenǵalı basyn tuqyrtyp.

— Aýylnaı qaınym, qymyz bersem, shaı ishkizbes dep oılaımyn, — dedi Qalampyr aýylnaıdan aqyl suraǵandaı, jumsaq lebizben.

— Sizdiń shaıyńyz da dastarqanǵa qymyzdan tez kelýshi, edi ǵoı, — dep jymıdy aýylnaı, báıbisheniń sózin muqammen qostap.

— Ony endi kóremiz, — dep báıbishe erine ym qaqqandaı boldy.

— Kómirden kúshti otyn bar, — dedi Bısenǵalı syrtqa qaraı yńǵaılanyp. Áıel samaýryn shyǵardy da, eri sý quıyp, ony aǵashpen tutatyp jiberdi. Birneshe mınýt ishinde-aq samaýrynnyń ottyǵynan qurǵaq qaraǵaıdyń qyzyl jalyny qarys-súıem kóterilip shyraqtaı shoshaıdy. — Kúıeýdi malǵa shaptyr, tez. Ol bar bolǵyryń ne qyp otyr úıinde. İnnen basyn shyǵarýǵa qoryqqan saryshunaqtaı buǵyp? — dep erine buıryq etti de, áıel úıge kirdi. Ol endi qaıtyp tysqa shyqpady, — shaı jabdyǵyn ázirlep qazan jaqta áreket jasady, eki qulaǵyn qonaq pen aýylnaıdyń áńgimesine tosty.

— Ana úlken úı sol baıdyń úıi me? — dep surady tergeýshi aýylnaıdan túrýli irgeden oń qoldaǵy kıiz úıdi meńzep.

— Iá, sol kisiniń úıi. Ana arǵy jaǵyndaǵy úlken qyzynyń otaýy, ıakı qolyndaǵy kúıeýiniki.

— E, onda er balasy joq bolǵany ma? Oń qyzynyń qonǵany?

— Er balasy joq. Eki qyzy bar. Biri sol otaýdyń ıesi, bala-shaǵaly bolyp qalǵan adam. Al, ekinshi qyzy qolynda — ol da boı jetip qalǵan bala. Ázir úıinde...

— Jas qyzdy toqaldyqqa alamyn degeninde mán bar eken ǵoı! E, er balasy joq de!

Tergeýshi portfelden alyp, Hakimniń tapsyrǵan isi jóninde, qaǵazdaryn aqtara bastady.

Aýylnaı sál oılanyp qaldy da, álde ne oıyna túse qalǵan adamsha, ol da kıiz qabyna jarmasty.

Álgide aýylnaı tergeýshiniń búl jaqqa ne jumyspen kele jatqanyn ashý úshin:

«Jolyńyz bolsyn! At mańdaıy qaı jaq, Aıtaqa? Bizdiń úıge soǵyp demalamyz deseńiz, kelinińizdiń tóbesi kókke jetkendeı qýanady. Ońǵa bastaıyn ba, solǵa bastaıyn ba?» dep Shidertidegi keńseden shyǵa berip sóz tosqaýylyn qoıǵanda, oǵan: ««Dabyl baıdyń aýylyna alyp júr» degen-di. Arǵy jaǵyn suraýǵa bara almaı: «Onda ońǵa — myna jolǵa túsińiz!» dep ol sońyna erip júre bergen edi. Endi baıdyń úıin surap, sóz arasynda: «Jas qyzdy toqaldyqqa alamyn degeninde mán bar eken ǵoı!» dep qorytqany ańdyp otyrǵan aýylnaıǵa nege kelgenin suq qolmen nuqyp kórsetkendeı boldy. Maımokın ishinen: «Qudaı urdy, bireý jasy jetpegen qyzdy toqaldyqqa alǵaly jatyr dep ǵarza etken ǵoı. Bul kim eken janym-aý?! Joq, buǵan ne de bolsa aldyn ala bóget soǵyp kóreıin» degen oı oǵan kıiz qabyna qol sozdyryp edi. Ol aılany tez tapty. Áńgimeni dálelmen bastaýǵa tyrysyp:

— Aıta-aqa, men sizdiń: «Jas qyzdy toqaldyqqa alam degeninde mán bar eken» dep túıýińizge túsine almaı qaldym. Eger qate bassam aıyp etpeńiz: siz myna Dabyl baıdyń qartaıǵanda jas ıis ıiskeımin dep jeligip júrgenin jobalap otyrǵan joqsyz ba? Bul jóninde ózimiz de basynda: «Bul kári nemege bir nárse kóriner, jap-jas qyzǵa úılenem degeni shirik baılyqtyń jeligi, buǵan tyıym salý kerek shyǵar», — dep túısinip edik. Biraq, anyqtaı kele, eki jaqtyń tolyq rızashylyǵy bolǵannan keıin kótere almadyq, — dedi.

Tergeýshi onyń sózin tyńdaı otyryp, qyzdyń inisiniń jazǵan aryzyn ishinen ońyp shyqty. Sonsoń basyn joǵary kóterip aýylnaıǵa qarap otyrdy da:

— Iá, solaı de! (Ol qazan jaqta shyny aıaq jasap, shaı jabdyǵyn qolǵa alǵan áıelge kóziniń astymen qarap aldy.) — Myna kisi... jaraıdy, bul jasyryn áńgime emes... Iá, jas qyzdy toqaldyqqa rızashylyǵymen alatyn boldy ma? — dedi kekesindi únmen.

— Men sózdi qaǵazǵa súıene aıtaıyn, Aıta-aqa. Mynaý aýyldyń posemeınyı spısogi. Mine, mynaý qatar sany 75-inshi oqyp kórińizshi! — dep, aýylnaı tergeýshiniń kekesinin múlde baıqamaı otyrǵan adamsha tizim usyndy.

Tergeýshi úlken papkeniń birinshi betindegi tizimniń qashan bastalyp, qashan aıaqtalǵanyn bir qarap ótip, aqtyń bettegi aýyldyń keńestiń tóraǵasy men hatshysynyń qol qoıyp, mórin basqan jáne bolystyń atqarý komıtetiniń kýálandyrǵanyn kórdi de «zańdy, durys! — dep túıdi. Sonan keıin aýylnaıdyń nusqaǵan qatar sany 75-inshi adamnyń aty-jónin oqı bastady, — Baqy qyzy Halıma... ymm... jynysy... Bir myń toǵyz júz segizinshi jyly týǵan. Hat tanıdy. Ymm», — dep kúbirledi.

Onyń eń sońǵy grafaǵa deıin qarap shyqqanyn shegirleý kelgen ajarsyz kózimen tesile qýyp otyrǵan aýylnaı, endi dáleldi oıyn aıaqtaýǵa bettedi.

— Sol kári adamnyń úılenemin dep otyrǵany osy bala. Jasy bıyl sol tizimde kórsetilgendegideı dál jıyrmada. Bul qurǵyrdyń endi, oılap tursań kári adamǵa shyǵamyn degeni ersi-aq. Biraq bir jaǵynan qaraǵanda baılyǵyna qyzyqty-aý dep topshylaısyń. Sizdiń de aıtyp otyrǵanyńyz osy ersi jaıt jóninde emes pe, Aıta-aqa!?

Tergeýshi aýylnaıdyń betine taǵy da synaı qarady. Biraq úndemedi. Onyń úndemegenin Maımokın «bóget salyndy» dep qorytty. Bul eki ortada dastarqan jaıa bastaǵan Qalampyr betin tile tańdana qaldy.

— Bı qaınym-aý, meniń qulaǵym tasa esitti me dep, kúni boıy ań-tań bop qalyp edim. Ózińniń sońǵy sózińdi estip men de bir jaıdy uqqandaı boldym. Myna baıekeńniń áıel alamyn degeni áńgime bolyp jatyr ma? Shyraǵym-aý, osy kúni áńgime degen oılamaǵan jerden de shyǵa keledi eken, — dep ernin sylp etkizdi.

— Osy baı páleniń áńgimesi qoldy bosatpaıtyn boldy. Bir áıeldiń mekeri qyryq esekke júk boldy dep bizdiń Hamıdolla aqsaqal aıtýshy edi. Tap sol boldy da qoıdy. Biraq ózimizdiń ujdanymyz taza — baılar túbirimen órtenip ketse de qarsylyq joq. So¬laı, jeńgesi!? — dep qoıdy aýylnaı báıbisheniń qostaýyn kútip.

— Ózderiń bilmeseńiz men qaıdan bileıin, bı qaınym, Biz bir mal baqqan sharýa. Qys — bes-on qaranyń shóbin kúıittep, jaz jaıylymyn saǵalaımyz. Onan basqa ne bileıik. Sonda da áńgimeden áńgime týady-aý, osy kári kempirin úlken qyzynyń qolyna birjola kóshirip qaǵazdap, qattap, bólinip alǵannan keıin de úılenýge ruqsat etpeı me? Men baıekeńdi aıtyp otyrmyn...

— Ony myna Aıta-aqań bilmese, men ózim pálen dep sizge túsindire almaımyn. Biz tek zań buzyldy ma — buzylsa sot tergeıdi, keńestiń ádil soty tergeıdi. Sol sotqa júgindiremiz, quı baı bolsyn, quı kedeı bolsyn. Sot aldynda jaýapty.

— Degenmen deımin-aý. Oıda bir buqa ókirse, qyrda qyryq ógizdiń múıizi syrqyraıdy dep, árkim óz basyn oılaıdy. Osy kúni jasyratyny joq, myna bizdiń úıdegi aǵańyz da tósek jańǵyrtamyn degendi aıtyp júr. Oılasam onyń sóziniń de jany bar. Dúnıede ne qymbat, bala qymbat, bala súıem degenge men óz basym qarsy amal, amal emes-aý, onyń sózin aıaq asty etýge dálelim bolmaı júr. Tipti menen ruqsat, shyraǵym, jıyrma jyl otastyq, ısha deskenimiz joq, endi qartaıǵanda ısha deser shamam joq dedim...

Aıtan kúlip jiberdi.

— Ýa, jeńgeı, sonda siz qalaı, bólinip aırylyp ketpeksiz be, álde óz ruqsatyńyzben erińizdi úılendirip, birge bir úıdiń ishi bolyp turmaqsyz ba? Qyzyq másele, — dep keńkildedi.

Áıel áńgimeniń basqa burylǵanyn demdeı tústi. Bul áńgimeniń qarpýy jetkize túseıin degen adamsha ol sózben ıyqtaı jóneldi.

— Qaınym-aý, naǵyz shynyn aıtsaq, eki qatyn alǵandy jek kóretin erkek bar deısiz be?! Tek bul kóbiniń qolynan kelmeıdi. Bireýiniń báıbishesi shataq salady, bireýiniń balasy ara túsedi sheshesin qorǵap, al endi bir júnbastar ári de joq, beri de joq, eki qatyn almaı da qoımaıdy, alyp ta ońdyrmaıdy. Qur ataq eki qatyny bar degen — ne kúıindire bilmeıdi, ne súıindire bilmeıdi. Áýre-sarsań birdeńe bolyp shyǵady, — dep azdap qabaǵyn kere qaldy qonaqqa qarap.

— Ha-ha-ha! — dep qarqyldady Aıtan. — Mine, mine, shyndyq. Taza shyndyq. Jeńgeı, qalaı ol: ne kúıindire almaıdy, ne súıindire almaıdy dediń. Súıindire almaǵany qalaı, ol, a?

Áıel jymıa tústi.

— Áıelder qalaı oılaıdy deısiz sizdińshe? Eki eneni tel sorýdy tol ǵana jaqsy kóredi deısiz be?

— E-e! Durys! Eki eneni tól de jaqsy kóredi...

— Adam onan da beter... Tisi shyqqan qaınymsyz ǵoı, arǵy jaǵyn ózińiz shamalap otyrsyz.

— Degenmen, qalaı jeńgeı? Mysaly, aqsaqaldar asqa ıe, ataqqa máz bop júrgende, jas jubaıy dalaǵa kóbirek qaramaı ma?

— Qaraǵym, qartaıyp qaldyń, jasyraq bolsań...

Ashyq-ashyq aıtyp ta salar edik, dalaǵa qaraıtyn jas jubaı ǵana emes, sary tis jubaı da erkegin jylqy kúzetýge jiberýdi jek kórgen emes. Soǵan kóre eki jaqqa birdeı bul áńgime.

— Joq, siz áli qartaıdym deýge qaqyńyz joq.

— Sol qaqy bar bolǵyrdy qoldaǵymyz keledi-aq, biraq turmys shirkin kóńilge qaramaıdy ǵoı, — dep kúrsinip qoıdy.

— Joq-joq-joq, — dep keýdeledi tergeýshi, áıeldiń montansı qalǵanyn baıqamaı. — Siz eń ári bolǵanda, qyryqtyń ózinde-aq shyǵarsyz. Osy bastan tizgindi basqaǵa ustatam deýińiz kelissiz. Asa kelissiz. Muny endi bir on bes jyldan keıin aıtsańyz jón bolar.

— Onyń bir úlken sebebi bar, qaınym. Biraq keı jaǵdaıda áńgimeniń keıinge qaldyratyn jaǵy da bolady, — dedi áıel eki-ushty etip.

— Onyńyz ras! — dedi Aıtan sozyp.

— Ol solaı, qaınym. Káne, shaı ázir. Qol, jýsańyz. Qonaq qol jýýǵa turyp, er men áıel jaıly bastalǵan qońyr qaljyń úzilip qaldy.

«Qyzdyń jasy jetken bolyp shyqty. Aryzdaǵy «balıǵy bolmaǵan balany toqaldyqqa almaqshy degeni» bos sóz boldy ǵoı. Bul qazaq asyryp aıtpasa ishi aýyrady, jamandyq jaǵyna bura jónelýdi óner qylyp alǵan. Aýylnaı da usaq-túıek zańsyzdyqqa jol beretin azamat kórinbeıdi sirá. Ysylyp qalǵan qyzmetker bolýy kerek sóz lámine qaraǵanda. Jeńgeı qyzyń... óte ashyq adam eken. Jáne mán-jaıdy durys ańǵaratyn áıel. Oqymasa da ár nárseniń jónin bilip-aq tur» — dep oılady Aıtan qol jýyp, dastarqan basyna otyryp jatyp.

İlki shyny aıaq ishilip, ekinshisin ortalaǵansha áıel ádeıi qyzyl kúreń shaıdyń babyn buzbaıyn dep qysyr lebizden bas tartty. Ol qaıta-qaıta tas qumannyń astyndaǵy shoǵyn aýdarystyryp qoıyp, shaıdyń óńin qubyltpaı baptaı otyryp, qonaǵyn ishteı synady. «Bir kórýge ebedeısiz, tipti sóleket adam sıaqty bolǵanymen, yńǵaıyna qaraı burasań ıilýge keletin «jýan eken» dep topshylady. Sóıtip, az otyryp, kóp synaýǵa kirisken áıel tergeýshiniń basty jumysyn baıqap, onyń qalaı qaraı boı uratynyn ashýǵa tyrysty.

— Qaınym, osy tergeý-tergeý deısińder, sonshama kóp tergegende neni tergeı beresińder? Álde sol tergeıtinderiń ushy-qıyry joq bir taýsylmaıtyn, balapandap jatatyn zattar ma? — dedi áıel, uıań úndi qońyr daýyspen, aqyryndap qana.

Bul Qalampyr deıtin orta jasty, boıyn kútip sylanyp júrgen kisi bolmasa da, qyr áıelderiniń ajarlysy jáne sózge utymdy, ári ornymen taýyp aıtatyn, qaljyńǵa sheber jandy. Onyń teginde ań sary, biraq jel men kúnge totyǵyp, qara kúreńdengen dóńgelek júzi erekshe tartymdy; qolań qasy men qolań kirpikteri qorshaǵan úlken qoı kózderi kúle qaraǵanda ystyń lep estirip, jazyń qabaqty túıe qalǵanda susty yzǵar tógip jiberetin. Qazir ol tergeýshige ári meıirimdi, ári úmit artqandaı, asa jyly shyraı tastady.

Jınaqty aýyzdyń epti erinderi jymqyryla tústi, qyrtyssyz qabaqta erkelegendeı shyta qalǵan názik syzyq kórindi. Shaıǵa balqı bastaǵan Aıtannyń semiz beti. áıel kózine tótep bere almaǵandaı eljireńkiregen bir jumsaq nyshanǵa orandy. Ol: «Qandaı sulý, qandaı nurly júzdi jan» dep erip ketti.

— Jumys kóp qoı, jeńgeı... jeńgeı demeıinshi, zamandas. Menen úlken emessiz jáne qojaıyn da empeńdep qalǵan shal emes. Jeńgeı deýim kelispes, — dep kidiristedi. — Tergeý jumysy rasynda da ózińiz aıtqan ushy-qıyry joq is. Bireý eńbek ańy daýlaıdy, bireý mal urlattym dep keledi. Endi bireýler eldegi tolyp jatqan zańsyzdyqqa shaǵynady. Jetim-jesir máselesi taǵy bar. Al, sońǵy kezde qyzdardyń teńdik pravosyna qol suǵýshylar da kezdesip qalyp júr...

Báıbishe basyn shaıqap, jańadan quıylǵan shyny aıaqty sozylyp qonaqtyń aldyna qoıdy da, shaı ústedi. Tas qumandy shoqqa basyńqyrap qoıdy.

— Solaı shyǵar, — dedi ol, tergeýshini aıaǵandaı basyn taǵy da shaıqap qoıyp. — Siz álginde bir sózdiń ushyn kórsetkendeı boldyńyz. Soǵan bizdiń jaqta da zań buzýshylar bolǵany ma dep júregim lúp ete qalǵany.

— Ymm, joq, tap ondaı shekten shyǵyp ketken áńgime kórinbeıdi, — dep saldy Aıtan terin súrtip jatyp. — Joq, zań buzýshylyq... Meshkeı degen jaqsy atań emes degendeı, zań buzý jaqsy emes.

Raıly báıbisheniń kóńildi májilisi ústinde uzaq ishilgen shaıdan keıin tergeýshi aýylnaıdan kerekti maǵlumattardy jınap aldy: aryz boıynsha tekserilgen qyzdyń jasy tolyq kámeleti jıyrmada bolyp shyqty, baıdyń kári áıeli bólinip shyqqaly irgeni aýlaqtatyp, óz aldyna qonǵany yspattaldy. Bul jóninde kóldeneń sharýa Bısenǵalı men onyń áıeli Qalampyrdyń adal kýáligi hatqa túsirildi. Aýyldyń Sovettiń: «Azamat Dabyl Maqmetovtyń ekinshi ret úılenýi jónindegi áreketi zańǵa qaıshylyq týǵyzbaıdy» degen anyqtamasy da iske tigildi. Sóıtip istiń beti tez ashylyp, jumysy aıaqtalǵannan keıin jaqsy pisken qozynyń eti keldi de, as aldynda báıbishe qonaǵyna sharap usyndy. Biraq tergeýshi qolqa salsa da, áıel aýzyna alyp kórmegen «ashyny» erine berip qutyldy.

Et ortalanyp, sharap orta-orta quıylǵan stakan eki aınalǵannan keıin úıge taldyrmash jas qyz kirip keldi de:

— Ulyq aǵa, meniń sizge aıtatyn aryzym bar, — dedi.

Qyz bosaǵadan beri asyp, biraq dastarqan ústine dóńgelene qalǵan tórt adamnan qashyǵyraq turyp qaldy.

Úı ıesi men áıel de, terge taıaý otyrǵan aýylnaı da shoshyp ketti — úsheýi de Halımanyń betine qadala qarasty.

Tergeýshi Aıtan bul as ústinde kirip kelip shuǵyl aryz aıtpaqshy bolǵan ótkir qyzdyń kim ekenin bilgen joq — ádeıi arnap kep teksermek isiniń bas talapkeri tap osy aldynda turǵan kókshil kóz, taldyrmash bala ekeni oıǵa da kelmegen edi.

— Ne aryz ol, shyraǵym? — dep surady tergeýshi qyzǵa buldyrlaý kóz tastap.

— Keńes úkimeti jetimdi qorǵaıdy deıdi, — qorǵańyz meni...

— Kim jábirledi seni, shyraǵym?

Bısenǵalı áıeline shaǵynǵandaı muńaıa qarady da, aýylnaı beıne bir tamaǵyna balyqtyń qylqany turyp qalǵan adamsha túıile jótkirdi. Bul ekeýiniń de, qonaqtyń da bar taýqymetin bir ózi ǵana kóteretin aqylgóı pishinmen báıbishe qyzǵa:

— Shyraǵym, bul jer aryz aıtatyn jer emes. Qurmetti mımandy tik turyp syılap, taǵam tartyp otyrǵan aq peıildi as, dastarqan ústi. Úlkendi úlkenshe, kishini kishishe dáripteý atanyń dástúri. Ádepsiz bolma, aıtar aryzyńdy erteń aıtarsyń, bara tur, — dedi týra qarap. Onyń susty kózi ushqyn shashyp jiberdi.

Qyz jasymady.

— Men sizge emes, ulyq aǵaıǵa ótinish jasap turmyn.

— Aıttym ǵoı, ár nárseniń óz orny bar — ótinishińdi erteń aıtasyń. Bul keńse emes, myna shesheńdeı meniń, ákeńdeı Bısenǵalıdyń shańyraǵy — sonyń qonaq asy, sonyń mıman dos májilisi.

— Solaı, shyraǵym, solaı, shyraǵym, — dep ıilip ketti Maımokın, sóz baby jaqa kelgendeı. — Erteń ertemen kele ǵoı. Men ózim túsindireıin, erteń, erteń. Erteńgi shaıdyń aldynan kelseń de, sońynan kelseń de bolady. Bar, qaraǵym, solaı et, shyraǵym, bar, shyraǵym. Kórdiń be, ulyq aǵańnyń joldan sharshap kelip, shólin jańa ǵana basyp, endi myna tátti taǵamdy aýzyna alyp otyrǵanyn. Sóıte ǵoı, qaraǵym, bara ǵoı...

Bısenǵalı da kilt ádis tapty: ol jalma-jan bosaǵan stakanǵa araqty toltyra salyp:

— Al, káne, Aıteke, mynany alyp jiberińiz, as sýymaı turyp, alyp jiberińiz. At soǵyp sharshap kelgen kisige edáýir ál-qýat beretin kórinedi ózi... Alyńyz, alyńyz! — dep qonaqtyń qolyna zorlap ustatqandaı, stakandy sozyla usynyp, digirleı qaldy.

— Jaqsy, bolsa bolsyn, — samarqaýlaý pishinmen araqqa bir qarap alyp, esik jaqta turǵan qyzǵa: — solaı bolsyn, shyrań, erteń kele ǵoı, — dedi tergeýshi jan-jaqtan aıtylǵan «erteń kel» degen uıǵarysty bul da qostap.

Ol, aldyna taman eńkeıip kelip stakanyn taqaǵan aýylnaımen qaǵystyryp qaldy da, ashshylyǵynan kóri qyjyly kómeıdi qyzdyryńqyraı bastaǵan ójet sýdy zorlaǵandaı jutyp, jalma-jan onyń izin jumsaq pisken qozynyń maıly etimen sylady. Bir jaǵynan báıbisheniń yzǵarly sózi zyǵyryn qaınatyp, endi ne derin bilmeı turǵan qyzǵa qyzyl júzdi jalpaq ulyqtyń samarqaý pishinmen jaýapty erteńge ysyra salǵany meırimsizdiktiń eń qatal túri bop kórindi.'

— Senderden qorǵanysh tilegen mende de es joq eken! — dedi ol jylamsyrap.

Sóıtti de ,tap sol sátte óz isimen shuǵyldanyp jatqan myrǵam jandar bas kóterip, til qatqansha bolmaı, qyz esikten shyǵa jóneldi.

Japa shekken jas qyzdyń ashynǵan sózin túsinbeı qalyp : «Bul ne ókpe?» degen kisishe ańtaryla qaraǵan tergeýshige, sózge utqyr, ázir jaýap báıbishe:

— Bul bir kiresili-shyǵasyly sóıleıtin bala, — deı saldy. Sonsoń ol qonaǵynyń aldyna yssy tuzdyqty eseleı túsip, barlyq nazardy etke aýdardy.

3

Qalampyr erteńine Halımany tergeýshiniń mańyna da jýytpady. Ony tańsáriden syltaý taýyp, qyrdaǵy pishenshilerge tamaq jetkizýge attandyrdy.

Erteńgi shaı aıaqtala bergende tergeýshi:

— Túndegi aryz aıta kelgen bala osy aýyldyń balasy ma? «Jetimdi qorǵa» degendeı bir soz aıtyp qaldy, — ol ne sóz? Úıi jaqyn bolsa shaqyrtshy! — dep edi Maımokınge.

Aýylnaı men Qalampyr qosarlana jaýap berdi:

— Qaınym, ol bir kiresili-shyǵasyly sóıleıtin bala, áke-sheshesi joq, týysqandarynyń qolynda turady. Jasynan bir tini kem bolyp ósken jetim, kóringen adamǵa aıtatyny sol: «Men jetim, meni qorǵa» deıdi. Beısharanyń maqaly bul...

— Aýyly birtalaı jer, Taılaqtyń boıynda. Maǵan da talaı aıtqan «aýylnaı, men jetim, meni qorǵa» dep. Ol beısharany syryn bilmegen adam «zábir kórip júrgen bala ma?» dep te oılap qalady. Dúnıede jarymjan adam kop qoı, bireýdiń esi kem, bireýdiń kózi joq degen sıaqty...

Aıtan bul jaýaptan keıin qyz týraly sóılemedi — ol bul ıbaly báıbishe men ınabatty aýylnaıdyń aıtqanyna shák keltirgen joq.

— Men shynynda da jábir-japa kórip kelgen bir jetim qyz ǵoı dep oılap em, — dedi úı ıesinen keshirim suraǵandaı. Sonsoń ol keshegi ala atpen jıyrma bes shaqyrym jer júrip, salyǵyp, aýylnaıdyń keńsesine áreń jetkeni oıyna túsip, búgin taǵy da salt shoqańdaımyn-aý, dep ýaıymdady. Az otyrǵannan keıin sybyrlańqyrap: — Aýylnaı, sen bir arba taýyp bere almaısyń ba maǵan? Salt júrip keshe myqtap sharshap qalyppyn. Yssyda salt atpen júrý qandaı qıyn, onyń ústine myna bizdiń ala mástektiń júrisi ıttiń júrisinen de qatty, qandaı atqa myqty adamdy da bir mingennen keıin bettetpeıdi, soǵyp tastaıdy, — dedi.

Ýeziń úlken ulyqtarynyń biri, burynnan ataǵy zor Aıtan Aqbasovqa qalaı jýyssam, qalaı ebin taýyp jaqyndassam, qalaı jaqsylyq etip kóńilin tapsam dep júrgen bul aýylnaıǵa tergeýshiniń myna sózi tilegende suraǵan boldy da qoıdy.

— Aıta-aqa, meniń arbamdy jegińiz. Bári bir men arba jegip júretin kisi emespin. Kún demeı tún demeı, jaýyn demeı, shashyn demeı astyma ne tússe, sony minip júre beretin adammyn. Arbam bosqa tur. Men qazir ony osy jerge aldyryp bereıin jáne qys túskenshe jekseńiz de bos. Tipti bar ǵoı, óz arbańyzdaı kórińiz, — dep Maımokın esile qaldy.

Ol dastarqanyn jınap alyp, óz jumysymen bolyp jatqan qazan jaqtaǵy báıbishege:

— Qalampyr-eke, siz qonaqtyń qasynda bola turyńyz. Men qazir bir jumyspen syrt jaqqa shyǵyp kelemin. Qymyzyńyzdy sapyra berińiz, qazir kelemin, — dep, tergeýshiniń maqul kóretinin-kórmeıtinin de kútpeı, onyń jaýabyna da qaramastan, úıden shyǵa jóneldi. — Bıekeńniń trantasyna baıdyń ana qos jıreniniń birin jektirt te, bir saǵattan qaldyrmaı osy jerge jetkiz. Al, at kimdiki dep suraı qalsa, tergeýshige: «meniń atym» de, «pojalsta siz qansha ýaqyt jekseńiz de erkińizde» de. «Baı bolmasaq ta meımandos aǵaıynshylyq nıetimiz mol!» de. Sen óziń ne aıtatynyńdy biletin jigitsiń ǵoı. Odnım slovom osyny sary irimshikke sary maıdy qondyra salǵandaı orynda. Bilesiń ǵoı, áńgimeniń nege tirelip turǵanyn. Bas keter jerge at ketetin bolsyn. Biraq jymyn bilgizbe, jigin kórsetpe, qıynyn taptyrma, Hamıdolla qazirettiń qutpasyndaı súmireıt. Bar, tez, turma! Bir saǵattan qaldyrma. Úı syrtyna alyp kel, — dep tapsyrdy aýylnaı Raqymǵalıǵa.

Muny estip turǵan Bısenǵalıǵa aýylnaı:

— Shal myńqyldap júrmesin... Qyz jóninde istiń qalaı bitkenin kórdińder ǵoı. Mágarkı, mal aıap sóz shyǵaryp baǵatyn bireý bolsa oǵan óziń jaýaptysyń, osyny umytpa. Reti kelse ...shaı-sýlyq birdeńeni de esińnen shyǵarma. Bar, Dákeńmen sóıles, — dep ózi úıge kirip ketti.

Sol kúni tús aýa ýezik tergeýshi ádemi trantasqa jaqsy at jegip, ekinshi aýylǵa tartty.

TOǴYZYNSHY TARAÝ

1

Qurmannyń oıynan aýyl tez shyǵyp ketti.

Birinshi kúni ol bazar aralap, dúkenderdiń qyzyǵymen bolsa, ekinshi kúni de oǵan kóretin nárse jetkilikti boldy.

Óndiris oryndary joq bolsa da, bul ýez ortalyǵynyń eki mektebi, aýrýhanasy, úlken klýby, eki ashanasy, qalalyq monshasy, demalys kúnderi saırandaıtyn baǵy, meshiti, shirkeýi, keshke qaraı jorǵa jarystyratyn úlken kóshesi, tolyp jatqan mekemeleri, kazarmasy, pochta saraıy bar eken. Qurman sonyń bárin kórdi, oǵan munyń birinen-biri tamasha, ǵajaıyp nárseler sıaqtandy.

Buryn kóp estip, birer ret ishine de kirip kórgenmen qyr meshiti qalanikine múlde uqsamaıdy eken. Qaraǵaı munarasy kókke tirelgen úlken kók meshittiń ishi ózgeshe ádemi: tóbesi syrly, terezeleri áshekeıli, edenine jaǵalaı, tesik jer qaldyrmaı kilem tósep tastapty da, onyń ústinde kólge qonǵan shaǵaladaı jybyrlap otyrǵan sáldeli shaldar, qazaǵynan noǵaıy kóp, minbede uzyn asa taıaqqa súıengen at jaqty úlken qara kisi de noǵaı sıaqty, daýsy bútin úıdi kúńgirletip ýaǵyz aıtyp jatyr eken. Aqyryndap art jaqtan kelip buqpalaǵan Qurmandy kórip, bir qabaǵy qatý aryq shal:

— Sıt, múndar, fýrajkeńmen qaıda barasyń! — dep zekip qaldy da, atyp jibererlikteı ot shashqan kózimen esikti kózedi.

Ózi de myqtap qymsynyp, jan-jaǵyna úrke kóz tastap eptep jyljyǵan Qurman aryq shaldyń zekýinen shoshyp ketti. Endi jónelmese ustap alatyndaı-aq, ol jalt berip, keıingi qatardaǵylar moıyndaryn buryp úlgergenshe kirgen esiginen shyǵyp ta ketti. Artyna qaramastan ol júgire basyp, qalanyń shetine qaraı bettedi. Aldyńǵy jaqtaǵy úlken qyzyl tas mektepten tap sol kez ınternat balalary órip kele jatyr edi. «Bul qandaı birkelki, bir uıadan órgen balapandaı, shubyrǵan balalar?» dep tańyrqap qarap turdy da, biraq jaqyndaýǵa seskenip, pochtaǵa qaraı buryldy. Ol sol kúni keshke deıin bireý men bireýdiń jumysy joq, jup-jubymen qydyrǵan qyz ben jigitterdi, kempir-shaldar da aralas aǵash-aǵashtyń túbinde saıalap otyrǵan jurtty tamashalaýmen boldy, biraq eshkimge jýymaı, eshkimmen til de qaǵyspaı óz betimen júrip, keshtete kelip Jolmuqan naǵashysynyń kezdestirip ketken úıine keldi, kempirdiń qolynan tamaq iship, onyń salyp bergen tósegine jatyp uıyqtap qaldy...

Hakim qaǵaz tasýshy etip qoıǵannan beri ol qalanyń qaı jerinde qandaı mekeme baryn bile bastady. Elde Qalekeshten oqyp hat tanyp alǵany oǵan úlken paıda keltirdi. Bir estigenin jattap ala beretin zırek bala jeńil-jelpi kitapty ejiktep oqı bastaǵan-dy. Al, myna qaladaǵy mekemelerdiń mańdaıshasyna iri áriptermen áshekeılep jazylǵan jazýlardy ol tez-aq oqyp ketti. «Jympıty ýezik aqsha bólimi», «Jympıty ýezik qarip-qaserler mahkamasy», «Jympıty ýezik qosshy-kedeıler qoǵamy» degenderdi ol kósh jerden-aq oqyp tanıtyn boldy. Jáne olardy bir-birine shatastyrmaı arnalǵan qaǵazdardy qolma-qol tapsyrýǵa jattyǵyp qaldy. Biraq Qurmandy qınaǵan nárseler de az bolǵan joq. Syrt kórinisin jaqsy aıyryp, jazýyn buljytpaı durys oqysa da, kóp mekemelerdiń isteıtin isterin uǵa almaı-aq qoıdy.

«Aqsha bólimi deıdi. Sonda osynda ańsha jasap shyǵara ma eken? Onda aqsha sanap jatqan adamdar nege joq? Álde aqshany jasyryp sanap, teksheleı me eken?» dep oılady ol bir kúni aqsha bólimine joldaǵan ashýly Basekeniń konvertin tapsyryp shyǵyp. Onyń bul oıyn ádeıi shatastyraıyn degendeı, tap sol aqsha bóliminiń janyndaǵy «Ýezik qarip-qaserler mahkamasy» degen buryn bir kergen jazý kózine kóldeneńdeı qaldy.

«Músápirler jınala ma eken bul úıde? Olar ne bitirmekshi munda jınalyp? Álde músápirlerge kıim-tamaq bere me eken? Solaı shyǵar. Sorlylardy qorǵaıdy ǵoı Hakim-aqamdar. Qazyna olarǵa járdem beretin bolar. Men de barsam qaıter edi?.. Hakim-aqamnan surasam netti?! Joq, men músápir emespin, denim saý, kózim bar, qoldy-aıaqty nege jumsasa da bara alatyn adammyn ǵoı, Hakim-aqamnan suraýym da uıat bolar, úlken kisi. Sonsoń meni ol oqýǵa kirgizemin dedi ǵoı. Ońysam men de qyzmetker bolar em, nashandik bolsam Ájiǵalı sıaqty myltyq asynǵan... bolsam, netti! Qoıshydan shyqqan ǵoı batyr da, bı de Syrym sıaqty, jurt ne der edi meni kórse sonda?!»

Bir kezde ol balalyq qıalǵa shomyp ketti, kenetten onyń oıyna Halıma túse qaldy. Bul birinshi ret oılaýy edi onyń úıin, apasyn...

«...Jylap júr ǵoı meni oılap, jalǵyz qalǵan sorly qyz» dedi ol daýsyn shyǵaryp. Sóıtti de, bireý bul sózimdi estip qaldy ma dep aınalasyna jalt-jult qaraı qaldy. Biraq onyń bul oıyn da, sózin de búıirinen sart ete qalǵan tas kesek bólip jiberdi. Ol yrshyp tústi de, búıirin basyp otyra ketti. Kesek domalap bara jatyr. Kádimgi at tuıaǵyna sheńgeldep qatqan temirdeı tas balshyq, kógildirlenip shyńyltyr tartqan naǵyz tastan da qatty kesek. Sol qolymen tastyń qan-qaqsatyp ketken jerin basyp otyryp, ol oń qolymen kesekke jarmasty. Nege ekeni belgisiz, bul «ózinen-ózi» adasyp kelip oqsha qadalǵan kesekti judyryǵyna myqtap qysyp, ornynan turdy, al sol qolyn endi uıyp aýyra bastaǵan búıirinen almaı, jan-jaǵyna kóz jiberdi. Art jaǵynda qańqaıyp turǵan dáý klýb, onan ári Janshanyń qospaq dúkeni, qatarlasqan lapkeler. Klýb pen qospaq dúkenniń jarlary qorasan shyqqan adamnyń betindeı qojyr-qojyr, ıtarqalap japqan tóbesinen tómen sorǵalaǵan jyrashyqtar tárizdi, osylyp jatyr. Qurmannyń kózi áldeneden kúdiktengennen dúkenniń syrt jaǵyndaǵy tártipsiz shómelelengen jáshikterge tústi. Beldik qaıys temirleri ońdy-soldy qaırylyp qalǵan jáshikterdiń keıbireýleri ádeıi bireý súırep aparǵandaı shashylyp alysta jatyr, endi bireýleri alqa-qotan dóńgelenip, biriniń ústine biri tekshelenip qalypty — ishine adam panalaıtyn kishi-girim qos tárizdi. Jáshikterdiń tóńireginde de, dúkenniń art jaǵynda da jan joq — aınala jym-jyrt, qybyrsyz, ıesiz alań...

Aınala qarap, sál kidirgennen keıin Qurman búıirin qolymen basqan kúıi ilgeri jyljı tústi. Eki-úsh adym attap úlgermesten onyń qulaǵyn ashshy ysqyryq jaryp jibergendeı boldy da:

— Toqta! — degen balanyń jekirisi qosyla shyqty.

Ol shoshyp ketkendeı kilt tura qaldy. Kútpegen jerden shyqqan mundaı kenet buıryq pen buryn estip kórmegen jeksuryn ysqyryq oǵan ózgeshe áser etti: qoly-basy dirildep, arqasy shymyrlap júre berdi. «Jyn ba? Adam ba?» degen oı jalt etti. Ysqyryq shyqqan jáshikter jańqa ol qalaı burylǵanyn da bilmeı qaldy. Alqa-qotan ıirilgen jáshikterdiń arasynan ózi shamalas, erbıgen úrpek bas bala shyǵa keldi. Shyǵa kelgen joq, ol jalma-jan munyń aldyn oraı, kelemesh etken adamsha, ernin shyǵaryp erbeń-erbeń etti. Dir ete qalǵan júregi az-muz ornyna túskendeı yshqyna bir ret qatty dem alyp, Qurman arýaq tárizdi bet-aýzy kir-kir, ústi alba-julba balany kórip:

— A, sen be ediń, tas kesekti búıirden qadaǵan! — dep qarsy adymdaı tústi.

Onyń qatty tistengennen jaǵy qarysyp qalǵan sıaqtandy, ol aldyndaǵy úrpek bas balany alyp uryp, jermen-jeksen etpekshi bop umtyldy. Onyń búıiriniń aýyrǵany da joǵalyp ketti, ol qolyna qysqan kók shyńyltyr kesektiń qalaı oqtalyp, qolynan qalaı shyǵyp ketkenin de baıqamaı qaldy.

Úrpek bas bala maıyrylyp ketkendeı búktetile qaldy, pármenmen ytqyǵan kesek onan jeli tartym jer ári zýlap, áldeqaıda baryp tústi. Qurman kesekten basyn buryp qalyp, ózine tıgizdirmegenin boıyn jazǵanda ǵana sezdi.

— Júr, áıda? — dedi bala oǵan jáshikterge qaraı ıek kóterip.

Qurman myrs ete qaldy. Oǵan myna túrsiz júdeý balanyń buıryǵy qolynan kelmeıtin iske umtylǵan arsyzdyqtyń bir álsiz túri sıaqtanyp ketti.

— Munyń úmitiniń zoryn qara, — dedi ol basyn shaıqap. — Kesek jibergen sen be, súdinsiz sumyraı?

Qurman basynan tómen qaraı balanyń túri men túsin kózimen túgel jiliktep shyqty: shashtary seltıip, basy sýyń torǵaıdyń tóbe shashyndaı úrpıip ketken, beti aıǵyz-aıǵyz, óńiniń qandaı ekenin aıyryp bolar emes, moıyn júni julynǵan úırektiń moınyndaı qylqıyp qalǵan; ústindegi shalbary men kóıleginiń kiri bes batpan jáne balaǵy, jeńi órim-órim...

— Maǵan áli buıyryp qoıady myna túrimen, úrip qalsa qulap keteıin dep turyp. — Oıyna kesektiń ashshy búıirden soqqany túse qalyp, — sen be dep surap turmyn kesektegen?

Ol balaǵa judyryǵyn túıip umtyla tústi. Aryń bala yqpady: bul judyryǵyn túıse, ol ernin jymqyryp Qurmannyń kózine qadala qaldy: «Kim buryn taıynar eken?» degendeı aıbat shegip, ıt kórgen mysyqsha kúdireıe berdi.

— Nege kesekteısiń ótip bara jatqan kisini? Shekeńdi sherýattandyryp jibereıin be osy turǵan jerińde?

Aryq bala túsinbeı qaldy.

— Ne deısiń? Qalaı dediń?

— Shekeńdi toqpaqtaı qylyp isirip jibereıin be deımin.

— A, solaı de!

— Solaı!

— Sen aýyldan kelgen balasyń ǵoı?

— Onda seniń qandaı sharýań bar?

— Sen bizge júr, sharýany sonsoń aıtam.

— Ýahy, nashandik! Qaıda júr deısiń?

Qurmannyń kekesinin túsinbeı qaldy ma, álde óz nıetin tez uqtyrǵysy keldi me — áıteýir ony álde bir jaqqa shaqyra tústi.

— Júr, kórseteıin qaıda baratynyńdy, alys jer emes...

Qurman kek alý nıetin qoıa salyp, onyń ne oıy baryn anyqtaı túskisi keldi.

— Kimsiń óziń? Qaıda júr deısiń? Úıiń qaıda?

— Úıdiń ne keregi bar saǵan? Júr deımin, ilgeri,. kóresiń, barǵan soń kóresiń.

— Qaıda barǵan soń?

— Ana jerge, — dep ol taǵy da jáshikterge qaraı ıegin qaqty.

— Joq, men úıge bara jatyrmyn. Sen ana jáshikterdiń ishine túnep shyqqan bolarsyń, túrińnen kórinip tur...

— Seniń túrińniń ońyp turǵany da shamaly. Ana basyńdaǵy fýrajkeni áýeli durystap kıe bilseń etti, qyrdyń qotyr taban maı muryn qoıshysy. Kóıleginiń syrtynan belbeý býynǵan bolypty, qalasha kıiný seniń neńdi alǵan?! Álde sen de oqýǵa kirgiń kele me?

Qurman «osy sumyraı birdemeni baıqap tur ma?» dep belbeýin durystap jiberip, fýrajkesin qaıta kıdi.

— Jyrtyq tesikke kúledi deıdi. «Qotyr taban qoıshy» dep kemitedi, seniń ózińniń túriń, qoıshydan artyq dep tursyń ba? Oqýǵa kirgende qaıtesiń — kiremin.

— Adaspa, qotyr qoıshy. Qoıshy ekenińdi men birden bildim. Betiń jap-jalpaq, qarnyń shármıip, tanaýyń jeldep tur, júr bizge.

— Aı, sen taıaq jemes buryn tart jónińe. Aıttym ǵoı: shekeńdi sherýattandyryp jiberemin dep...

Bala ysqyryp qaldy da, qulaǵyn jaryp kete jazdaǵan ysqyryqtan selt etken Qurmandy qulaq shekeden salyp jiberdi. Shekeden ańsyzda sart ete qalǵan tastaı judyryq kók kesekten de qatty tıdi. Qurmannyń kózinen ot jarq ete túsip, basy aınalyp ketti. Onyń judyryq tıgen jaǵy jyp-jyly bola qaldy da, sol jań betine sý sorǵalaǵandaı sezdi. Oń qolymen betin ustaı alyp, ol shekeden josyp ketken qyzyl qandy kórdi. Qannan shoshyp ne qylaryn bilmeı, ózinen-ózi keri shegine tústi. Bul kezde alqa-qotan úıilgen jáshikterden ekinshi bala shyǵa keldi. Munyń qolynda kespeltek qara taıaq kórindi. Shekeden soqqan birinshi bala oń qolyn artyna ustap shegingen Qurmanǵa taǵy da jaqyndady. Onyń qolynda já temir, já tas baryn jańa ǵana túsindi. Judyryqpen soqqanǵa shekeniń qanamaı, isip qana shyǵa keletinin ol jaqsy biletin. Biriniń taıaǵy, biriniń temiri bar bul raqymsyz eki balaǵa qarý jasap qaırat kórsete almaıtynyn sezip shegine-shegine dúkenniń halyq bar jaǵyna qaraı ótýge tyrysty. Biraq ol kózin aryq bala men taıaq ustaǵan ekinshi toq betti baladan almady — ańdysyp shegindi: eger umtyla qalsa, qapysyn taýyp, aryqty jandy jerinen túıip jiberýge judyryǵyn jany ketkenshe jymqyrdy. «Átteń qolynda qarýy bar, áıtpese myna erbıgen perini bir soqqanda ushyryp jiberer edim» dep kijindi Qurman. Biraq onyń myna eki jaýy qapy qalarlyq emes — ony qansyratyp uryp jyǵyp, ábden betin qaıyryp, ılep alaıyq degen adamsha kózderinen raqymsyz ushqyn atyp, ıtteı talaýǵa ázir edi.

— Jaqyndama, jaqyndasań moınyńdy úzip jiberemin! — dedi Qurman tistenip, alda kele jatqan aryq balaǵa.

Onyń nege óshikkenin, ne úshin jazyqsyzdan jazyqsyz kesek laqtyryp, taspen soǵyp shekesin qanatqanyn Qurman túsingen joq tipti ol bul qorǵansyz balalardyń nelikten jáshik arasyna jasyrynatynyn, nege óz betimen júrip, qolynan ne kelse sony isteıtinin de, ózin qaı jaqqa jeteleıtinin de uqpady, uǵýǵa ýaqyty da bolmady. Ol tek jan dármen kún «taǵy bir jerime zaqym keltirer» dep sheginshekteı berdi. Onyń baqytyna qaraı jurttyń kóp júrmeıtin bul ońasha buryshyna bir áıel shyǵa keldi de, eki bala túk kórmegen adamsha jalt burylyp, óz jónine kete bardy.

— Shyraǵym-aý, basyńdy kim jaryp ketti? — dedi áıel shoshynyp.

Qurman úndemedi. Áıel Qurmandy elden kelgen bala dep oılady ma, álde áke-sheshesi joq bala dedi me — betine sál kóz toqtatyp turdy da aıanyshty únmen:

— Miskin. Bet-aýzyńdy daladaı etken. Ana bir sumyraılar ǵoı shamasy, myna ońasha jerde ekeýlep urǵan. Qudaıdan bezgen bul jalań aıaqtardy degdomǵa aparyp qamaıtyn da kisi joq. Úıiń qaıda, kimniń balasysyń? Bar, betińdi jý. Miskin, óltirip qoıa jazdaǵan ǵoı ózińdi, — dedi.

Áıelge jaýap berip jatýǵa myna túrimen arlanyp jáne shynasharyna ilmeıtin aryq baladan zábir kórgenine zyǵyry qaınap, Qurman týra kópirge qaraı tartty. Taǵy da álgiler sońyma túser degen oımen ol artyna qarap qoıyp, júgire tústi.

Qurman tereńdigi tizeden zorǵa asatyn, kópirdiń oń jaǵyndary, ózenniń aıdynsymaq jalpaq jerine keldi de, jalma-jan balaǵyn túrinip jiberip, sýdy keship baryp tunyqtaý jerden betin jýdy. Qan men terge boıalyp tútikken beti ári tazaryp, ári salqyndaı tústi, astynyń batpaǵy kóterilip laılanǵan jerden attańqyrap ilgeri bardy da ol eńkeıip turyp qos qoldap birneshe ret aýzyn toltyra sýdy jutyp, jutyp jiberip keri shyqty. Búgingi aýyr kúnniń zili boıynan jańa ǵana túskendeı, ol sý jaǵasynyń salqyn lebine betin tósep, kók shóptiń ústine otyra ketti.

«Qap! Qapyda soǵyp ketkenin. Áıtpese, men onyń jelkesin úzetin edim», dep opyndy ol joq jerden kórgen zábiri esinen ketpeı. Biraq onyń bul opynyshty oıyn bólgen jabýly atyn jetektep kelip sý jaǵasyna toqtaǵan jalpaq qyzyl kisi boldy. Attyń jabýyn sypyryp tastap bul adam jamylyp kelgen shekpenin, aıaǵyndaǵy jeńil shabatasyn jerge tastaı salyp, súmbideı jıren atty jetektep ózenniń ishine enip jóneldi. Qurman ornynan ushyp túregeldi, bul da attyń sońynan erip, sýdyń naq jaǵasyna kelip:

— Aǵaı! — dep qaldy.

Bul sóz onyń aýzynan eriksiz shyqty. Ol eki kózin at pen adamǵa kezek qadady. At Dabyldyń qos jıren atynyń kishisi, biraq jetektep kelgen adam buryn kórmegen, elde joq, bútin Bulanda joq kisi. «Bul qalaı? Álde Dabyl baı atyn satyp jiberdi me eken? Qalaı satady? Eki attyń bul kishisin Nahıaǵa arnaǵan, jalǵyz qyzynyń, kishi qyzynyń tól aty! Álde myna kisi urlap ákeldi me? Ústine japqan jabýymen, shylbyrymen áketkeni me?.. Joq, oqyǵan adam... Saqalyn qyrǵan kelisti kisi. Ózi qandaı semiz kisi! Úlken nashandik pe álde. Surap aldy ma baıdan...»

Tolyp jatqan túsiniksiz shym-shytyryq suraqtar Qurmannyń oıyn ár saqqa tartyp ketti. Ol eki kózin attan aıyrmaı, sýdyń ortasyna taman atty baýyrlatyp aparyp jýa bastaǵan qyzyl kisiniń qımylyna qarady. Shidertiniń sýyna atty minip baryp Qurman da, Raqymǵalı da júzdirip jaldap alatyn. Al myna isisi shúberekti sýǵa malyp alyp attyń saýyryn, belin, qabyrǵasyn sıpap jýady. «Olaı etpese myna sý taıyz — at júzbeıdi. Qyzyl kisi biledi. Kópti kórgen adam shyǵar. Shúberekpen ysyp-ysyp jýǵanda onyń teri de, jabysqan shań-topyraq ta qalmaıtyn shyǵar».

At shynynda da birneshe mınýtten keıin jylmıyp shyǵa keldi. Qyzyl kisi ony shetke alyp shyǵyp, shúberegimen kók saz juqqan tusarlyǵyn, shashasyn tazartty da, jabýyn qaıtadan japty. Tamashalap qarap turǵan balaǵa ol nazaryn da aýdarǵan joq. Shekpenin bos jamylyp, shabatasyn aıaǵyna ile-sala kelgen izimen qaıta ketti.

Ań-tań bolǵan Qurman nege ekeni belgisiz jırendi jetektegen zor deneli, semiz, murtty qyzyl kisiniń sońynan kete bardy.

2

Jıren atty jetektegen qyzyl shyraıly tolyq kisi úlken qaraǵaı úıge kelip, onyń bip-bıik biteý qaqpasyn ashpaı, bir búıirindegi janama esikten aýlaǵa kirip ketti. Esi-derti óziniń tel taıyndaı bolyp qalǵan jumyr jırende bolyp, Qurman da izinshe kishkene esiktiń aldyna kelip toqtady. «Nege keldi? Jıren atta onyń qandaı jumysy bar? Baıdyń aty kimniń qolynda ketse, onyń qolynda ketsin. Qurmanǵa munan keler-keter ne bar?» Muny oılaǵan bala joq. Tek ol burynnan osy jırenge bir minýge, jurt kózinde kólbektetip aıańdatýǵa, sýdan qaıtqanda ıesiniń kózin ala berip, tasalaý jerde quıyndatyp shaýyp alýǵa qumar edi. Onyń balalyq qıaly «meniń atym bolsa jalyn tarap, quıryǵyn kúltelep, kúndiz kóleńkede, túnde aýyl syrtynda ottatyp shekesinen qaratar edim. Báıgede aldyna qara salmaı keltirip, pálensheniń Quıyn jıreni degizer edim. Ózimnen basqa jandy jýytpas edim, shashasyna shań tıgizbeı baǵar edim. Sút berip, suly jegizer edim» degizgen qum jıren ǵoı.

Ol elde júrgendegi áldene bir buldyr úmit jetektep, ulpa qardy áshekeılep, kórmegen qyzyl túlkiniń sıqyrly izine ere beretin ádeti bılep, at sońynan ere túsip edi.

Qyzyl shyraıly, qara murtty, tolyq deneli kisi Aıtan edi. Biraq Qurman onyń Aıtan ekenin, Aıtannyń ýezik tergeýshi ekenin, myna úlken qaraǵaı úıde turatynyn, onyń qaladaǵy ýatkom, ýkom, ýprokýror, ýsottan keıingi ulyq ekenin, tipti el aýzynda osynyń bárinen de bul qyzyl kisiniń qudireti kúshti ekenin bilgen joq-ty. Biraq sol saǵatta-aq ol bul úı tanys adamnyń úıi ekenin ańǵara bastady.

— Men búgin keshirek qaıtarmyn, otaǵasy, — dedi esiktiń arǵy jaǵynan Qurmannyń qulaǵyna óte-móte tanys áıel daýsy.

«Bul kim edi?» dep oılap tapqansha bolmaı, kishkene esikten Sholpan shyǵa keldi. Qurman sasyp qalyp keri shegindi.

— Qurmanǵalı! — degen áıeldiń tańdanǵan daýsy ekinshi kóshege estilerlik qatty shyǵyp ketti. — Qurmanǵalı! Sen qaıdan bildiń bizdiń bul úıde turatynymyzdy. Qonaq bola keldiń be? Júr, júr. Úıge júr.

Áldeneden qymsynyp qyzara túsken Qurman, qapelimde jaýap taba almaı, keri shegine berdi.

— Qurmanǵalı!.. Sen kimnen uıalyp tursyń? Júr.

— Apa, men áldeqalaı kelip qaldym.

— Joq, joq, úıge júr.

— Apa, men qaǵaz aparyp álgi, — keńseniń aty onyń aýzyna túse qoımady, — kele jatyp, sizdikine áldeqalaı kelip ńaldym.

— Bul joly áldeqalaı kelseń — ekinshide arnap kel. Qalaıda kel, qonaq bol. Men Sholpan apań ǵoı...

Sholpan balanyń ótken joly uıalyp qalǵanyn esine túsirip, kúlip jiberdi. Qurman onan ári qyzara tústi.

— Jaraıdy, jaraıdy! Jas kúnimizde bárimiz de uıalshaq bolǵanbyz, úlkeıgen soń ony umytyp ta kettik. Sen de umytasyń, keshikpeı, Qurmanǵalı.

Qurman ún qatpady.

Qalaı qaraı júresiń, Qurmanǵalı? Men keńsege baramyn, ana Sovet kóshesine. Hakim aǵam keńsesine...

Onda júr. Biraz jer birge júredi ekenbiz. Al, myna bizdiń úıdiń qaı jerde ekenin jaqsylap bilip al kelesiń ǵoı? Qashan kelesiń. Keńseden shyqqan soń men úıde bolamyn. Qaı kezde kelseń de, meni úıden tabasyń...

Qurman úndemesten basyn ızep qoıdy. Az ýaqyt júrgennen keıin sholpan balany sóıletip, boı úıretý úshin áńgimege jetekteı berdi.

Búgin qaıda boldyń, Qurmanǵalı?

Úıde... keńsede boldym.

Qaı keńsege qaǵaz apardyń, búgin?

Qosshyǵa, aqsha bólimine.

Qazir qaı jaqtan kele jatyrsyń?

Ózen jaǵasyna baryp... — Qurman múdirip qaldy da biraq shynyn aıtty, — betimdi jýdym, — dedi.

A sý basyna baryp jýynyp salqyndaǵan ekensiń ǵoı. Sýǵa júze biletin be ediń?

Bilemin Shiderti boıyndamyz ǵoı. Taılaqtyń saǵasynda.

Shiderti taıyz sý ǵoı. Jazdy kúni úzilip-úzilip keı jeri keýip qalady. Onda júzetin jer de az shyǵar. Bizdiń Ańqatyny aıtsaıshy, aıdynyna qulash uryp jaǵasyna jaǵalyq oınaıtyn...

IIİolpan eriksiz kúrsinip qaldy. Ol Ańqaty jaǵasynda ósken jas shaǵyn, qasireti mol bolsa da, qyzyqty balalyq kezin bir sát kóz aldynan tizbektep ótkizdi. Birneshe mınýt únsiz júrip, álde ne nárse oıyna sap ete túskendeı, Qurmannyń betine jalt qarady da:

— Sen sol Dabyl baıdyń qoı-qozysyn baqtym deseıshi. Solaı, qaraǵym, jetimdik qıyn nárse. Áke, sheshe... — Áıel taǵy da kúrsinip qaldy da, balaǵa syr bermeıin dep oılap, — sen baqyttysyń, Qurmanǵalı. Seni oqýǵa kirgizetin kisi bar. Sen adam bolyp ketesiń. Seni adam etip shyǵarady, sen bárin de umytasyń, — dedi ol balaǵa.

Bala da kúrsine tústi.

— Meniń apam da oqysa, — dedi ol aqyryn ǵana.

Sholpan jalt qarady.

— Apam oqysa? Apań qazir qaıda? Kimniń qolynda? Ne isteıdi? — dedi áıel suraq ústine suraq jaýdyryp.

Qurman beıne bir onyń apasyn jurttyń bári biletindeı qaıran qalyp:

— Siz estigen joq pa edińiz, Halımanyń qaı jerde turatynyn? — dep Sholpannyń ádemi qara tory júzine qaraı qaldy da, kózin jalma-jan buryp áketti. Ol tómen qarap, estiler-estilmes únmen qyzara túsip, — sol baıdyń sıyryn saýady, men qoıyn baqqan baıdyń. Ana sizdiń aýlaǵa jıren aty kelgen Dabyldyń, — dedi sóziniń sońyn sybyrlap qana, aýzynan zorǵa shyǵaryp.

Tap sol sát ony birinshi kórgendegideı áldeqaıdan paıda bolǵan uıalshaqtyq býdy, onyń ústine apasynyń aıanyshty kúıde qalǵanyna ózegi órtenip ketkendeı qaıǵyryp, kenet kóńili buzylyp júre berdi. Biraq Sholpan Qurmannyń bul bosaýyn basqasha túsindi. Onyń qulaǵyna: «Sizdiń aýlaǵa jıren aty kelgen Dabyldyń... qorlyǵy» degen ún keldi. Ol Qurmanǵa kilt burylyp:

— Toqta. Qalaı dediń? Jıren at?.. Jıren atty sen qaıdan kórdiń? — dep qolynan ustap tura qaldy.

Bala basyn kótermesten, daýsy dirildegen kúıi:

— Quıyn jıren... Dabyldyń eki jıreniniń biri... Qyzynyń aty. Úlkeni óziniń aty. Jańa álgi jýan qyzyl kisi ózenge jýyp ákelgen at. Jabýy da sol óziniki. Aq kenepten tikken, shetin kestelep, — dedi.

— Jaqsy! — dedi Sholpan.

Onyń arǵy jaǵynda aıtylmaı qalǵan sózdi Qurman ańǵarǵan joq. Áıeldiń ne oımen úıine qaraı burylǵanyn da bilgen joq, tek qana tez jónelgen áıelge burylyp bir qarap aldy da, bala prokýror keńsesine qaraı júre berdi.

3

...Shym-shytyryq kóp oqıǵa birimen-biri mıdaı aralasyp, olardyń tinin taýyp, shyrmaýyn jazyp alý úlken kúshke túskendeı bolyp ketti...

«Jol ústindegi qyzyl narly kim boldy? Ol Qunys bolsa, al, myna Shıtov balasynyń qolǵa túsirgeni kim? Ol múmkin basqa adam shyǵar? Onda muny Qunyspen nege shatastyrady?

Keshegi «Aqmetshege aqym ketken, anda-sanda tıgizgen aǵaıyndyq qolǵabysymyz úshin at minip, saýyn saýyp, kereginde qural-saıman da alyp otyramyz» — dep bezektegen Tańqybaı qosshy, úıine bara sala ózgere qalǵany úlken oıǵa túsiretin jaıt. Onyń bir kúnde sana-sezimine kúrt ózgeris kirip, ómir boıy ısha desýge dármeni kelmegen Aqmetsheden birden birneshe jyl ala almaı júrgen aqysyn suraǵany ǵajap batyrlyq, adam nanbaıtyn batyldyq. Álde meniń sózim kókeıine qonyp ketti me? Aı, olaı bolmas-aq! Jáne jalǵyz Tańqybaı emes, Sársenǵalı men Serikqalı qosarlana aryz ákeldi. Al, bul astarly nárse bolsa Aqmetsheniń kózdegeni malynyń sanyn azaıtý ma? Sonshama jomarttyq jolǵa túskeni me? Myna batyraq-jalshylarǵa bolsyn degeni me? Joq, olaı bolmas-aq! Bolmas-aq!

Myna meniń inilerimniń qylyǵyn jurt qalaı baǵalar? Biri baıdyń qyzyna úılenip otaýly, maldy, jıhazdy kelinshek alý nıetinde. Al, ekinshisi... joq, myna sıaqty syndy kezeńde aıaǵyn shalys basqan jastarǵa aqyl bermeý, durys jol siltemeý, qoldamaý, dememeý ne bolyp shyǵady?! Bul aqyl berý me, álde súıgen adamyna qospaý áreketi me?! Onda bul adamshylyq bola ma? Adamshylyq... Adamshylyq shyn súıýmen baılanysty emes pe, shyn súıgenin, ǵashyǵyn alýǵa bóget jasaý, árıne, adamshylyqqa qarsy. Al, mal úshin, baq úshin úılený — súıgendik pe eken? Ádilbek Dabyldyń qyzyn kórgen de joq, kórip sóılesken de joq... Syrtynan bireýdiń aıtýymen úılený — mal úshin emeı ne?.. Ol aqyldy bala, bir bet, er minez bolǵanymen túsinetin tentek. Ony toqtatýǵa bolady. Súlekeń ony toqtatýǵa tıis. Al, Álibek she? Qaıda baratynyn aıtpaı, aqyldaspaı óz betimen ketken... jeńgesiniń qostaýymen ketken. Meńdiqyz, sen baıqamaısyń, aqkóńildik seniń túbińe jetedi. Týysqandyq sezim — kirshiksiz sezim. Biraq aqylǵa salý kerek emes pe edi. Ádemilik, súıispenshilik aqylmen ólshenip, adamshylyqpen salmaqtanbas bolar ma...».

Hakim burylyp dalaǵa, sonaý alysqa, kóz jetpeıtin ushan teńiz jalpaq qyrdyń kók jıekpen ushtasyp ketken kógildir munaryna kóz qadady. Terezeniń kózinen de keń dalasy emin-erkin endep jatyr: aınala tep-tegis kóz súrinerlik taýy sırek, adyry da az, shalqyǵan sýǵa da qat qula tuz. Jaıyqtyń jasań alqabyna jetkenshe, qashyp shyqqan meńdeı, neken-saıaq kezdesetin at basyn tirer aǵashynan ózge ormannan juda sary jazyq. Sonda da onyń tóbe-tómpeshigine deıin, jyra-jyqpyl, saı-salasyna deıin kólshimek kógerisi men jylap aqqan jylǵasyna deıin, Qyzyl Qumaqty dóńine deıin, kempir shashty seleý japqan bedeý beline deıin alaqanyńda turǵandaı. Bárinen óz aty bar, báriniń óz beınesi ózinde, bári tanys, bári basqan jer, bári jyly, bári oıda... bári kókke bólenip, jaýqazyny jalbyrap turǵan sıaqty: kıik oty — kilem, bozy — tósek, janbastap jatyp jan saıabyrlatarlyq.

Hakimniń murnyna ashshy boz jýsan ıisi kelgendeı boldy. Ol ornynan turyp ketti de, áldeneni umytyp qalǵan adamsha tómen qarap oılanyp qaldy.

...Iá, anaý Shejin jaq betegeli, jylqynyń jeri. Arǵymaqqa shatys alaly jylqy ósse... asyl tuqymdy jylqy. Túıe she?»

— Bezdelnık! Qańǵybas! Tártipsiz esken... Qaıda júrdiń kúni boıy? — dep sógisi men suraǵy aralas Basekeniń kúıip-pisken daýsy onyń oıyn úzip jiberdi.

Aldyńǵy bólmeniń esigin ashyp qalyp ol terlep-tepship, entigip kirip kelgen Qurmandy kórip, kúlip jiberdi . Jańa fýrajkeni edireıte kıip, kúnniń ystyǵyna qaramastan bala belin tas qylyp qaıys belbeýmen býynyp alǵan: kek kóılektiń tik jaǵasy ıegin tirep tur — jel qarysar degendeı bar túımesin tegis salypty. Hakimdi kere sala, hatshyǵa jaýap qatpastan ol aıaǵyn ilgeri attaı tústi.

— Aqyryn. Asyqpa, — dedi Hakim Qurmannyń entikken júregi ornyna tússin dep, — otyr, demińdi al. — Sóıtti de onyń ár nárseni baıqaǵysh kezi Qurmannyń shekesindegi tańbany baıqap qalyp: — Shekeńe ne bolǵan? Álde balalarmen tóbelestiń be? — dedi.

Asyǵyp kelip aıtary irkilip qalǵan bala birden jaýap taba almady. Óıtkeni, aryń balanyń shekesin jarǵany onyń esinen shyǵyp ta úlgergen-di. Jáne bala ony Hakimnen jasyrý nıetinde edi:

— Álgi... osynda bir súmireıgen buzyq bala taspen soǵyp, — dep múdirdi Qurman.

Mundaı oqıǵalarǵa asa tolqı qoımaıtyn prokýror balany jubata sóıledi:

— Asa qaýipti jara emes. Alaıda sań júrý kerek, Qurman. Tóbelesýge jaramaıdy. Kózińe já basqa jerińe zaqym keltirýi múmkin. Taspen soqty deısiń be? Qandaı bala? Kim balasy ol?

— Kóshede qańǵyp júretin buzyq balalar. Dúken artynda. Ótip bara jatyr edim, búıirden tas kesekpen qoıyp qaldy buǵyp jatyp. Tas atqan sen be dep edim, shekeme ańsyzda temirmen soqty... Endi bireýi taıaq alyp umtyldy buzyqtar. Túri adam qorqarlyq albastylardyń.

— Ymm... — dep sozyp turdy da, Hakim onyń ilki oıyn ashqysy kelgen adamsha: — osyny aıtaıyn dep shyǵyp pa ediń, Qurman? — dedi.

— Joq, Hakim aǵa. Men Dabyldyń jıren atyn kórdim...

Qurman oǵan kórgenin bastan-aıaq aıtyp berdi.

Túsi ózgerip ketken Aıtan Aqbasovqa Hakim oryndyq kórsetip:

— Aıteke, otyryńyz, otyryńyz, qalaı, aman-esen baryp qaıttyńyz ba? Arba bermedi dep maǵan ǵoı áneýgúni ókpelep kettińiz, á? Shyny: ózim Buldyrtyǵa baryp qaıtarmyn dep oılap edim, biraq osyndaǵy jumyspen aınalysyp shyǵa almaı qaldym. Buldyrtyǵa kelesi jumada shyqpaqshy bolyp otyrmyn. Bos tursa arba aıamaımyn ǵoı, — dedi kúlip.

Sholpannyń jan jaǵadan jarmasyp: «Jıren atty qaıdan aldyń?» dep qysqanyna tútigip shyqqan tergeýshi, prokýror shaqyryp jatyr degende: «Ol da osyny suraı ma?!» dep sasyp kirip edi. Qazir jaıbaraqat túrde sóz bastap, óte jyly lebiz kórsetken Hakimge qatty rıza bolyp ketti.

— Joq, Hake, men sizge ókpelep qaıteıin. Jońqa qabaq tyrjıtatyn bala emespiz ǵoı. Alys jer emes, Shidertige salt baryp qaıtýdyń ózi raqat. Salt at adamnyń kóńilin ashady. Shańǵa bólenip arbamen júrý shynyn aıtsam tunshyqtyryp bitedi. Ásirese, tymyrsyq kúni arba aýyr. Men amalsyzdan suradym ǵoı, bar bolǵyr, joq jerden bir syzdaýyq paıda bolyp, — dep kúldi Aıtan da, kóńildi prokýrordyń yńǵaıyna kóship. Sóıtti de, ol óziniń ejelden aldyn oraı sóılep, kúdik keltiretin jerdi bildirmeı sıpap ótetin ádetinshe «at-arbaly» bolǵanyn qulaqqa saldy. — Táńir jarylqaǵyr aýylsovet arbasyn berip, arǵy Ashysaıǵa trantaspen baryp qaıttym. Jol shańdy bolsa da, erden arba janbasqa tynysh boldy.

— Aýylsovet degender arbaǵa úıir emes, olar salt júrgendi artyń kóredi...

— Iá, olardyń jumysy da sondaı tez júrýdi, jolsyzben de, kún demeı, tún demeı júre berýdi kerek etedi ǵoı.

— Arbasyn atymen berdi me? — dep surady Hakim, tergeýshiden júzin buryp terezege qarap.

Aıtan oǵan tiksine qaraı qaldy. Biraq Hakim moınyn burmady, tergeýshiniń júzindegi qubylysty álde ol baıqaǵysy kelmeı me, áıteýir dalaǵa qaraǵan qalpynda qaldy.

— Iá, atymen... — dep Aıtan onyń júzin baqty.

— Famılıasy kim eken ol aýylsovettiń?

— Maımokın.

— Maımokın. Qyzyq famılıa eken. Kim, Býlan ba?

— Kim biledi sonyń rýynyń kim ekenin. Tanys kisi edi byltyrdan beri. Shidertide áldeneshe ret bolǵanmyn budan buryn da. Ony nege suradyńyz, Hake?

Hakim onyń betine endi týra qarady.

— Jıren at shyǵar?

Aıtannyń óńi buzyla bastady, biraq ol daýsyn ózgertpedi.

— Jıren, jıren at.

— Jıren at Maımokındiki emes — Dabyl baıdiki.

— Bul sózdi men jańa Sholpannan da estidim. Muny qalaı túsinýge bolady, Hake?

— Sholpannan estigen, estimegenińiz maǵan onsha qajetti jaı emes. Al, maǵan attyń baıdiki bolǵany asa unamdy kórinbeı tur.

Aıtan daýys kóterdi.

— Meniń izime túsý bola ma munyń aty? Men áýelden de Sholpanmen... sezetinmin... Meniń ujdanyma shań tıgizýge kiristińiz be?! Bolmas. Ol tereńge keter.

Baıqańyz, ondaı pravo eshkimge berilgen joq, — dedi ol ornynan ushyp túregelip.

Aıtannyń qoly dirildep ketti, óńi qýqyldana bastady, tershigen mańdaıyn alaqanynyń syrtymen sypyryp tastap, jaǵasynyń túımesine jarmasty. Biraq dirildegen qoly ony birden aǵyta almaı áýrelendi.

— Siz sabyrmen sóıleńiz, qyzbańyz. Sonsoń bir nárse men ekinshi nárseni qoıyrtpaqtamańyz. Sholpanmen... dep aqyryn jutqan sózdiń bul jerde orny joq. Al, ujdan máselesine kóshýge erte, beker aptyǵasyz. Pravo jóninde de artyq sózdi qystyra salýdyń maǵynasy az, — dedi Hakim taǵy da terezege qarap.

— Men baıdan at alyp, arba jekkenim joq, prokýror joldas. Maımokınniń at-arbasymen kelgenim ras, ony jalǵyz siz emes, jurttyń bári biledi, quıryǵyma shıqan shyǵyp, erge otyra almaǵan soń surap aldym, onyń at-arbasyn.

— Jaqsy, jaqsy. At-arbany Maımokın bersin, siz ony Maımokındiki dep sanaýyńyz da múmkin. Alaıda at baıdiki, sol ózińiz jaýap alýǵa barǵan Dabyl baıdyń qos jıreniniń biri. — Hakim esikti ashyp, — Qurman, beri kel, — dedi aldyńǵy bólmedegi balaǵa.

Esikten kire bergen balaǵa tesile qarap, Aıtan «qaıda kórgen bala?» dep qabaǵyn túıe tústi.

— Qurman, jıren at kimdiki, myna aǵańa aıtshy, — dedi Hakim balaǵa.

Qurman jat sabaq oqyǵan balasha álgide Hakimge aıtqan áńgimesin múdirmesten bir-aq sypyrtty: ol attyń túr-túsin, artqy shashasynyń aǵyn, kekiliniń órilgenin, jabýynyń kesteli jıegin, mańdaıynyń juldyzy oımaqtaı ǵana ekenin, úlken jırennen anaǵurlym alasa jáne jińishke ekenin, Dabyl baıdyń bul kishi qyzy Nahıanyń tól taıy ekenin, birin qaldyrmaı móldirete soqty. Sońynda: «Quıyn jırendi aǵaı jańa kópir janyna jetektep aparyp jabýyn sypyryp jýyp, tazartyp, qaıtadan jabýlap, qaraǵaı úıdiń úlken qaqpasyn ashpaı, janyndaǵy kishkene esikten kirgizip, túkpirdegi qoraǵa baılady. Men qolymda ósken jıren taıdy qımaı sońynan erip júre berippin... Qaqpa aldynda Sholpan apaı kezdesip, meni osy jerge deıin ertip keldi. Men jıren attyń Dabyl baıdiki ekenin Sholpan apaıǵa da aıttym. Sholpan apaı keńsesine barmaı, orta joldan keıin qaıtyp ketti», — dedi bala Hakimnen kózin almastan, anaý kúngi raport bergen mılısıa nachalnıgi Ájiǵalı sıaqty qozǵalmaı tik turyp.

Álgide bozǵyl tartqan Aıtan bir mezet qyp-qyzyl bolyp ketti.

— Meni Mamokınniń aldaǵany ma?! Baıdyń aty bolsa men onyń mańyna da jolamaımyn ǵoı, — dep teri molaıǵan etti mańdaıyn endi oramalmen súrtkishtep daýsyn kótere sóılegen tergeýshi birden jumsaryp júre berdi. — Biraq bul qatelikti ekinshi ári jibermen. Bul maǵan úlken sabań boldy. Maımokındi jalǵan sóıleıdi dep oılaǵan joq edim. Meniń kisige sengishtigim ózime zıan boldy. Ol sýaıttyń atyn da, arbasyn da berip jibereıin, — dep kúńkildedi ol esikke qaraı burylyp.

— Qyz jónindegi aryz qaıda? — dedi Hakim esikten shyǵyp bara jatqan Aıtanǵa.

— Aryzdy tergep-tekserdim... Tájimurattan berip jibereıin materıaldy.

— Tez berip jiberińiz.

Bir saǵattan keıin Hakim ýezik mılısıanyń aǵa saqshysy Ájiǵalı Tátenovty shaqyryp alyp, Shiderti aýyl sovetiniń predsedateli Maımokındi, sol aýyldyń azamaty Dabyl Maqmetovty jáne baıdyń esiginde júrgen jetim qyz Halımany tyǵyz túrde ýezik prokýratýraǵa jetkiz dep buıryq berdi.

4

Jaz boıy tamshy sanap tamyp, qyrdyń quıqasy aqshańdaq tartqan, tandyryn ábden keptireıin degendeı-aq, aq tútek kún eńkeýden qulaǵan shaqta da ony aıamaı qaryp tur. Dalanyń oryn tappaı júıtkigen qolamtaly jetim jeli betti sharpyp ketedi, al qalanyń shaqyraıǵan túksiz alańynda ol jel jalynymen sabalaǵandaı: denege kóılek aýyr, túkirik jerge jetpeı joǵalatyn tamyz. Terezege oqtyn-oqtyn borap turyp kenet aınalany búrkep alǵan shań tumany demalýǵa jetpeı turǵan aýany ishine tartyp áketse, keı kez qaıyrlap qalǵan balyqtaı adam aýzyn ashyp qalarlyq. Ásirese, juqa jarly aǵash úılerdiń ishindegi jurttyń aýzy sýdan, qoly oramaldan ajyraspaıdy.

Hakim qısyq jaǵaly aq kóıleginiń jaǵasyn ashyp tastap, shashaqty jibek belbeýin oryndyqqa ilip qoıyp, kóıleginiń etegin qos qoldap jelpip otyr edi. Sur maýyty gımnasterkasynyń bar túımesin tas qylyp salyp, etik, shalbarly, basynda zildeı mılısıa fýrajkesi bar álekedeı jalanǵan Ájiǵalı kirip keldi de, tik turyp:

— Joldas ýezik prokýror, sizdiń tyǵyz buıryǵyńyz boıynsha Shiderti aýyl sovetiniń aǵasy Maımokın, sol aýyldyń azamaty Dabyl Maqmetov jáne azamatsha Halıma deıtin jetim qyz aıtqan srokte huzyryńyzǵa jetkizildi, — dep maǵlumdady. Ol oń qolyn joǵary kóterip chestbergen kúıi tik turyp, jarlyq kútti.

— Jaqsy, — dedi Hakim etegin jelpigenin qoıa salyp. Sóıtti de, «myna ystyqta sonshama qymtanyp, ne jany shydaıdy eken? Forma kıgenine máz qazaq-aı. Eń bolmasa joǵarǵy túımesin bosatsaıshy» dep aıap, — kún ystyń, keńse ishinde otyryp sýdan qolymyz bosamaıdy, formamen júrý óte qıyn shyǵar, — dedi.

— Úırenip ketken adamǵa esh nárse etpeıdi, joldas prokýror. Meniń formam aýyr kórinse, Dabyldyń formasyn kórińiz: beshpet-shalbar, onyń ústine qyzyl shapan kıip, belin býynyp, syrtynan jadaǵaı jamylyp keldi. Basynda jáne bórik, syrtynan salǵan dalbaıy bar. Kóresiz be, kirsin, — dedi.

Onyń kúlmeı, salmaqty bola qalǵanyn kórip, Hakim ezý tartty.

— Shildede kúpi, tymań kıgen qazekeńdi kórmedi deısiń be?! Ony qoı, aldymen aýyldyń Sovettiń predsedateli kirsin. Shaqyryp jiber.

Shaǵyn deneli, shambyl sary, kózi sál shaǵyrlaý, sırekteý jıren murtty, mańdaıyna ájim molyraq túsken orta jasty kisi, jol berip esik ashqan Ájiǵalıdyń tasasynan shyǵa almaı, kúıbeńdeı qaldy. Biraq stoldyń arǵy jaǵynda tor jaqta qarsy otyrǵan Hakim ony birden shyramytty...

«At kerek, qarajat kerek degen buıryqty túsinbeıdi. Húkimet degenniń ne ekenin bilmeıdi. Bularda qazaqtardy tártipke úıretkenshe kóp zaman óter, — dep qamshy úıiretin Maı-ma-qov... Qamshy úıiretin emes, Báshekeń koliniń jaǵasynda Súleımenniń tory bıesin tartyp alamyn dep sabaǵan Maı-ma-qov, Nurym jaǵasynan bir silkip, atynan aýdaryp alǵan Maı-ma-qov».

Hakimniń kóz aldynan sonaý on segizinshi jylǵy aýyl ústinde at oınatyp, elden jigit, at, ańsha, er-toqym jınap oıran salǵan han jigitteriniń beıbastaq qylyqtary tizile qaldy.

— Siz Shiderti aýylsovetinde qashannan beri predsedatel bolyp istep júrsiz? — dep surady Hakim onan, sál qabaǵyn shytyp. Onyń eriksiz tistenip qalǵany shambyl sary men Hakimniń arasynda turǵan Ájiǵalıǵa estildi. Sonda da ishteı qany qata bastaǵanyn bildirmeı prokýror daýsyn ózgertpedi: shytylǵan qabaǵyn jazýǵa tyrysty.

— Men... men... joldas pyrkarol Hake, ótken jyldan beri isteımin, — dedi aýylda júrgende sózge jeldeı esetin Maımokın degbirinen jańylyp.

— Ótken jyly saılaý bolǵan joq qoı. Týrasyn nege aıtpaısyz, — dedi Hakim, júzin jylytsa da, únin jumsartpaı.

— Men, pyrkarol Hake, saılaýda saılanǵanym joq... Burynǵy, ıakı aldyńǵy jylǵy saılanǵan aýylnaı ornynan túsip qalǵan soń, meni volıspolkom taǵaıyndaǵan. Sóıtip, men halaıyqtyń qalaýy boıynsha, to est volıspolkom, volkom, volqosshy, voljenotdel, volkom jastardyń uıǵarýymen boldym... Bolǵanym joq, sol aıtylmysh organdardyń tapsyrýymen áleýmet isin qolymnan kelgenshe kún demeı, tún demeı atqaryp kelemin...

İlki sózinen keıin boıy úırenip pysı sóılegeni Ájiǵalıǵa tabıǵı nárse sıaqty kórindi. Óıtkeni, ol aýylǵa kelgende buǵan da ap degennen tutyǵa, shatala, sóziniń jarymyn jutyp sasqalaqtap jaýap berip edi de, azdan keıin jorǵalata jónelgen-di.

— Bul ózi báıgi kók sıaqty kibirtiktep bastap, bara-bara baýyryn jazyp júre beredi, prokýror joldas. Óte pysyq, isker jáne sumdyqtan da qur alaqan aýylnaı kórinbeıdi, — dedi aǵa mılısıoner.

Az oılanyp otyrdy da Hakim:

— Pysyqtyǵy men sumdyǵy burynnan da mol azamat... — dep Maımokınniń betine qadala qarady.

Prokýrordyń arǵy jaǵynda muzdaı lep jatqanyn kúni buryn baıqap, kelmes buryn kúdiktengen aýylnaı, oǵan týra qaraı almaı, terezege kóz jibergen boldy.

— Apyr-aı, kúnniń de shyjýyn-aı, órtep barady, — dedi ol aýyrlaý dem alyp. Biraq «Pysyqtyǵy men sumdyǵy burynnan mol» degen Hakim sezin estimeı qalǵan adamsha, oǵan qarsy jaýap qaıtarmady.

— Al, Maımaqov... kıiz qabyńdy ash. Maǵan aýyldyń tizimi kerek, — dep Hakim qolyn sozdy. Ol baıqamaı sypaıy túrden sizden «senge» kóshti. Maımokın selk ete tústi de shapshańdap kıiz qabyn ashyp, syrty jyrtylyp buryshtary mújilgen tizim knıgasyn shyǵardy. Ol famılıasyn Hakimniń durys ataǵanyna tańdanǵan joq, óıtkeni Ájiǵalımen kezdesip, «ýezge júresiń» degennen-aq onyń sol jaq búıregi solq ete túsip, qaı mekemege shaqyrylǵanyn da bilip alǵan edi. Prokýror shaqyrtqannan keıin onyń ústine belgili Hakim Júnisov aǵa mılısıonerdiń ózin jibergeni oǵan báleniń basy úı syrtynan emes, týra esiktiń ózinen engenmen birdeı boldy. Qazir Maımokın knıgasyn prokýrordyń qolyna ustaýǵa yńǵaılanyp jatyp: «Knıgadan nege bastaıdy?» dep oılady. Biraq áńgime neden bastalsa da, ony endi bóger jaı bolmaı, ol tek:

— Mine, pyrkarol Hake, — dep suraǵan knıgany ustata berdi.

Alaıda Hakim tizim-knıgany stol ústine qoıa salyp, tartpadan keshe ǵana tergeýshige tabys etken Maımokınniń ózine tanys qyzyl syzyqty qaǵazǵa jazǵan jetim qyzdyń jasy jónindegi anyqtamany aldy. Ol bul qaǵazdy kózben súzbeı-aq aıaǵyndaǵy aýyl sovet predsedateliniń qolyna, mórine bógeldi.

— Maımaqov qalaısha Maımakın boldy? — Hakimniń endi yzǵarly pishini lezde aıaq astynan kóterilgen daýyldaı, aýylnaıdyń bet-perdesin túrip, sypyryp tastaıtyn sýyq úskirikke aınala bastady. — Kópirli Ańqaty bolysyna at, jigit, aqsha, kıim jınaýǵa jiberilgen hanskıı drýjınnık on jyl ótken soń Shiderti aýyl sovetine predsedatel bolyp shyǵa kelgenindeı, burynǵy Maımaquly, qazir Maımokın boldy de. Ańqatynyń boıynda adam qaldyrmaı sabap, jarlynyń jalǵyz ulyn, jalǵyz bıesin, sońǵy laǵyn aıdap ketken Maımaquly búgin halyqtyń, jetimniń qorǵanyshy boldy de, — dep sozdy ol zildeı sózin odan ári salmaqtap.

Sóıtti de, ol knıganyń anyqtamada kórsetilgen qatar tizimi jetpis besinshi adamǵa toqtady da, ol jerdiń betin qaıyryp búktep, kózben ári asty, birneshe betti qýalap shyǵyp taǵy bógeldi...

— On jyl ǵajap ózgerister týǵyzdy, — dedi Hakim aǵa mılısıonerge qarap. Eki ıyǵy tómen ketken kishkene Maımaqovty ol endi elep kózin de toqtatpady. — Ǵajap ózgerister týǵyzdy: sodyrdy — molda, sotqardy — sopy etti, al azýynan aırylǵan bórini amalsyz qoı qoranyń buryshyna panalaýǵa búgjeńdetti... Myna tizimniń qatar sany jetpis bes. Halıma segizinshi jyly týǵan qyz, al júz elý jetinshi adam ol da qyz, ol da Halıma, biraq bul sońǵy Halıma on birinshi jyly týǵan — ana syrtta turǵan, jańaǵy óziń alyp kelgen jetim qyz... Solaı ma, aýylnaı?

Aýylnaı temen qaraǵan kúıi turyp qaldy. Hakim sózin soza berdi.

— ...Myna anyqtamadaǵy Halıma jıyrma jasta... Baqy qyzy. Al, anyqtamaǵa túspegen Halıma Baqyqyzy on altydan on jetige qaraǵan, syrtta turǵan bala. Qalaı isteıdi, naǵyz qartashy. Naǵyz Shyblı . Balta kerek bolsa — balta shyǵarady, biraq ol qarǵaniki me, tabandiki me, kresiki me — belgisiz. Áıteýir balta, toǵyzdyqtyń ústine ala ber. Naǵyz kánimgi kartashylardyń qalaıtyn, belgili Shyblıdyń aq baltasy.

Hakim arǵy jaǵyn aıtpady. Onyń shamalaǵan oıy: tergeýshini já aldaǵan, já oǵan para berip, «jasy jetpegen qyzdy jasy jetken etip aýylsovet dokýment bergen» degen boljal edi. Bul ete «sheber» istelgen is bolyp shyqty. Maımaqovtan suraı qalsa: ekeýi de Halıma jáne ekeýi de Baqy qyzy, men baıqamappyn» demekshi ǵoı.

— Jıren atty nege meniki deısiń, Maımaqov? Álde Dabyl ony saǵan berip pe edi? — dedi prokýror.

— Hake. Prokýror Hake. Tórt aıaǵy bar at ta súrinedi, menen bilmestik boldy. Qatelik boldy... kári adam jylap-syqtap otyrǵannan keıin, — dep mińgirledi ol.

— Al, famılıańdy da baıqamaı, bilmestikten, nadandyqtan ózgerttiń be?

— Ózgertkenim joq qoı. Oryssha jazǵannan keıin Maımakın bolyp jazylyp edi tizimge. Ony bir jigitter Maımokın bolsa qulaqqa jatyq bolady degen soń qarpi ózgerip ketti.

Túıilgen kúıi Hakim Maımaqovqa:

— Myna bólmege kir de, on jetinshi jyldan beri qaraı istegen isińdi kórsetip aryz ber, — dep oń jaq qoldaǵy kishkene bólmeni kórsetti. Sonsoń qara terge túsip, kıiz qabyn jınaı almaı, qoly dirildegen aýylnaıdan kózin buryp, sál oılanǵandaı boldy da, — keshirim surap, shyn nıetińmen ótirik qospaı jaz. Burynǵy qarý-jaraǵyńdy kórsete ket, — dedi.

— Hake. Prokýror Hake... Mende qarý joq. Shynym, ımanym. Han jigitteri Oıylǵa kóshkende. Qyzyldar keler aldynda qurtqanmyn.

Burynǵy isiniń bárin óz kózimen kórgen, ózi de jábir japa shekken Hakimniń bultartpaıtynyn Maımaqov jaqsy túsindi. Sondyqtan ol áńgime jıren atpen bitpeıtinin, munan on bir jyl buryn istelgen qylmystardyń qozǵalatynyn da ábden uqty.

Biraq bul «keshirer» degen Maımaqovtyń san ret aýdarystyryp, tekseristirip, jyldar boıy tún etegine túıip saqtaǵan, jan dármen kúnge arnaǵan úmiti edi. Qazir onyń sol úmit shyraǵy lyp ete qaldy. Ol Hakimniń «keshirim surap, shyn nıetińmen ótirik qospaı jaz» degen sózine jarmasa ketti.

— Hake, prokýror Hake, sizdiń atyńyzǵa jazaıyn. Usynǵan moıyndy qylysh kespeıdi degen. Janym, ımanym, shynym, bárin múlt etpeı jazyp bereıin. Qanymyz bir qazaq edik qoı. Óltirseńiz óz qolyńyzdan óltirińiz. Men bir adasqan jetim lań... Keshirim alýǵa zań bar ǵoı, ol oz qolyńyzda ǵoı, — dep tizerleı qaldy.

Ájiǵalı basyn shaıqady. Ol baǵanadan beri bul aýyr oqıǵanyń aıǵaǵy bolyp, biraq ne isteýge bilmeı turyp qalyp edi. Sózge aralasýǵa ol prokýrordyń kópke málim aýyr minezinen seskengen-di. Al, qazir kútpegen jerden áshkerelengen myna jasyryn jaýdyń tergeý astyna alynatynyn uǵa qaldy. Ol aralasýdyń jónin endi tapty.

— Joldas prokýror, burynǵy Maımaqov, qazirgi Maımokın atpen júrgen adamnyń boıynda qarýy, bolmasa basqa qaýipti qural joq pa eken — tártip boıynsha qaraýǵa ruqsat etseńiz, — dep ol qaıtadan tik tura qaldy.

— Osy bólmeden basqa jaqqa barmaı myna Maımokın — Maımaqovtyń aryzyn tolyq jazyp bitirýi, aǵa mılısıoner Ájiǵalı Tátenov joldas, sizge júkteledi, jańadan jarlyq bolǵansha sizdiń qaraýyńyzda, — dedi Hakim oǵan tintseń de, tintpeseń de bári seniń qolyńda degen adamsha.

Sonsoń ol ornynan kóterilip aldyńǵy bólmege shyqty da, záresi ushyp ornynan túregelgen Dabyl baıdy ıegimen meńzep:

— Myna kisiden qolhat alyńyz, erteńge deıin eshqaıda alystap ketpeske, — dep buıryq etti hatshyǵa.

Esik aldyndaǵy alaqtap, neǵylaryn bilmeı elegizip turǵan aq jaýlyqty shynashaqtaı Halımany kórip Hakim turyp qaldy. «Ózimizdiń úıge alyp ketsem be eken» degen oı keldi oǵan. Biraq onyń tergeýshilik tájirıbesi qyzdy eki jaqtan da aýlaq ońasha ustaýdy kereksitti de, ol bul nıetten bas tartty.

— Myna balany bólek úıge qoıyńdar, — dedi ol Basekeni shaqyryp alyp... — Eshbir janmen sóılestirmeńiz... analarmen, — dep ıek qaqty, Dabyldar qalǵan bólmeni meńzep.

Erteńine Hakim keńsege ketisimen ańdyp turǵandaı-aq, qaqpadan bir at-arbaly aýlaǵa ene berdi. Arbanyń saldyryna terezeden kez tikken Meńdiqyz, atyn ishke qaraı kirgizip, ezi jalma-jan qaqpany qapsyryp jatqan Raqymǵalıdy tanyp esikke qaraı bettedi. «Qasyndaǵy áıeli ǵoı shamasy, bazarǵa kelgen shyǵar» dep oılady da, «osy bar bolǵyr áneýgúngi Kenje balaǵa baldyzymdy kórsetemin, alpys atanǵa aq otaýyn arttyryp beremin degen sózin túpteý úshin júrmesin» dep kóńiline kúdik ala bastady. Áıel esik aldyndaǵy baspaldaqtan túsip úlgirmeı, Raqymǵalı jeldeı esip ketti.

— Meńdiqyz, aman ba, qaraǵym? Aman-esen turasyńdar ma? Sender elge shyqqanda at basyn tiremeısińder. Sondyqtan týǵan-týysqannyń hal-jaıyn bileıin dep kelgenimiz. Oqasy joq, at basyn tiremeısiń dep ázilge aıtamyn. Qaladaǵy is basyndaǵy adamdardyń týysqan izdep elge shyǵýǵa ýaqyty jete me. Myna biz sıaqty sharýa bolmasa — maldy kish-kishtep óriske shyǵaryp jiberip qalaǵa soǵa ketetin. Al, Meńdiqyz sol Meńdiqyzdyń ón boıyn kózben jalt súzip ótip), deniń saý ǵoı áıteýir. Estigenmin aıaǵy aýyr dep. Qalada qazir ystyq, shańy da mol, aı, elge qymyzǵa shyqsańyz qandaı kerim bolar edi, densaýlyqtaryńa taptyrmaıtyn jer ǵoı myna Shidertiniń boıy. Ásirese, Atshońqaıdyń salasy, shirkin, belýardan kók maısa, oı, erteńdi-kesh jupar ıisi ańqyp turady... (aýlaǵa bir qarap qoıyp). Qaıyrly bolsyn, úıleriń de jaqsy eken. Mynadaı aýlasy bar qora az ǵoı. At-arba qoıatyn lapasy da ázir. Hakimniń aty kórinbeıdi, bir jaqqa shyǵyp ketýden aman ba?..

Meńdiqyz onyń qaı suraǵyna jaýap berip, qaı sózine qulaq qoıýǵa bilmedi, beınebir kenetten borap ketken qardyń astynda qalyp qoıyp, kózin asha almaı qalǵan adamǵa usady. Júgirip kelip qolyn alyp turyp, sózden boran boratqan Raqymǵalıǵa amandasqannan keıin, arbadan túsip jatqan beıtanys áıelge Meńdiqyz:

— Sálemetsiz be, — dep qolyn berdi.

— Shúkir, — dedi salmaqpen Qalampyr, óte sypaıy pishinmen jaǵyn sıpap.

«Jasy menen úlken bolsa da, ıba etip jatyr. Kórgendi áıel eken» dep oılady Meńdiqyz onyń qara qoshqyl iri betine kóz jiberip. Munyń Qalampyr ekenin jáne belgili Dabyl baıdyń kelini ekenin Meńdiqyz bilgen de joq, tipti úıine mundaı adam keledi dep ol oılaǵan da joq-ty. Raqymǵalımen bazarǵa erip kelgen aýyldyń bir báıbishesi shyǵar dep jobalap:

— Úıge kirińiz, — dedi Meńdiqyz azdan keıin.

— Kire berińiz, jeńeshe, kire berińiz. Búl kisi kádimgi ózimizdiń Hakimniń joldasy Meńdiqyz bolady. Talaı syrttan aıtyp, sizge talaı alystan sıpatyn sıpattap jetkize almaǵan kelinimiz. Kelin bolǵanda zamandas kelin, tipti qazaqshylap ketseń Hakimmen qurdas ta bolyp shyǵamyn. Birimiz jyldyń basynda, birimiz aıaǵynda týǵanmen jasqa bir ilikken kórinemiz. Alaıda meniń on bir aılyq marqalyǵym bolǵannan keıin elde meni Hakimnen úlken dep sanaıdy. Onyń oqasy joq, — dep bir qoıdy Raqymǵalı. Sonsoń ol at-arbasyn aýlanyń túkpirindegi jaqqa qaraı jetektep : — Men qazir kiremin, Meńdiqyz qaraǵym. Attyń basyn jarǵa tirep, belin bosataıyn, sonsoń kiremin. Sizder maǵan qaramańyz, kire berińiz.

Qonaq jatsynbaıtyn Meńdiqyz, óz eliniń adamy tipti jańyn aǵaıyn esebinde kelgen Raqymǵalıdy qurmetpen qarsy aldy da, qasyndaǵy áıeldi úıge alyp kirdi. Bul kezde Raqymǵalı atynyń basyn lapastyń tiregine ile salyp, jalma-jan arbadaǵy kishileý sabany qymyzymen shármendep kóterip senekke kirgizdi. Sóıtti de endi ol trantastyń aldyńǵy kozlo otyrǵyshtyń qýysyna úsh aıaǵyn býyp salǵan qoıdy sýyryp alyp, zorǵa degende jerge túsirip, súırelep júrip lapas astyna tyqty.

5

Janama aǵaıyny Raqymǵalıdyń sózsheńdigimen qatar epti ekenin Hakim o bastan biletin. Biraq ony qaıyn atasynyń isin qýyp toqtysy men saba qymyzyn arbasyna arta salyp, úıine jetip keledi dep oılaǵan joq-ty. Prokýrordyń sol kúnderi bar oıy jalǵyz-aq nárseniń tóńireginde boldy, ol: on alty jasar qorǵansyz qyzdy jasy alpystan asqan adamnyń ozbyrlyqpen jar etken qylmysyn jazalaý edi. Bul qur jaza ǵana emes, endigári mundaı zulymdyqtyń qaıtalamaýyna bóget jasaý edi. Ol úshin ashyń sot quryp, halyń aldynda eskiliktiń tóbesin birjola oıý nıetinde edi. Hakim tipti bul bolashaq sotta sóıleıtin sózin de oılaı bastaǵandy. «Adamdy adam qanap, týysqandyq, dostyq, adamgershilik qasıetterdi mal qunymen baǵalaı bastaǵan zamandardan beri qanshama asyl ana, asyl jar, asyl qaryndas kóz jasymen meńireý dalany qol etpedi! Qanshama on saýsaǵynan óneri tógilgen apa-qaryndastar kúńdik qushaǵynda qalmady! Qanshama ánshi, kúıshi sulý sezimdi qara kózder, kúl astynda qalǵan monshaqtaı, baı bosaǵasynda júzi solmady! Teńdiksiz, baqytsyz, asyl ómirin qorlyqta ótkizgen qyzdyń zarly úni kúńirengen kúı bolyp eki shekti dombyrada ǵana qalǵan joq pa?! Onyń asyl armany án men jyr bolyp kelip talaı kúrsindirgen joq pa? Mine, sol qasiretti qazaq qyzynyń taǵy bir balapany aıań astynan torǵa túsip, bostandyq jemisine jaýtańdaı qarap turǵan joq pa? Keńes ókimetiniń ádil zańyna ıek súıeı almaı áli de qapy ketemin be, dep kúdikpen qol sozyp turǵan joq pa? Joq, endi sen ádil sottyń aldyndasyń! Teńdikke qolyńdy jetkizetin ádil zańnyń qorǵaýyndasyń!..» — dep bastamaqshy edi prokýror sózin. Biraq onyń oıyna joq jerden bir kedergi keptele qaldy. Ol: qyzdyń aldyn ala bergen jaýaby. «Meni eshkim zorlaǵan joq, óz erkimmen shyqtym...» dedi qyz. Sot májilisinde halyń aldynda osy sózinen tanbaı, «meni eshkim zorlaǵan joq, óz erkimmen shyqtym» dep tursa ne demekpin? Munyń teristigin qalaı dáleldeý kerek. Nemen dáleldeý kerek? Qyzdyń azǵyrýǵa erip ketkenin qandaı nárseler yspattaı alady? Bul buryn-sońdy sot-tergeý tájirıbesinde az kezdesetin jaı. Óz basym birinshi ret kórip otyrmyn. On alty jasar qyz ári kári, ári ajarsyz adamǵa «óz erkimmen shyqtym» dep bezerip otyryp alýy tegin emes, munda tereń syr bolýǵa tıis...» degen oıǵa ketti. Sonsoń ol qyzdyń inisi Qurmandy shaqyrtty.

«Hakim shaqyrady» degenge tańqylaý kelgen tanaýy endeı túsken Qurmash, esikten asyǵa kirdi de, týra prokýrordyń qarsy aldyna kelip, stolyna qos qoldaı súıene qaldy. Balanyń ózimsinip erkin kelgeni Hakimge unap ketti.

— Kóılegińniń túımesin úzip alypsyń ǵoı, Qurmash. Halımaǵa nege qadatyp almaısyń, — dedi ol bar jumys balanyń osy ilgegine tirelgendeı kabaǵyn shytyp.

Qurmash eki etegi eki jaqqa ketken jaǵasyn qapsyra tústi.

— Túımesin joǵaltyp aldym. Qaıda qalǵanyn bilmeımin, — dedi ol qyzaryp.

— Joǵaltyp alsań bizdikine bar. Meńdiqyz jeńgeń túıme taýyp qadap berer. Sonsoń sen Meńdiqyzǵa aıtshy, shaıyn ázirlesin. Men qazir baramyn. Óziń de ketpe. Birimiz prokýror, birimiz «járdemshisi» bolyp qatar otyryp shaı isheıik bar, jaraı ma? — dedi kúlip.

— Jaraıdy, — dedi Qurmash, Jeldegen tanaýy búl joly áldeqaıda órleı túsip.

Bala esikke qaraı júre bergende Hakim:

— Qurmash, sen toqtashy, — dedi.

Qurmash taǵy da sol prokýrordyń qarsy aldyna kelip, stolyna súıene qaldy.

— Sen apańnyń qalaı aldanǵanyn bilesiń be? — dedi Hakim, ystyqtan murnynyń sholaq ushyna deıin terlep ketken Qurmashtan.

— Bilemin, — dedi bala oılanbastan. — Munyń bárin bastaǵan Bısenǵalıdyń bı qatyny — Qalampyr. Qalampyr ózi emes, Burysh deıtin dýashyǵa úshkirtken. Úshkirtkende bal ishkizip, basyn aınaldyrǵan. Buryshty eldiń bári biledi. Ol dýalaıdy. Onyń dýalaǵan adamy buzaýsha sońynan erip júredi, ne aıtsa, sony isteıdi.

Qarsy jaýap qatpaı Hakim balanyń yńǵaıyna kóshti.

— Ras, ol kempir úshkirip emdeıdi. Áıelder bosanǵanda da, sol kisiniń qolynyń eptiligimen paıdalanatyn kórinedi. Baldy qalaı ishkizedi eken? Qurmash, sen kórgen joqsyń ba elde júrgende?

— Buryshtyń balyn ishken adam balqyp ketedi deıdi ǵoı, Sary aǵa, — dedi bala oǵan jalt qarap. «Sary aǵa» degen atty ol prokýrordyń týǵan inilerinen estip edi. «Qazir sol týǵan inilerindeı jaqsy kóretin aǵasyn ardaqty atymen ataǵanyna, onyń ózi qysylyp qaldy. Bir úıde, bir uıada týyp ósken, basynan sıpap, betinen súıip erkeletetin inileriniń baýyr basyp qalǵan atyn ataý oǵan zorlyq sıaqty kórinip ketti. Biraq Hakim muny elemegennen keıin balanyń kóńili jaılana bastady. «Sary aǵa deýge bolady eken. Munan bylaı men de osylaı ataıyn» dep Qurmannyń ishi eljireı tústi. Ol apasy jóninde prokýrordyń alystan orap anyqtaý júrgizip otyrǵanyn sezgen joq, tek Hakimniń ózimen sóıleskenine onyń tóbesi kókke jetkendeı bolyp ketti. Ásirese, Hakim oǵan: «Qurmash, sen Meńdiqyzǵa aıtshy, shaıyn ázirlesin. Men qazir baramyn, óziń de ketpe. Birimiz prokýror, birimiz járdemshisi bolyp, qatar otyryp bir shaı isheıikshi» dedi ǵoı. Munan artyq qadirleý bar ma? Bala jalma-jan:

— Sary aǵa, men oqýǵa kiremin. Qalaıda kiremin, — dedi. Eń jaqyn aǵasyndaı kórip ózine arqa súıep balanyń batyl sóılegenine Hakim rıza bolyp ketti.

— Iá, oqý kerek, Qurmash. Qalaıda oqýǵa kirý kerek. Oqysań ǵana bilimdi jigit bolasyń. Elde qyzmet isteýge bilimdi jigitter taptyrmaı otyr. Myna sen sıaqty jas balalar oqyp jetilgen kezde ǵana ýchıtelder, dárigerler molaıady, — dep qoldady balanyń talabyn.

Qurmashtyń armany ulǵaıa tústi.

— Halımany da oqýǵa kirgizse... qyzdar mektebine. Anaý kúni men qasynan óttim. Tolǵan qyz mekteptiń aýlasyna syımaı tur. Bizdiń Halımadaı qyzdar. İshinde onan úlkenderi de bar.

Hakim balanyń betine qaraı qaldy da, kóńilin jyqpaı:

— Ony da kórermiz. Aldymen... isi bitsin, — dedi. Sonsoń Hakim qaltasynan saǵatyn sýyryp, qaqpaǵyn ashyp qarady da qaıtadan japty.

— Júr. Bizdiń úıden shaı ishemiz, — dep Qurmashty ertip keńseden shyǵyp ketti.

— Sary aǵa, mynaý Raqymǵalı aǵaıdyń arbasy, at ta solardiki, — dedi Qurmash lapas astyndaǵy at-arbany kórip.

At-arbany Hakim de kórip edi. Biraq onyń Raqymǵalı keledi degen oıynda joq-ty. «Bul sýaıt neǵylyp júr? Álde qaıyn atasy jóninde qolqa salmaq pa?.. Kópten beri kórinbeı júrgen bul qý tegin kelmegen shyǵar! Bolmasa anaý kúngi Ádilge aıtqan baldyzyna shynymen quda túsý nıetinde me?»

Kenetten jaýyp ketken kúdikti suraqtaryna jaýap izdegendeı, ol baılaýly turǵan atty aınalyp etip qoranyń esigin ashty. Onyń búl esikti ashýyna sebebi de mol edi — kópten at baılanbaǵan ári qurǵaq, ári ishi tap-taza qoranyń esigi ómiri jabylmaıtyn. Baǵana tańerteń ózi úıden shyǵyp bara jatqanda da ashyq jatqan. Al, qazir bireý ony muqıattap jaýyp, syrtynan doǵamen tirep qoıypty. Endi bári túsinikti: Raqymǵalıdyń tegin kelmegenin dáleldep, jipten bos syńar aıaǵyn qushyrlana serpip, qyzyl isek basymen jerdi soǵyp-soǵyp qaldy. Hakim esikti qaıta japty.

Úıde otyrǵan Raqymǵalıǵa ıegin ǵana kóterip, onyń qasyndaǵy beıtanys báıbishege amandaspastan Hakim tórgi úıge ótip ketti de, azdan keıin ózine ilese kirgen Qurmashty shaqyrdy.

— Oı, aınalaıyn, Qurmashjan! Aman-esensiń be, qaraǵym. Túý! Kop kún ótip ketti ǵoı, sen ketkeli! Oı aınalaıyn! Men seni qansha izdedim! Barmaǵan jerim qaldy ma?! — dep Raqymǵalı lekildete bastap edi, Hakim ony birden toıtaryp tastady.

— Áı, Raqymǵalı, baýyryń eljirep bara jatsa

Qurmashtyń aqysyn nege alyp berme diń Dabyldan? Bos áńgimeni qysqart! Qurmash, sen Ájiǵalıdi shaqyryp kel. Tez kelsin, tyǵyz jumys bar, — dedi prokýror.

— Sary aǵa, qazir! — dep Qurmash úıden júgire jóneldi.

«Ájiǵalıdi shaqyryp kel» degen sózge Raqymǵalıdyń da, onyń tór jaǵynda otyrǵan áıeldiń de qulaǵy eleń ete qaldy.

— Bı qaınym... quda bala, syrtyńyzdan atyńyzǵa da, zatyńyzǵa da qanyq bolǵanymen júz kórise almaı jatyrmyz. Kiná sizden emes, bizden. Ne úlken, quda úlken; neniń joly úlken, qudanyń joly úlken. Alaıda osy úlken joralǵyny.ata-babanyń salty boıynsha júrgize almaı kelemiz. Buǵan da kinály siz emes, myna biz. Raqymǵalı bizge kúıeý bolsa, sizge týysqan, bizge bala bolsa, sizge qulyntaıdaı tebisip ósken zamandas, baýyr. Bizge aǵaıyndy ekeýińizdiń de ala-qulalyǵyńyz joq.

— Oıbaı, jeńeshe-aý, ne degenińiz! Hakim ekeýimiz týysqandyqtyń ústine bir jyly týǵan qurdaspyz ǵoı. Meniń tek dúnıege bes-alty aı ǵana buryn kelgendigim bar...

— Iá, bilemin, kúıeýjan, qurdassyz. Osynyń bári bizge qudany syı-qurmetke bólep otyrýdy júkteıdi. Paıǵambarymyz aıtqan ǵoı: «Birińdi-biriń baýyr kór, baýyryńdy qurmetteı bil» dep. Biraq biz nadandyqtyń arkasynda osy qasıetti qasıetteı almaı keldik. «Eshten kesh jaqsy» degen naqylǵa súıenip, endi ǵana tanysyp otyrmyz, — dep báıbishe jorǵalaı jóneldi.

«Mynaý bir sózge aǵyp turǵan sheshen áıel ǵoı. Qalaı tastaıdy aıaǵyn! Sózsheń degen Raqymǵalı shashpaýyn kóterýge shaq jaraıtyn. Saryny sol baspaldaq jasaý...» degen qorytyndyǵa keldi de, Hakim:

— Sóz yńǵaıyna qaraǵanda siz myna Raqymǵalıdyń qaıyn jurty sıaqtysyz. Qysqa aıtqanda, men sizdi tanyǵanym joq. Tanyǵan kúnde de juraǵattyń saltty tizip jatýǵa shamam kelmeıdi. Óıtkeni men zań qyzmetkerimin. Bireýden kórgen zábir-japańyz bolsa sony aıtyńyz. Ókimettiń zańyn buzǵan adam bolsa, muny da jasyrmańyz. Tıisti járdem kórsetýge men daıarmyn, báıbishe, — dedi Hakim, túregelip turǵan kúıi, áıeldiń júzine synaı qarap.

— Oı, Hakimjan, sen tipti ashyq kettiń ǵoı. Zań qyzmetkeri ekenińdi el tegis biledi. Bilmegende she! Aǵaıyndyq, zamandastyq jónimen tanysýǵa alyp kelgen men edim, bul jeńeshemdi, — deı berip edi Raqymǵalı.

— Raqymǵalı, sen qoı, — dedi Hakim qabaǵyn túıip. — Bilemin syryńdy. Qalaǵa shaı-sheker ala kelseń ony aıt, bolmasa myna kisini ertip Dabyl baıdyń isin qýyp júrseń sóz basqa. Arbańa saba qymyz salyp, isek tıep júrýińe qaraǵanda bir esebiń bar-aq shyǵar dep qaldym.

Hakimniń qabaǵy jabylyp kirgenin kórip, Meńdiqyz seskenip qalyp edi, endi bul kútpegen jerden kelgen qonaqty ózi shaqyryp ákelgendeı qysyldy.

— Qyzdy zorlap kúıeýge berip, qoıshynyń aqysyn jep, qýyp jiberetin zaman áldeqashan ótip ketken joq pa, qurdas. Arbańda ne baryn bilgen joq edim, bul qalaı? Álde «prokýpopdyń úıine saba qymyz ben qoı kelip jatyr» degen ósekke iliktirgiń keldi me? — dedi Meńdiqyz renjigen pishinmen.

Báıbishe taǵy da qurdaı jorǵalady.

— Qaraǵym, kelin, búl myna qurdasyńnyń «zamandastyq bazynalyqpen barǵanda qolyma qaraıdy ǵoı» dep ákelgen bazarlyǵy ǵoı. Sharýada toqty-torymnan basqa ne bolsyn. Qolda baryn salady bizdiń qazaq qorjynǵa. Al, jurt: «Dabyl baı, Dabyl baı» deıdi. Jer-kókke syıǵyzbaı aıǵaılap bar páleni sol baıdyń basyna úıedi. «Zorlyq-zombylyq jasaıdy» deıdi. «Jarlyǵa teńdik bermeıdi» deıdi. Shynyna kelseń sol Dabyl baıyń: «Iá, qudaı» dep otyrǵan bir judyryqtaı momyn shal. Bireý ony zábirlemese, onyń eshkimdi zábirleýge shamasy kelmeıtin sorly. Bes jandyǵy bar dep aıyptamasań ózin adam aıarlyq músápir. Músápir bolatyny: qudaı bir judyryqtaı perzent bermeı qoıdy. Al sol perzent jolyndaǵy ıgi tilegin kóre almaıtyn dushpandary teriske jorıdy. «Zorlap úılendi» dep bále salady. Osy kúni zorlyq bar ma? Kimdi kim zorlaı alady, kelin-aý. Óziń aıtqan qyzdy zorlap kúıeýge beretin zaman áldeqashan ótken. Nanbasańyz ózińiz surańyzshy ana Halıma deıtin baladan — kim zorlady eken? Balanyń ózi...

Bul áńgimeniń arǵy jaǵy uzaqqa sozylar ma edi kim bilsin, prokýrordyń shaqyrýymen málim bolǵan Ájiǵalı úıge kirip keldi de Qalampyr báıbisheniń sózi úzilip ketti. Áıel ornynan ushyp túregeldi, Ájiǵalıdan kóre kózge seskenip qaldy.

— Joldas prokýror! Aǵa mılısıoner Ájiǵalı Tátenov qaraýyńyzǵa kelip tur. Ne buıyrasyz! — dedi Ájiǵalı tik turyp.

Hakim oılanyp tur edi. Ájiǵalıdyń kelýi onyń jarlyǵyn tezdetip jiberdi.

— Myna kisilerdi tanısyz ǵoı... — dedi ol Ájiǵalıǵa bógelińkirep.

— Álbette. Shiderti aýyl Sovetiniń azamattary: Dabyl Maqmetovtyń kelini men kúıeýi. Ekeýi de sózge sheber adamdar. Aıla-sharǵyǵa da olaq kórinbeıdi, — dedi aǵa mılısıoner. Ol burylyp Qalampyr báıbishege sustana qaldy. — Myna báıbishe anaý kúni jalǵyz qaınaǵasyn áńgimeden arashalaý úshin jomarttyǵyn da kórsetip qaldy.

— Iá, jomart kisi kórinedi. Bizdiń qorada aıaǵy baılaýly qoı jatyr. Esik aldynda bir saba qymyz tur. Sony Dabyldyń saýynshysy men qoıshy balasyna tabys etińiz, solardyń úıine jetkizip berińiz. Sonsoń aryz aıtyp kelýshilerdi keńsege jiberý kerek. Páterge kelý jaramaıdy, — dedi Hakim.

— Jaqsy, — dedi Ájiǵalı arǵy jaǵyn suramastan. Sóıtti de ol Raqymǵalıǵa ıek qaqty. — Júrińiz.

Raqymǵalı qorqyp ketti.

— Men jaı kelip edim, Hakimjan. Meniń jónim basqa.

Myna kisini... — dep kúbirledi ol kúıbelektep.

— Júr, otaǵasy, tez atyńdy jek! — dep buıyrdy Ájiǵalı oǵan.

Syrtqa shyqqan soń:

— Bul úıge qaraı meniń ruqsatymsyz aıaǵyńdy attaýshy bolma. Prokýror seniń jekelep sóılesetin aýylnaıyń emes, — dedi.

Raqymǵalı terlep-tepship qyzyl isekti zorǵa kóterip, arbasyna qaıtadan saldy.

6

Tájimurattyń ózi-óz bolyp, es bilgeli eteginen ustap erip kele jatqan bir qaǵıdasy bar edi. Ol: «dushpanyńa dosyńsha ezý tart ta, qoınyńdaǵy jaryńa da syryńdy aqtarma» degen qaǵıda. Bul ony ómiri jer soqtyryp kórgen joq. Tórt jyl bastaýysh mektep pen tórt jyldaı gımnazıada oqyǵan kezde de, osy boı" tumardaı senimdi qaǵıda «kórgendi oqýshy» atandyrdy. Bul oqýshylyq kezi ǵoı. Al, qyzmetke aralasqan shaqta mundaı qasıet ekiniń birinde bola bermeıtin nárse emes pe? Solaı! Tájimurattaı kishipeıil adam joq. Úlkenge de, kishige de bala sıaqty qyzmet etedi. Ómiri qabaǵyn shytqan emes, ótirik-ósekpen isi joq jigit» degen izdegende tabylmaıtyn, ekiniń biri qolǵa túsire bermeıtin symbatty minezdeme ózi istegen mekeme túgil ýez ortalyǵynyń kóp keńsesinde oryn ala bastaǵan-dy.

Bir kúni Tájimurat, tústen keıin bir «qasiretten bir qasiretke ushyraǵan», uzaq jyldar boıy birge qyzmet istegen bastyǵynyń úıine zyp ete qaldy. Onyń qas qaqqandaı tez oılamaǵan jerden shyǵa keletin ádeti Aıtanǵa burynnan belgili edi. Ásirese, qabaǵynyń ústi qatań tartqan shaqtarda bastyǵynyń aldynda jibekteı esile qalatyny bar-dy. Komandırovkadan kelgen túni ash kúzendeı búgilgen jylmań stýdenttiń terezesinen shyqqanyn kórip turǵandaı-aq erteńine Tájimurat onyń qasy men qabaǵyna qarady da qaldy.

— Aıteke, siz demalyńyz. Keńse jumysy eshqaıda qashpas. Nervińizdi saqtańyz. Qaıtyńyz, qaıtyńyz! — dep qoıarda qoımaı úıine qaıtarǵan edi.

Qyzmetten bosanǵan kúni de ol sony istegen.

— Qyzmet degen ne, Aıteke. Eń bastysy — densaýlyq. Qyzmet tabylady, densaýlyq tabylmaıdy. Tynyǵyńyz. Bári ornyna qaıtadan túsedi, — dep dem bergen-di.

Al búgin Tájimurat kópten beri qurmettep kelgen bastyǵyn taǵy da qoltyqtaı tústi.

— Aıteke, aıypqa buıyrmańyz... er basyna kún týsa etigimen sý kesher, dep ómirde ashshy da, tushshy da kezdeser. Ashyǵa tyrjıyp, tushshyǵa yrjıýdy óz basym jek kóremin. Kóp úlgi kórsetken, uzaq jyldar boıy aqyl aıtyp, tálim-tárbıege bólegen aǵamyz myna siz bolasyz. Osyndaıda ish pyspasyn dep myna sharapty... — dep, ol jalma-jan ózi júgirip júrip, stol ústine shyny aıań ákeldi. Qazan jaqtan nan men pıaz taýyp, ony keltirdi. Sózge shorqaqtaý jáne qapelimde bet qaıtaryp tastaı almaıtyn Aıtan oılanyp úlgirgenshe araqty shyny aıaqqa quıyp jiberip, qolyna ustatyp ta saldy. Sóıtti de:

— Aıteke, káne, ómir jibiniń áldeqalaı túıinshektelgen jeri jazylyp jibekteı esilip ketsinshi! — dep shyny aıaqty kóterise berdi.

— Jaqsy lebizińe aldyrıza bolsyn, Tájimurat. Al, mynany men ishpeıtin edim, — dep Aıtan quıylǵan araqqa eljiregen bir qımastyq júzben qaraı qaldy.

— Joq, Aıteke, iship jiberińiz. Túk te etpeıdi, iship jiberińiz. Mas bolý emes, ásheıin bir kóńil kóterý nıeti ǵoı. Áıtpese, etek-jeńin túrinip kirisetin maskúnem joq.

— Bul da ras sóz. Maskúnem qazaqty ázir kórgenim joq. Al, jaqsy, bolsyn...

Jataǵan kelgen keń shyny aıaqtyń orta sheninen asyryńqyrap quıǵan araqty Aqbasov saspaı kóterip, aqyryndap jutyp bitirdi de, kókjal pıazdyń bir qabatyn sydyryp alyp nasybaı atqan adamsha qos tanaýǵa kezek-kezek basty. Álde pıazǵa, álde araqqa eltip ol kóz jumǵan kúıi sál ýaqyt otyryp qaldy. Tájimurat azǵana erin tıgizgen óz shyny aıaǵyn jerge qoıa salyp, burynǵy bastyǵynyń bosaǵan ydysyn móldir qalpyna qaıtadan keltirdi. Muny kóz jumyp eltip otyrǵan tergeýshi eleń qylmastan otyra berdi.

— Ómirdiń ózi órmek sıaqty. Joq jerden jibi túıilgenin bastan-aq sezip edim, — dedi Tájimurat aıtaryn alystan meńzep. Ózi uıalmaǵan adam, kisi betin shıedeı qylady dep, óz basy shyrmalǵannan keıin ózgeni de shyrmaǵan.

Aıtan kózin ashyp jiberdi. Biraq Tájimurat onyń eleń etkenin baıqamady ma, álde elemedi me, sózin sol jumbaq adamnyń mańynda órip, júzin joǵary kótermesten sóıleı berdi.

— ...Sondaı adamdar bolady. Ózgeler de ózimmen birdeı bolsyn deıdi. Ras, meni kinálaıdy eken — basqany da solaı etsin degen oı olardiki. Biraq biz olaı jiberemiz be ony. Biz de adambyz ǵoı. Aqty-qarany aıyrady dep qoıdy ǵoı bizdi is basyna...

— Tájimurat, sen ne jóninde?

— ...Adam buzyq bolyp týmaıdy. Ómirde bardan úlgi alady.,.

— Tájimurat, men sózińe túsinbeı otyrmyn.

— Joq-aý deımin, Aıteke, mynany alyp jibereıikshi.

— Qurǵyryń mas qylar. İshti yp-ystyq etip jiberdi.

— Túk te etpeıdi, Aıteke. Mas bolý emes, ásheıin bir kóńil kóterý ǵoı.

— Bul da ras... Sen ne jóninde?

— Aıteke, aldymen alyp jibereıik.

Bul joly da qolqalap ishkizdi Tájimurat. Biraq ózi aýyz tıýmen ǵana tyndy. qyza bastaǵan Aıtan onyń sózin de qyza tyńdaýǵa kiristi.

— Ne jóninde, aıtsańshy, bala, — dedi ol Tájimuratqa qabaǵyn shytyp.

— Álgi Maımaqov jóninde. Táńir alǵyr ádeıi shatastyrǵan ǵoı, ketsem birge ala keteıin dep. Biraq biz de adambyz ǵoı, aqty-qarany aıyrady dep qoıdy ǵoı bizdi is basyna.

— Ol atańa nálet, qas qyldy, qas qylyp istedi...

— Álbette, qas qylmasa solaı ete me? Óz atym dep basqanyń at-arbasyn jegip jibere me?!

— Kórsetermin men oǵan kórimdi.

— Men kórsettim, Aıteke, oǵan kórimdi.

— Kórsetpegende?

— «qas qylyp istedim, tergeýshini qolyma túsirý úshin istedim: óz basymnan qoryqqannan tal qarma dym. qıyn-qystaý kezeń kelgende járdemshi bolsyn, kómektessin dep tergeýshige ádeıi qarmaq saldym» dep jazǵyzdym tergeý aktisine.

— E, sóıtpegende. Mende tyrnaqtaı jazyq joq. Tek ana Júnistiń balasynyń istep otyrǵany!..

Tájimurat múláıimsı qoıdy.

— Jazyǵym joq ekenin bile tura istedi Júnistiń balasy... A, Tájimurat, saǵan tapsyrdy ma Maımaqovtyń isin?

— Maǵan tapsyrdy, Aıteke. Sizge kir juqtyrmaımyn qoldan kelse. Men ádiletke ǵana júginetinimdi siz bilesiz ǵoı.

— E, sóıtpegende. Mende tyrnaqtaı jazyń joq. Álgi qatynnyń «qyraǵylyq kerek edi, pálen-paqtýan edi» deýi ásheıin qyzyl sóz. Men aryz jazamyn. Gýbernıalyq jerge, tipti kraıǵa jazaıyn dep otyrmyn. Júnisovtiń pále jaýyp otyrǵanyn aıtam.

Tájimurat qulaǵyn tige qoıdy da, áldeneni maquldaǵandaı bas ızedi.

— Sen aryzǵa sheber ediń, Tájimurat. Eldiń aryzyn kóp jazasyń...

— Qaıda jazýdy siz álbette menen góri jaqsy bilesiz. Al, men bolsam aryzdy aldymen ýatkom predsedateli Álen Áleýovtyń atyna baǵyshtar edim, — dedi Tájimurat ańyryn ǵana.

— Nege?

— Birinshiden, bul kisi tez sheshedi. Ekinshiden, Júnisovtiń búl isine rıza bolmaýy kerek. «Qajynyń balasy bolǵan soń asyra silteıdi, jaqsy ataq alýǵa umtylady» dep otyrǵanyn esittim. Úshinshiden, bul kisi de Dáýletov sıaqty kraıkom múshesi, qudireti kúshti...

— Jaz, — dedi Aıtan, stoldy judyryǵymen dúrs etkizip. — Jaz, men aıtaıyn.

Tájimurat júgirip júrip ekinshi bólmedegi stoldan qaǵaz ben qalam-saýyt alyp kelip, jalma-jan aryz jazýǵa kiristi.

— «Kraıkom múshesi, ýatkom aǵasy Álen Áleýov joldasqa!» dep jaz! — dedi Aıtan.

— Jazdym: «Jympıty ýezik atqarý komıtetiniń predsedateli Áleýov joldasqa...»

— Durys. Endi... Ym... Keńes ókimeti ornaǵannan beri adal qyzmet etip kelemin... Jazdyń ba?

— Jazyp jatyrmyn: «Bostandyq kóksegen qazaqtyń kózi ashyq azamattary jańa ókimet ornaǵan kúnniń erteńinde-aq ezilgen eliniń eńsesin kóterýge kiristi. Biri — eńbekshi buqaranyń oqý-bilim isin qolǵa alsa, ekinshisi — mesheý eldiń jer men sýyn durys paıdalanýyna kúsh saldy. Úshinshisi — densaýlyq saqtaý salasynda qaırat kórsetse, tórtinshisi — ákimshilik, sot qurylys júıesinde eńbek ete bastady. Mine, sol ıgilikti isterdiń bir úlken tarmaǵy bolǵan sot-tergeý qurylysynda qal-qadarymsha qyzmet istep kelgenderdiń biri men edim. Jeti-segiz jyl úzbeı tergeýshilik mindetin atqardym. Joǵarǵy basshy mekemeler tarapynan da, jergilikti oryndardan da osy uzaq ýaqyt istegen isterime abyroıly baǵa alýmen keldim.

Ótken aıdyń 16 jańasynda qyzmet babymen Shiderti aýyl Sovetinde bolyp, syrqattyǵym sebepti salt atpen júre almaǵan soń aýylnaıdyń at-arbasyn qalaǵa jegip kelip edim. Mine, sol at-arbany «aýylnaıdiki emes, baıdiki eken, surap jekpepti, paraǵa alypty

áldekimniń taratqan ósegi erdi. Arbanyń baıdiki, kedeıdiki ekenin, bolmasa aýylnaıdyń óziniki ekenin osy kúnge sheıin aıyrǵanym joq. Aýylnaı ázirledi, men mindim. Bar áńgime osy ǵana. Biraq is nasyrǵa shapty.

«Oı seni me!» dep maǵan kózin alartyp kelgen prokýror tarpa bas saldy. Ústimnen gýbernıaǵa málimdeme jazdy, aıypsyz ornymnan alǵyzdy. — Tergemeı, teksermeı Júnisov prokýror nege bále jabady? — dep surarsyz. Buǵan bir-aq jaýap bar dep túsinemin, óıtkeni Júnisov Keńes ókimeti ornamastan buryn oqyǵan qazaq azamattarynyń bárin zıaly, baıshyl dep qaraıdy.

Júnisovtiń japqan jalasynan adal qyzmetkerińizdi arashalap alady dep senemin.

Ýezik halyq tergeýshisi Aıtan Aqbasov».

Tyńdap otyrǵanda semiz tergeýshiniń tershı túsken semiz beti eljireı qalǵan edi. Al, Tájimurat aryzdy ońyp shyqqannan keıin ol sustana tústi.

— Óz oıym da osy. Tap osylaı etip jazarmyn dep oılap edim. Ústinen tústiń. Al, anaý marqa men saba qalaı bolar eken? Artyq bolmas pa? Marqany jeýin jeıdi ǵoı, qymyzdy da ishedi. Tek týysqany ákeldi degen jeri artyqtaý ma qalaı? — dedi Aıtan.

— Artyń emes, Aıteke. Ákelgeni ras. «Men óz kózimmen kórdim» dep Ájiǵalı mılısıoner aıtty. Dabyldyń kelini kórinedi kelgen, Qalampyr degen.

— Bilem, — dedi Aıtan, — ol aýyzdy báıbishe. Ol ákeledi, jaraıdy olaı bolsa.

Aıtan aryzdy tórt búktep qaltasyna saldy da, endi Tájimuratqa orta stakan araqty ózi quıyp usyndy.

— Aıteke, meni qoıyńyz, ózińiz ishińiz. Siz úıdesiz ǵoı. Meni qazir Júnisov shaqyryp qalýy múmkin. Aýyzdan arań ıisi shyǵyp tursa shataq bolady. Dabyldyń isin de, Maımaqovtyń isin de maǵan tapsyrǵanyn aıttym ǵoı, — dedi.

Aıtan qystamady.

— Saǵan tapsyrsa jaqsy bolǵan eken, ózim de osylaı bolady ǵoı dep shamalap edim, — dedi ol.

«Maqtanǵanyńa bolaıyn. Aleksandr patshanyń eskertkishindeı qaýqıǵan bıshara... dedi ishinen Tájimurat shyǵyp bara jatyp.

Sóıtip, Hakimniń ústinen jazylǵan aryz da, Aqmetsheniń aıtqan tilegindeı, bir arnaǵa quıyldy. Álen Áleýovtyń qolyna tıdi.

ONYNSHY TARAÝ

1

Hakim Akbardyń kim ekenin de ashty. — Joldas Shıtov, men saǵan bir saýal bergeli keldim, — dedi Hakim kúlip GPÝ nachalnıgine. — Asa qıyn emes, alaıda oılandyratyn saýal.

Ol Shıtovpen kóbine-kóp qazaqsha sóılesetin, óıtkeni bul qazaq aýyldarymen irgeles selenıede týyp-ósken belgili eginshi sharýanyń balasy oryssha sóılegen qazaqty jaratpaı qalatyn edi de, qate sóılegen jerin qazaqshalap jóndep otyratyn, onyń ústine tipti keıbir maqal-mátelderimen sózin órnektep sóıleýge qumar bolatyn.

— Aıtyp, kór, shama kelse jaýap berip baǵaıyn. Biraq sen, Hakim, chekıs Áıtıevtiń ýaǵynda da istegen jigitsiń, onyń ústine prokýrorsyń, meni jańyldyraıyn dep otyrǵan joqsyń ba? — dep Nıkolaı Shıtov qazaqsha saqalyn sıpap jymıa tústi.

«Osy saıtan nege saqal qoıady eken?» dep oılady da Hakim, ol oıyn túptemeı, jalma-jan ilki áńgimege keshti.

Egerde meniń ornymda sen bolsań, Nıkolaı, saǵan Qunyskereı shyǵan kezdesse, ony sen kámil tanysań, sonda sen ne ister ediń? — dedi Hakim.

— Hıtryı saýal, — dedi Shıtov, bul joly «sum» degen sózdi bile tura qoldanbaı, qazaqtardyń hıtryı degendi kóbirek aıtatynyna eliktep. — Meniń Qunysty ustaı almaǵanyma jorıa ospaq ajýa jasaısyń, a?

Shıtovtyń bul sózinen Hakim naǵyz Qunystyń qolǵa túspegenin anyq bildi...

— Joq, Nıkolaı, seni ajýalap men sonshama... — ol sóz jubyn dál keltire almaı bógele tústi de, qaıtadan bastady, — joq, Nıkolaı, seni ajýalap qaıteıin. Bul másele ázil-qaljyńdy kereksitpeıtin nárse ǵoı. Meniń saýalym shyn saýal. Men seniń sondaı jaǵdaıda ne isteıtinińdi bilgim kelip edi.

— Egerde Qunysty kezdestirseń ne ister ediń deısiń be?

— Iá.

— Bul másele meniń talaı bas qatyrǵan máselem. Onyń eń qysqa joly — bul dinnen bezgen shyǵandy sottaý kerek.

Hakim Shıtovtyń sózine birden túsinbeı qaldy da, biraq jaýap qaıtarýǵa tez jarmaspaı, búl sózdiń maǵynasyn oılańqyrap alý úshin temeki oraýǵa kiristi. Ol temekisin orap bolyp, tutatqansha Shıtov taǵy da:

— Ony ne de bolsa sottaý kerek, — dedi.

Hakim bul kópti kórgen chekısiń oıyn endi boljaǵandaı boldy.

— Syrttan sottaýǵa materıaly jetkilikti, ekeni ras, alaıda qolǵa túsirgen durysyraq bolar edi.

— Ol tirileı qolǵa túspeıdi, — dedi Shıtov, arǵy jaǵyn ashpaı.

«Men kámil tanysam, kezdesken jerde atyp tastar edim» degen qorytyndyny Hakim oǵan aıtqyzbady. Ol endi ana qolda otyrǵan adamnyń kim ekenin, ony Shıtovtyń nege ustaǵanyn anyqtaýǵa bet burdy.

— Solaı eken... — Hakim ádetinshe terezeden alysqa kóz júgirtip alý úshin moınyn buryp edi, biraq Shıtovtyń kabıneti alysqa kóz túsirmeıtin túkpirde ekenin, jalǵyz ǵana terezesi aýla jańqa shyqqanyn baıqap, ýezik GPÝ nachalnıgine júzin qaıta tikti de: — Álgi qolǵa túsirgen sharýa Aqmetsheniń kimi? — dedi.

Shıtovtyń qara qoshqyl tartqan beti búl joly tomsara qaldy. Ol endi qazaqsha saqal sıpaýyn da qaıtalamady. Ornynan túregelip tereze aldyna bardy da, Hakimge týra qaramastan:

— Aqmetshe bizdiń bárimizden de tis qaqqan, óte oıly jáne eń qıyn jeri: ol aldaǵy isin birneshe jyl buryn oılap, piship, usaq-túıek nárselerge deıin kúdiksiz etip jobalaıtyn kisi: Meniń oıymsha bul sharýa Aqmetsheniń bizdi aldaýǵa qoıǵan qaraqshysy, kádimgi eginniń basyna qus úrkitý úshin qoıatyn qaraqshy sıaqty, jalǵan Qunysy. Qaraqshy jalǵyz ǵana qus úrkitý úshin qoıylmaıdy, uryǵa da qoıylady. Ana Shalqar sagasynda Orymbek qajy deıtin shal bar ǵoı, sol shal qarbyz, qaýynyn urydan saqtaý úshin qas qaraıǵansha qaqyrynyp, túkirinip ózi baqshasynyń basynda shoshaıyp turyp alady eken de, túnde qos taıaqty jerge qadap, ústine shekpenin jaýyp, basyna jaman eski bórkin kıgizip ketedi eken. Jurt onyń bul qýlyǵyn túsinbeı, túnde uıyqtap alyp er¬temen úıine qaıtqan shaldy kergende: «Orekeń túni boıy kóz ilmeı baqshasyn qaraýyldap shyǵady» deıtin kórinedi. Myna Aqmetshe qý da sonyń syńary ma deımin. «Akbardy ustasyn ustaǵyshtar. Men Qunystan aýlaqpyn, Qunysta meniń, mende Qunystyń sharýasy joq deý úshin shyǵar», — dedi ol Hakimge, aýla ishinen áldeneni baqylap turǵan adamsha, terezeden kezin almaı.

Hakim basyn shaıqady. Ol Shıtovtyń ustaǵany basqa kisi ekenin ańǵarýy bylaı tursyn, búl ustalǵan adamnyń aty da Akbar ekenin bildi.

— Nar jegip, atyn qabyrǵaǵa baılaǵan naǵyz Akbar maǵan kópirli Ańqatyda kezdesti, — dep ol Shıtovqa anaý kúngi Qunysty kórgenin aıtyp berdi.

— Al, men saǵan naǵyz Akbardyń qandaı ekenin kórseteıin, — dep Shıtov jalma-jan kabınettiń esiginen basyn shyǵardy da, áldekimge ıek qaqqandaı boldy. — Ana shyǵannyń ózi qolǵa tússe ony bul jerde ustamaımyn ǵoı, al mynaý qulpy joq bólmede otyr, — dep kúldi ol prokýrorǵa burylyp.

Uzyn boıly, sińirli, bet álibi bir qaraǵanda Qunysqa myqtap uqsaıtyn, bul da túıe jún shekpendi, kebis-másili, eńgezerdeı qara kisini ertip kelgen GPÝ qyzmetkeri Hakimge chestberip, qaıtadan shyǵyp ketti.

Shıtovtyń sózderine, Aqmetsheniń isi men ómirine oı júgirtip otyrǵan prokýror Akbarǵa birden kóz tikpeı birer mınýt kidirdi de, sonan keıin sharýaǵa qarap:

— Sizdiń atyńyz kim edi osy? Aýzyma túsire almaı otyrǵanym. Kópten kórmegen soń adamnyń jadynan shyǵyp ketedi eken, — dedi.

Sharýa qysylyp qaldy. Mundaı úlken adamdardyń ózin nege jaýaptaıtynyn, ne úshin ońasha jatqyzyp, jurt kózine túsirmeı ońasha ustap otyrǵanyna kózi jetpegen bul adam myqtap qorqyp qalǵan bolýy kerek. Ol sál ýaqyt sóıleı almaı, tula boıy dirildep ketti de, Hakimge jalynǵandaı jaltań-jaltań qaraı berdi.

«Naǵyz egin basyna qus úrkitý úshin qoıatyn kıiz qaraqshy sıaqty eken. Shıtovtyń sıpattamasy dál. Egerde búl naǵyz Qunys bolsa — kezimen atysa qarap, sózden erim óre bastar edi» dep oılady Hakim, Akbardyń jaýabyn kútip otyryp.

— Sen myna kisini tanısyń ǵoı. Búl Hakim Júnisov deıtin prokýror, senimen sóılesip, kerek suraýlaryna jaýap alyp, ózińdi aýylǵa, báıbisheńniń janyna qaıtarýǵa kelipti, — dedi Shıtov sharýaǵa júzin asa jumsartpastan.

Sharýa basyn shaıqady.

— Tanymaısyń ba?

Sharýa basyn ızedi.

— Sen Aqmetsheniń jaqyn qudasysyń ǵoı? Nege úndemeısiń, qoryqpa. Nıkolaı jazyqsyz adamdy bosqa jazǵyrmaıdy, — dedi Hakim sharýaǵa.

— Asa jaqyn qudasy emespin, — dedi sharýa áli de daýsy dirildep. — Bizdiń jaqyn aǵaıynnyń qyzyn alyp otyr Sársen. Qaryndasymyz.

— A-a, — dep sozyp qoıdy Hakim. — Sársen Aqmetshege janama aǵaıyn.

— Quda deımiz, Aqańdy.

— Iá. Quda.

— Sol Sársen jaǵynan.

— Durys, durys. Sizder Esentemirmisiz?

— Joq. Biz Esentemir emespiz, Ketemiz.

— Ymm, — dedi Hakim Qunystyń «Ketemin» degenin esine túsirip. — «Shegen qudyqqa» qaı jyly kelip edińiz?

Sharýa Hakimniń jyly júzben rýyn suraǵanǵa rıza bolyp ketti.

— Bizdiń el egin ekpeıdi ǵoı. Taýyń jylǵy kúızeliste Aqań qudany saǵalap kelip qaldyq ta, bul jaqta kún kóris jaqsy bolǵan soń ornalasa bastadyq. Qys maldy tómen aıdaǵanda el tabanynda bolyp, munda jazǵa qaraı qaıtamyz, — dedi ol endi birden-eki sheshile sóılep.

Hakim onyń boıy úırene bastaǵanyn baıqap ózine kerek jaı-japsardy anyqtaı tústi.

— Tómenge túıeden basqa jylqy da aıdaısyzdar ma?

— Joq, Jylqynyń kóbi sol jaqta. Qysy-jazy sonda bolady. Bul jaqtan túıe barady. Aqańnyń ol jaqta da elý-alpys nary bar, — dedi sharýa.

— Onda jylqy kóp bolmas?

— Asa kóp emes qoı, eki aıǵyr úıir.

«Ol jaqta eki aıǵyr úıir jylqysy, elý-alpys túıesi bolsa, malynyń teń jaryǵa jaqyny sonda boldy ǵoı. Múmkin basqa jaqta da qyzyl narlar men donchaktar bar shyǵar» dep oılady Hakim.

— Sizge Qunys qandaı jaqyn? — dedi Hakim mal jónindegi áńgimeni tujyrýǵa bet alyp.

Sharýa úreılene tústi, ol jaýap ornyna basyn shaıqady. Prokýror onyń bul ózgere qalǵanyn «qoryqty ma» dep oılap oǵan aqyl bere sóılesti.

— Siz onyń múmkin, bizden seskengennen atyn da ataǵyńyz kelmeıtin shyǵar. Ol bir qylmysty adam. Onan jurttyń bári at-tonyn ala qashady. Biraq siz áńgimeni bizden jasyrmaýyńyz kerek jáne pálesi tıedi dep shoshymaǵanyńyz jon. Árkim oz basyna ǵana jaýapty. Siz Qunys úshin aıyp tartpaısyz, — dep temekisin tutatty.

— Men onyń atyn ǵana bilem. Ómirde kórgen adamym emes. Biz Kete, ol Qyzylqurt bolýy kerek jurttyń aıtýy. Elimiz de basqa, jerimiz de basqa, — dep sharýa jalynyshty pishinmen Hakimge muń shaqqandaı boldy.

— Atyńyzdy aıtpadyńyz ǵoı, — dedi Hakim sharýaǵa, sóıtti de basqa surarym joq degendeı Shıtovqa kóz toqtatty.

— Atym — Akbar. Biz alty aǵaıyndymyz, men ortanshysymyn ákemniń. Menen úlken Jappar degen aǵamyz qazir elde Aqańnyń malyna bas-kóz bolyp turǵan.

Hakim Akbardyń áńgimesinen: «Bul shyn Akbar jıyrma birinshi ashtyq jyly Aqmetsheniń aýylyna kóship kelgen eken, munyń Qunyspen eshbir aralasy bolmaýy múmkin, on segizinshi jylǵy Janshanyń qarýyn tasyǵan kerýenniń basyndaǵy uzyn qara sol shyǵannyń ózi bolýǵa tıis; bul sharýa da, onyń aǵasy da Aqmetsheniń sharýasyn sharýalaýmen júrgen adamdar boldy», — degen qorytyndyǵa keldi.

— Men de bul Akbar Elaman ulyn adal sharýa dep sanaımyn. Birneshe kún ońasha sóılesip, osyndaǵy bir saýdager jóninde kúmándy, kúmándy jaılardy túsinistik. Endi eline qaıtarýǵa bolady ǵoı, joldas prokýror, — dedi Shıtov onan shyn ruqsat suraǵan pishinmen.

— Álbette, — dedi Hakim basyn ızep.

Shıtov álgindegi Akbardy ertip kelgen qyzmetkerin shaqyryp aldy da:

— Elamanovty aýylyna jetkizip salyńdar, — dep jarlyq berdi.

Qyzmetker:

— Qup bolady! — dep qulaq qaqty da, Akbarǵa burylyp, — júrińiz, otaǵasy, — dedi.

Hakim men Shıtovtyń munan arǵy áńgimesi Aqmetsheniń Qunyspen qaı túrde jolyǵyp júrýi jaıly boldy...

2

Talaı buzaýyn óltirip, talaı qozysyn arqalap ketken tabandaǵy aýylǵa týra soǵa almaı, qyr astynan syǵalap, aýlaqta jortqan ash bórideı bir kúni boz atpen jelge qarsy aıańdap Qunys kele jatty. Onyń bas panalar qumy Qaratóbeden ári jatsa da, aıynda-aptasynda tóbe kórseter jeri ázir moldy. Sonyń biri eń kemi eki aıda bir soǵyp ótetin «Shegen qudyq». Biraq onyń kelip ketkenin búl jerde kóretin-biletin adamnyń ózi joqqa tán: tipti ony kórgen jan «kórdim» dep, bilgen adam «bildim» dep tis jarǵan emes. Onyń ne úshin «Shegen qudyqqa» soǵatyny da bımaǵlum sıaqty. Sonda da onyń ótken aıdyń aıaq kezinde úlken qalaǵa jýyń mańdy da sharlap etkeni anyq. Ol ýezik prokýror Hakim Júnisovtiń de jolyn keskeni belgili edi. Al, qazir múmkin sol Júnisovtiń aldyna júgingisi keldi me kim bilsin, bet aldy áıteýir ýez ortalyǵy.

Sońǵy kezde ótken kúnderin kóbirek eske túsirip, ol at ústinde oıǵa ketetin de jaıy bardaı, qalǵyǵan adamsha kele jatady. Anda-sanda: «Solaı, ókimet quryǵy uzyn» deıdi ózine-ózi. Bul Ańqaty basyndaǵy aıtqan Hakimniń sózi edi. «Ókimet quryǵy uzyn bolsa — nege salmaıdy ony moıynǵa? Torýshy tosqaýyldyń izin sýytqaly eki jyldan asty. Ne qyrda, ne oıda ańdýshynyń sybysy bilinbeıdi» dedi ol taǵy da ezine. — «Álde keshirmek pe?.. Joq! Jarasy jeńil bas jarý emes, qol synyp, kóz shyǵý da emes. Kop adamnyń qazasy, kop jannyń qany tógildi egespen. Alaıda buǵan kúnály men be ekem? Men erýlige qarýly isti qoldadym...» — jelge qarsy júrip kele jatyp oılap edi ol muny.

Onyń bet aldy Qaratóbeden Jympıtyǵa asatyn qara jol, ol osy joldy qıalap kelip kesip ótpekshi boldy. Ókshe arty úlken qum, jıyrma-otyz shaqyrymsyz el tóbesi kórinbeıtin qula dala. Boz at arshyndaı aıańdap keledi, oqta-tekte bolmasa ony jortaqqa kótermeı ıesi jaıymen keshtetip, el mańyna oıyspaqshy.

Kún eńkeýden áldeqashan qulap ketken, biraq etek jelpir jel turmaı, tymyrsyq orap demdi býyp turǵandaı qapa. Jalǵyz attyly jol alabyna qaraı súıir quıymshaqtanyp sozylǵan qumaıttan asa bergende ǵana eńqý astynan qaǵý jelpidi. Qıalap kelip ol sol aıańmen jol tepseńine ilikti. Jolǵa túsip jortý elsiz jerde qaýipti bola bermese de, úırenshikti ádetimen ol úzeńgige shirene kóterilip toqtap turyp, ońdy-soldy kózben shúıdi. Aldynda sonaý Buldyrty qyrqasyna sheıin kóz súriner budyr joq, al, art jaqta jalǵyz noqat qarasyn qybyrlaıdy.

«Saýdager noǵaı, já poshtabaı» dep túıdi Qunys qarasyndy. Aıańmen biraz jer júrip kelip, attyly taǵy da artyna qarady da: «Saýdager bolsa ańyryn júrer edi, mynaý qarasyn kózge ilinip qaldy, tipti par jekken arba. Poshtabaı bolýy neǵaıbyl» dep ol joldan júz qadamdaı shetkeri shyǵyp atynan tústi. Iesiniń nıetin sezgendeı at túıeshe shógip, qos tizerleı qaldy. Qunys onyń qulaǵynyń túbin bir qasyp ótti, búkteýli qamshymen aqyryndap ony moıynǵa qaǵyp qoıdy. At aýnaýǵa ázirlengendeı aıaqtaryn kerip kólbeı tústi. Munan keıin at ıesi júresinen otyra qalyp arbalyǵa kózin tikti. Arbaly áli de áregirekte eken, biraq munyń poshtabaı ekeni anyq-aq sıaqty, tipti júresinen otyrǵan adamnyń qulaǵyna alystan talyp jetken qońyraý daýsy sıaqty názik dybys ta shalynyp qaldy. Arbaly jaqyndaı tústi. Birden-eki ol jyǵylyp jatqan atty, qasyndaǵy júrelep otyrǵan ıesin anyq kórdi bilem, eki kózin almastan qarady. Arbaly naǵyz deńine kelgenshe Qunys basyn joǵary kótermesten, beıne bir óliktiń basyna duǵa etip otyrǵan adamsha otyryp qaldy. Ań-tań bol¬tan arbaly jolaýshy atynyń delbesin sál tejeı túsip, deńinen ótip baryp kidirýge aınaldy. Qarasyn kórse toqtaı qalýǵa úırengen attar da shońqıyp otyrǵan adamdy kórip ilbı tústi. Joldan eki júz qadamdaı jerde otyrǵan kisi ornynan túregelip, aıaǵyn shoınańdaı basyp, qarsy júrgende attar birjola toqtaýǵa da bet aldy. Qyrdyń bul ákki bolǵan jylqylary: «Assalaýmaǵalaıkýmnen bastap, qaı jer, qaı rý, qaı jaqtan kele jatqanyn surasyp úlgirgenshe bir tynystap alaıyq» dedi bilem, shoınańdaǵan adam kelip jetkenshe, toqtap ta úlgirdi. Biraq arbaly sereıgen kisiniń túrinen seskense kerek, ol bes — jıyrma qadamdaı jer qalǵanda attardy shybyrtqymen osyp-osyp jiberip, cap jelispen bógelmeı asa berdi. Arbalynyń jedel nıetine basqa ádis eser etpes degendeı Qunys jylamsyraǵandaı múláıim daýyspen:

— Azamat, bir aýyz sózge baqsań, múgedek jolaýshymyn, — dedi.

— Nemene? Qandaı múgedektik? — dep aıqaılady arbaly qatal únmen. Sóıtti de, ol jaıaý jolaýshyǵa qulaǵyn qolymen qalqalaı tosty.

— Azamat, men bir kenetten qazaǵa ushyrap qalǵan jolaýshymyn, — dedi Qunys dirildegen daýyspen, aty jatqan jaqqa qaraı qolyn shoshaıtyp. — Búgin erteden jatalaqshyp shyǵyp edi, atym osy jerge jetti de jyǵyldy. Áne jatyr!

Delbesin sál tejeı túsken poshtabaı:

— Ony ne qyl deısiń? Óziń kimsiń? — dep aıqaılady.

Qunys oǵan shoınańdaǵan kúıi ere sóılep ketti.

— Qarabaýdikimin. Aýylnaımyn. Qalaǵa baramyn: Azamat jigit, ilestire ketseń. Jaıaý qaldym, — dep daýystady.

Shyn múláıim adamnyń daýsymen jylarman kúıde shoınańdaı basyp kele jatqan adamǵa onyń jany ashyǵandaı boldy. Biraq jolda toqtaýǵa bolmaıtynyn, ásirese, mıdaı dalada eshkimge jolyǵýǵa jaramaıtynyn oılap ol at delbesin qyta tústi.

— Azamat, musylmansyń ǵoı. Myna kúımen qalaǵa qalaı jetemin. Aqysyn tóleıin. Arbańa mingize ket.

Eki oıly poshtabaı, «ańysyn tóleımin» degen sózge erdi me, álde shynymen aıady ma, áıteýir, kúlip:

— Qansha beresiń? — dep aıqaılady.

— Qansha alsań da al, azamat, — degen jaýap jetti onyń qulaǵyna.

— Sonda da qansha?

— Óziń aıt, azamat. Ne aıtsań — sol bolsyn.

— Jıyrma manet berseń mingizeıin.

— Er-toqymymdy al.

— Aı, er-toqymyń da ózińe, óziń de ózińe. Esh nárseniń de keregi joq maǵan. Men poshta aıdaýshymyn. Adam mingizýge bolmaıdy.

— Bilemin bolmaıtynyn. Qalaǵa jaqyndaǵanda túsip qalaıyn. Azamat, qol ushyn bere ket. Men de bir kádeńe jararmyn.

Poshtabaı az oılanyp, atynyń basyn tejeı tústi de:

— Jaraıdy, — dedi.

— Raqmet, azamat. Men er-toqymymdy alyp keleıin.

Qunystyń shoınaqy múldem jazylyp ketkendeı boldy. Ol uzyn-uzyn adymdap, aıaǵyn teń basa umtyldy.

— Tez, kútýge ýaqyt joq, — dep poshtabaı taqymyn jazbaqshy bop arbadan qarǵyp tústi. Er-toqymdy ebedeısizdeý qoltyqtap, shekpeniniń etegin jelge kere Qunys ta jetti. Ol únsiz-túnsiz júgin arbaǵa yrǵaı uryp ózi de minip aldy.

— Aı, otaǵasy, sen arbaǵa aıaǵyń ilikkennen keıin, «myna at-arba endi ózimdiki» dep oılap qalǵannan saýmysyń. Kórmeısiń be, mynaý meniń ornym ǵoı. Áregirek, ana artqy qalqanǵa taıaý otyr. Sonsoń, — dep poshtabaı onyń astyna basyp alǵan vıntovkany sýyryp alyp, ózine taman salmaqshy bolyp edi, «aty ólgen jolaýshy» etegin basyp qalyp, ornynan tura almaı qalǵan adamsha ózinen-ózi kúıbeńdeı qaldy.

— Seniń, azamat, sózińniń jany da bar, — dedi ol poshtabaıǵa bir nárse berýge yńǵaılanǵandaı shekpeniniń jeńin sybanyńqyrap. «Bul oryn maǵan jaıly eken», — dep kúzendi ininen qýyp shyqqan kirpideı, — meniń de bir jaısyz otyryp qalatyn ádetim bar. Sen óziń ol myltyqty qozǵap áýre bolma, óıtkeni maǵan da bir osyndaı qarý kerek bolyp qaldy.

Delbesimen bolyp «aqsaq» jolaýshyǵa júzin burmaı sóılegen poshtabaı «shyn aıta ma myna malyǵun» dep oǵan jalt qarap edi, óz kózine ózi nanbastaı jaıdy kózi kórdi. Aty ólgen «bısharanyń» qolyndaǵy kishkene aq nagannyń aýzy tup-týra onyń keýdesine qarap tur. Poshtabaı nagannan buryp kózin joǵary kóterdi: óńi qara qoshqyl tartqan qaraqus kózdi Qunystyń iri denesi de tizerleı kóterilip, jańa ǵana otyra bergen munyń ústine shóge ketkendeı tónip qalǵan. Poshtabaı jasyp, yǵýdyń ornyna basyn shaıqady.

— Men Qunyspyn. Qımyldasań ólesiń! — dedi ataqty jol tosýshy, arlan qasqyrdyń gúrilindeı, jan túrshigerlik ári jýan, ári qarlyqqan tarǵyl únmen.

Poshtabaı taǵy da basyn shaıqady.

— Qunys ekendigińe meniń shágim bar...

«Qunyspyn» degen sózge ol selt ete tússe de syr bermedi, únin de ózgertpeýge tyrysty.

— Shágim bar, otaǵasy, úlken shágim bar, — dedi poshtabaı qaıta qaıyryp.

Jasy otyzdan asqan, dembelshe kelgen bul qara kisiniń jaýyryny, beli birtútas, sandal sıaqty, jazyq jáne jalpaq edi. Onyń beti de denesine úılestire jasaǵandaı jap-jalpaq mańdaıy táıpek, kózderi úlken, qulaqtary kishirek, biraq syrǵalyǵy qıyqsyz uzaryp baryp, shyqshyt terige ulasyp ketkendikten iri kórinedi. Al, ózi etti, iri dóńgelek betke orta qol muryn azdyń etip turǵandaı: onyń ústine, qalyń bolmasa da qara murt japqan kólemdi aýyz, ol muryndy anaǵúrlym kishireıtip kórsetip, tipti pushyq pa ózi dep qalǵandaı. «Osy kim edi?» dep oılap qaldy Qunys, onyń yqpastan basyn shaıqap jáne «seniń Qunys ekenińe shágim bar» degen sózine, buryn kórip júrgendeı tanys keýdeli túrine týra qarap turyp:

— Shágińdi sońynan jurtqa aıtarsyń. Al qazir arbadan tús te, on qadam shetke shyǵyp tur.

— Aıttym ǵoı shágim bar dep...

— Sózdi qysqart, qanyń tógilmesin deseń arbadan tús.

— Arbadan men túseıin. Túspeıdi dep saspa. Óıtkeni sen Qunys emessiń ǵoı, adammen adamsha sóılesetin.

Qunys onyń myna sózine namystana bastady.

— Sen kimsiń óziń, mundaı salmaqty sóz aıta biletin?

— Sen Qunys emessiń. Al, men kádimgi óziń estigen, jaýyrynym jerge tıip kórmegen, biraq Qunysty bir silkı almaı júrgen Jolmuqanmyn. Ne kerek ózińe? Ana oıynshyǵyńnyń aýzyn basqa jaqqa bur da, keregińdi aıt. Men bereıin. At pa saǵan keregi?

Qunys múdirip qaldy. Jolmuqannyń er kelbetine den qoıǵandaı boldy. Jáne onyń palýan ekeni, ataǵy on eki bolysqa tegis taraǵan belgili Jolmuqan ekeni oǵan bir sát sý sepkendeı áser etti. Jaýdyń múdirgenin kórip Jolmuqan ony jerleı bastady.

— Búrkit qartaısa tyshqanshyl degen. Sen Qunys bolsań bul sıaqty tyshqanshylyq halge kelmeısiń. Poshtanyń máshtegin alyp, hat salǵan qapshyǵyn jaǵý Qunystyń atyn bylǵaǵandyq qoı, otaǵasy. Ony óziń baıqamaı qalǵan shyǵarsyń.

Jıyrma jyldan astam, onyń ishinde elden jyraq on jyl boıy san ret qarýly da, qarýsyz da jandarmen shaıqasqan bas keser Qunys myna sıaqty miz baqpaı qarsy alǵan jalpaq deneli, er kelbetti, sózge de, qımylǵa da batyl adamdy birinshi ret kezdestirip edi. Betpe-bet kelgende kóbi onyń susynan úrkip, kóbi jurt aýzyna jaıylyp ketken mergendiginen taısalyp, kóbi jan bezer, qara júrek, qan isherliginen qorqyp, jelden yqqan qańbaqtaı dóńgelenetin. Al, mynaý ózinen de asyp tústi. «Sol Jolmuqan ıt bolar, mańdaıy arýaqty eken, bir taıpa el qonarlyq Qaraobanyń jazyǵyndaı» dep oılady Qunys.

— Azamat, sen ne dediń? «Qunysty bir silkı almaı júrgen Jolmuqanmyn» dediń be? Silikseń mine, qarsy aldyńda túr sol Qunys. Seni meniń sońyma tústi degenge men sengen joq edim. Aıtýyńa qaraǵanda bul aqıqat boldy ǵoı. Iá, ashyńqyrap aıt: meni silkýshiniń biri sen be ediń áli?

— Sen shyn Qunys bolsań kórset Qunystyǵyńdy, meniń aıtatyn sózim bar, — dedi Jolmuqan arbadan túsip.

— Qandaı sóz?

— Áýeli Qunys ekenińdi dálelde.

Arba ústindegi Qunys jylqy sýarǵandaı «ólgen at jaqqa qarap eki ret «ǵysh-ǵysh!» dep qalyp edi, aýnap turǵan attaı, úlken ań boz aldyńǵy eki aıaǵyn qaz-qatar salyp eńsesin kóterip aldy da, dik etip ornynan ushyp tura keldi.

— Qara, ana atqa! — dedi ol Jolmuqanǵa.

Jolmuqan «ǵysh-ǵyshtaǵanda» aq atqa kózin tikken edi. Endi silkinip-silkinip jiberip kóldeneńdeı qalǵan attyń izin baqty. Ekinshi ret shyqqan «ǵysh-ǵyshqa» at burylyp ıesine bir qarap alyp, qarsy júrdi de «qasyńdaǵyń kim?» dep tańyrqaǵandaı, arba men attarǵa qarap qulaǵyn qaıshylaı kilt tura qaldy.

— Jaraıdy. At Qunystyń aty eken. Al, endi seniń ana qolyńdaǵy nagannyń oǵy jetpes, kórpe astyndaǵy meniń vıntovkamdy al da, sonaý tómpeniń basynda otyrǵan quladyndy atyp túsir, seniń shyn Qunys ekenińdi men sonda bileıin. Áıtpese, jol tosyp júrgen, Qunystyń atyn jamylyp júrgen qoıanǵa shabatyn qasqyrlar kóp, — dedi Jolmuqan oǵan.

— Meni sen ájýa qylǵaly tursyń ba, álde Qunystyń belgili boz atyn kóre tura basqa bireý minip júr dep shyn senbeısiń be? Men saǵan kórseteıin kimmen kezdeskenińdi, — dedi Qunys arbadan sekirip túsip.

— Ajýa emes. Bir Qunysty tergeýshiler qolǵa túsirgeli kóp kún ótti. Soǵan qarap men seniń kelbetiń kelgenmen, otaǵasy, ónerińdi kórip shyn kózim jetpegennen keıin aıtyp turmyn. Al, Qunys bolsań meniń saǵan aıtarym bar dep jańa ǵana eǵlan ettim ǵoı. Shyn Qunysty sońyna túsip izdegenim de ras. Bul jóninde sóz keıin.

Qunysty Qunys emes degenine shynymen-aq namysyna shoq túsken uzyn qara jalma-jan arba ústindegi óziniń jańa ǵana astyna basa qalǵan myltyqty sýyryp ta aldy. Onyń vıntovkany urshyqsha ıirip úırengen qoly shappasynyń qaıyra salǵan kiltin de ornyna sart etkizdi. Qaraýyldyń túpki jastyǵyn da qyl eli joǵary ytqytyp jiberdi. Sóıtti de:

— Mynaýyń poshtabaıdyń kóseýi bolyp júrmese, quladynnyń basyn izdemeısiń, — dep ol jarty sheten jerdiń boıyndaı alysta qapersiz otyrǵan tusqa kezene berdi, shappa syrt etti de, ilese myltyq daýsy ystyqqa býlyǵyp, beıne bir synyp ketken baqandaı shart úzildi. Jolmuqannyń kózine qus, tońqalań asyp ketkendeı, birer dóńgelenip tómpeniń eteginde qaraýytyp qala berdi.

— Otaǵasy, kel kóriselik. Qunys ta ózi, at ta ózi eken, — dedi Jolmuqan qos qolyn usynyp.

Uzyn qara onyń qolyn aldy da, betin sıpaı salyp:

— Búrkittiń tyshqanshy bolǵanyn men de jańa kórdim. Júzińdi kórmesem de óner-kúshińe qanyq edim. Biraq sonshama ataq poshtabaı degen bir shókim arbakeshtiń boıyna sıa qalǵany taǵdyrdyń ǵana isi shyǵar, — dedi.

Qunystyń júzinde kúlkiden góri kekesin kóleńkesi derlik tyrjyń tartqan shyraı kórine túsip joq boldy.

Jolmuqan da kúlmedi, basyn ǵana shaıqap qoıdy.

— Qaıyryp aıtqan sózge jaýap saptalmaıdy. Sol úshin «tyshqanshy» degen sózdiń qarýy joǵaldy. Men, otaǵasy, jolda júrgen beıseýit jalǵyz attylyny kórgende-aq, bazarshy emesin baıqap em. Biraq ne úshin, ne maqsatpen júrgenine kózim jetpedi. Áli de jetpeı tur, meni nege qaraýylyńa aldyń? — dep surady Jolmuqan.

— Aıttym ǵoı, maǵan qarý kerek boldy dep. Sol úshin toqtattym.

— Qunys qarýsyz júredi dep kim oılar edi?

— Qunys qarýly, sonda da basy artyq qural kóz shyǵarmaıtyn ýaqyt.

— Meniń qarý bererimdi qaıdan bildiń?

— Jolmuqan ekenińdi bilgenim joq. Jolmuqan az oılanyp turdy da:

— Aıtar sózim bar dedim, moınyma borysh esebinde júrgen sóz edi. Tap keldiń, tyńda. Bir kez úıirlep jylqy aıdap aldyń — jelge ketti. Basshymen eregistiń, kóp jannyń basyn kestiń — abyroı-ataq ápermedi. Tek qana «bas keser» degen ata-baba qoldamaǵan atqa ıe boldyń. Al, qazir sońyńa túsken qýǵynshy joq — ótkeniń kek shaqyrmaıdy. Bulaı júrip ne sán, ne saltanat?! Baılyqqa bastan umtylǵan joqsyń, óıtkeni onyń quny saǵan túbi túsken shelekpen birdeı. Jarasymdy bir kásipke oralar ýaǵyń jetpedi me? Osyny ózińe aıtsam ba dep em. Mine aıttym, — dedi.

— Osy ma aıtaryń? «Beıseýit attylyny kórgende-aq bazarshy emesin baıqap em» dediń. Sonda osyny aıtý úshin jan bersem de aıtyp óteıin dep toqtaǵanyń ba? — dedi Qunys qabaǵyn qara qussha túıip.

— Iá, bul jolda sanaýsyz jan júrmeıtinin bilem. Jol boıynda yrǵaı basqanyńdy da baıqadym. At tizesin búktirgenińdi de boljadym. Biraq ústińe keldim, kim eken, ne der eken dedim. Ol bolsa ózegine sóz, nazaryna kóz óter me eken bileıin dedim. «Adasqannyń arty jón — qaıtyp úıirin tapqan soń» demek úshin bári. Eneden erkek týady, biraq eli bolsa ǵana er. Al ol tabanda turǵanda erkek uldyń elden bezýi eserlik.

Qunystyń qara súr beti qýqyldanǵan tárizdi boldy. Myna qarsy aldynda turǵan beıne dalanyń ózi sıaqty jalpaq jigittiń taısalý ornyna, taısaldyratyn sóz oǵyn sermegeni kútpegen shaıqasý boldy bilem, bógelip qaldy. Munysyn oı jınaqtaýǵa shaqtap, qonyshynan asyqpaı shaqshasyn sýyrdy da, tyrnaq toltyryp poshtabaıdyń kúshine sengendeı, shalqaıǵan qaısar pishinine tesile qarap turyp, qos tanaýǵa kezek-kezek nasybaı janastyrdy... Sóıtti de:.

— Má, ıiske. Seniń shamyrqanar shaǵyń, palýan. Sózge de palýan ekensiń. Mańdaıyńa qarap ózim de: mynaý bos jatqan jazyń bolmas, tútini týra shalqyr dep shamalap em, — dep shaqshasyn Jolmuqanǵa tastaı berdi.

Jolmuqan qaqpaǵy súıek úlken múıiz shaqshany qaǵyp alyp, alaqanyna bir shymshym nasybaı túsirdi de ózine keri usyndy.

— Iá, palýan. Men tap osyndaı sózdi pyrkaroldyń aýzynan da estip edim. Ózekti sóz. Biraq usynǵan basty qylysh kespes degen naqyl eskirdi. Myltyǵyń jańa eken, basqanyń qolynda bolsa sóz basqa edi. Jolmuqanǵa zorlyq jasaý, qoldan kelse de kúpirlik bolar. Qosh! — dep myltyǵyn qolyna ustatty.

— Qate, Qunys. Sóziń jańsaq, aıaǵyńdy taǵy da shalys bastyń. Myna meniń de tentektigim qulaq kesýge tatyp edi. Sonda da sol aıtqan pyrkarolyń ótkenge salaýat dep, áridegini qozǵamaı, beridegini elemeı azamattyq jolǵa jeteledi. Usynǵan basty qylysh kespeıdi degenge bul ashyq sıpat emes pe! — dep Jolmuqan vıntovkasyn ornyna qaıta saldy.

— Seniki basqa bezben ǵoı, palýan.

— Bezbenniń aty — bezben, otaǵasy.

— Meni alaıda saǵan teńemes. Sen el ishindegi qyńyr júristi ǵana jan dep estigenmin. Al men bol¬sam húkimet adamdaryna shúıde kórsetemin dep jazdym ǵoı...

— Kúnáǵa — jaza. Onan bas tartý qaı zamanda jón tapty?! Ádil qazyǵa júginbeı ketken jazyqty joq. Erdiń bir isi — el aldynda tize búgý. Tize búkken erin ǵana mańdaıynan sıpaıdy el. Al, asaýǵa buǵaý tastaý — abyroımen qolǵa turǵyzý emes. Jer taıanǵan ákeń bar, taılaqtaı tarpańdaǵan balań bar. Bórideı jortyp júrip olardyń birine ıman salý, birine ǵıbrat berý ekitalaı is. Men aıtarymdy aıttym, otaǵasy. Qosh bol, — dep Jolmuqan arbaǵa sekirip mindi de, atynyń delbesin qaqty.

Urynyń aty ózine laıyq, arba júrisimen-aq basyn jerge bir salyp, bir kóterip turǵan boz at, ıesine jetip keldi. Qunys er saldy da, biraq atyna minbeı qara joldyń ústinde turyp qaldy.

Áregirek uzap shyqqan poshtabaı qyrqadan túsip bara jatyp, moınyn buryp keıingi jaqqa qarap edi. Qunys áli sol ornynda tur eken. «Oılanǵanmen táýekel ete almaı bógeldi» dep Jolmuqan basyn shaıqady.

3

— Bul Álibek nege keshikti? — dep surady Hakim áıelinen, inisiniń habar bermeı qoıǵanyna kúdiktenip.

Biraq anaý kúngi renjitkendeı, taǵy da kóńiline kelip qala ma dep, Meńdiqyz jaýap berip úlgergenshe bolmaı, ol áıeliniń kelip syrtynan qushaqtaı aldy: aıaǵy aýyr, qımyly tosań kelinshegi aınalyp burylǵansha Hakim onyń jelkesinen óbip, qarnynan sıpap ótti. Áıel, álde eriniń meırimdi minezine balqyp ketti me, álde onyń ótken renishti jumsartý nıetin qosyla quptady ma, áıteýir onyń qushaǵynan asyqpaı bosanyp, aqyryndap burylyp, áke qabaǵyn ańdyǵan balasha kóz quıryǵy kúlimdep, betine erkelep qarap turdy da, kenet moınyna asyla ketti. Munan buryn, tipti alty, jeti aı buryn da ol Hakimniń moınyna sekirip asylatyn edi. Qazir kúnine jaqyndap, tolyǵaıyp ketken ishi moıynǵa asylýǵa jibermeı ol tek boıy jetpeı qarmanǵan adamsha qolyn soza berdi.

— Alasaryp ketkensiń?! — dep kúlgen Hakimdi ol ıilgen kezde ǵana qushaǵyna aldy. Onyń moınynan, betinen, kózinen qaldyrmastan súıip, qolyndaǵy papkesin stol ústine qoıýǵa da bosatpaı esik aldynda turyp aldy.

— Boldy ǵoı endi, — dedi Hakim áıeli aımalap súıip, ábden qumarynan shyqqan kezde. — Saǵynyp qalypsyń ǵoı...

Meńdiqyz sonda da bosatpady. Ol álsin-álsin eriniń kózine qarap alyp, qaıtadan aımalady...

— Bireý kele jatyr bilem, Meńdiqyz, — dep Hakim esikke qulaǵyn tosty.

— Syrtqy esiktiń temirin salmap pa ediń?

— Qaqpanyń da, esiktiń de suqpasy salýly.

— Onda mysyq shyǵar.

Biraq senekke nyq basyp kirip, beri jaqyndaǵan aıaqtyń kúrt basqan qatty dybysy adam ekenin jáne aıaq kıimi etik ekenin Hakimniń qulaǵy anyq-aq aıyrdy.

— Qyrdan kelgenderdiń biri bolar, — dedi ol áıeliniń qolyn moınynan túsirip.

Bular eki aırylyp óz oryndaryna jetkenshe esik te ashylyp ketti — ar jaǵynan uzyn qara kisi kórindi.

Meńdiqyz as úıge bettegen edi, biraq ol esikke jetpeı turyp qaldy. Onyń eki kózi uzyn boıly kisiden... kádimgi áldeneshe ret áńgime etken kisiden... Qunystan aýmady. Kózi oǵan qaraǵan saıyn úlkeıe berdi, sharasynan shyǵyp kete jazdady.

— Joǵary shyǵyńyz, — dedi Hakim, úıge kirip qalǵan bul tanys adamǵa, basqa sóz onyń aýzyna da túse qoımady.

— Aıyp etpeńiz, Hakim myrza... Kútpegen de shyǵarsyz. Alaıda sizben tildesýdi maqul taptym. — Ol

Meńdiqyzǵa burylyp: — Siz shoshynbańyz, tanymaıtyn jáne adam qoryqqandaı dáý qara kisi bolǵanǵa úrkip tursyz ba kelin. Sizben tanys bolmaǵanymmen Hakim myrzamen júz tanyspyn, anaý kúni jolda dámdes boldyń, — dedi, ol stol janyndaǵy oryndyqqa jaqyndaı túsip, biraq oǵan otyra qoımaı.

Úreıi ushyp ketken Meńdiqyzdyń qulaǵyna bul uzyn qara kisiniń sózi dúńk-dúńk etken áldeqaıda alystaǵy bireýdiń dabyryndaı bolyp keldi. Ol onyń ne aıtqanyn uqpaı, «ne qylaıyn?» degen adamsha tek Hakimge baqty.

Hakim búl kisiniń Qunys ekenine endi shák keltirgen joq. Biraq onyń ne pıǵyly baryn, nege kelgenin shamalaý oǵan birden op-ońaı da is kórinbedi. Áńgimeni neden, qalaı bastaryn bilmeı, ol sál daǵdaryp qalyp:

Otyryńyz. Tildesý jaqsy nıet, — dep bir qoıdy. Sonsoń Meńdiqyzǵa: — Sen jatsań qaıtedi, basyń aýyryp túr ǵoı, álde as úıge shyǵasyń ba? — degen onyń áıeline aıtqan jubanyshyn beıtanys qonaq ózinshe jorydy bilem.

— Kelin shyraǵym, sen otyr. Eshqaıda shyqpaı-aq qoı... Senen jasyratyn sóz emes, — dep buıryq etkendeı Meńdiqyzǵa oryn kórsetti.

Meńdiqyz jaqyn turǵan oryndyqqa otyra ketti. Qonaqtyń «eshqaıda shyqpaı-aq qoı, kelin» degenin Hakim de ózinshe uqty.

— Siz búl úıden qaýiptenbeńiz, — dep ol qonaqtyń júzinen syr berer nyshan kútip bógelip qaldy da, jaýap bolmaǵan soń taǵy da bul sózin synalaı tústi: — Bul úıge tikeleı jumysy bar adamdar ǵana keledi, memleket oryndarynyń qyzmetkerlerin ruqsatsyz torymaıdy. Sondyqtan qysylmaı, kúdiktenbeı, jaılasyp otyryp áńgimelesýińizge ábden bolady.

— Qaýiptensem, seskensem, kelmeımin ǵoı, pyrkarol myrza.

«Ústinen tústim. Óz pıǵylynan ózi habar bere bastady. «Neden seskenem» dep yrshyp túspedi» dep oılady Hakim.

— «Kelin, eshqaıda shyqpa, otyr» degenińizge qarap aıtqanym. Árıne, qolǵa túsemin dep seskenseńiz prokýratýra men GPÝ-dyń mańyna jýymaısyz ǵoı...

— Sóz bar ma!

— Munan bylaı sizdi «Akbar» já uzyn boıly qara kisi demeı-aq Qunyskereı dep sóıleseıin. Iá, bastańyz, tyńdaýǵa men ázirmin.

Qunys ashyq ketti.

— Sizdiń meni tanyǵanyńyzdy áneýgúni de bilgenmin. Onda biraq bet ashysyp pikirlesýge bel baılaǵan joq edim...

Meńdiqyzdyń eki kózi Qunysta ǵana boldy. Ol endi «Hakimge bet bursam myna jartybas ańsyzda jazym etip keter» dep baqty. Onyń úreıi burynǵydan da beter usha bastady.

— Biraq keletinińizdi bildirgensiz... Sonsoń maǵan Qunysty taný qıyn emes qoı. Bilesiz be, on segizinshi jyly ıýn aıynyń ishinde Tekeden on bir arba qarý-jaraq tıep qaıtqanyńyzdy!.. Aqmetsheniń qyzyl narlarymen.

— Bolar bala boǵynan dep, sol kúnde-aq Abylaıdan aılany asyryp ketkenińizdi qaıtyp esten shyǵararsyz.

Bul kisiniń anyq Qunys ekenine, endi onyń ashyqtan-ashyq panalaý, keshirim suraý nıetimen jaǵalap kelgenine kózi jetken soń Hakim, aldymen ózine tuman jaǵdaılardy sýyrtpaqtap tartýǵa bet qoıdy.

— Munyń bári oz aldyna áńgime... Aqmetsheniń jaqyny bolǵanmen arasha túse almaıtynyna kózińiz jetpeı, osy kúnge deıin sonyń qorasyn kúzetip kelgenińizge qaıranmyn. Qaıratty ǵana emes, aqyldy da adamsyz. Soǵan tańmyn, — dep ol basyn shaıqady.

— Meniń kúnám Aqmetsheniń qorasyn kúzetkendik emes. Muny, Hakim myrza, ańdap aıtyńyz. Eshkimniń qorasyn kúzetip kórgen emen...

Qunystyń shabyna ot túsip ketkenine Hakim ishinen: «Túrt, shaıtan, solaı ma eken! «Erdi namys, qoıandy qamys óltiredi» dep yrshyp túskeniń kerek» — dedi.

— Bilem. Sizdiń kúnáńyz on toǵyzynshy jyldan bastaldy. Aýylsovet bolyp júrip ókimettiń eki jigitin atyp tastaǵan kúnnen, onan bergi jerdegi san adamdy jazyqsyz óltirgenińizden bastaldy. Bul ashyq is. Solaı bola júrip, túkke turmaıtyn nárseler úshin Aqmetsheniń tóńiregine bukpantaılaǵanyńyzdy qora kúzetti demeı ne deıin. Sonshama Aqmetshe bir ókimetke sózi ótetin kisideı-aq. Ǵajap nárse, adam túsinip bolmaıtyn is, — dep Hakim taǵy da basyn shaıqady.

Prokýrordyń júzine túıile bir qarap aldy da, Qunys eńsesin kótere tústi. Onyń tap sol kezdegi pishini kóldeneńnen qarap otyrǵan Meńdiqyzǵa qomdanǵan qara qustyń tóbe basyndaǵy túrindeı bop elestedi. Uzyn qoldary beıne qaraqustyń qos topshysyndaı shyntaǵynan ıilip, orań tumsyqty, sopań, qara qoshqyl júzinde shuńǵyl kózdiń raqymsyz janary jarq etkendeı boldy.

— Adam toıǵan jerinde júretin ıt emes, ol uıasyn kúzetken qaraqustaı mekenin torıdy. Meniń mekenimniń bir qabyrǵasy Aqmetshemen qabyrǵalas. Myna ózińizge Aqmetshe týǵan jıen bolsa, maǵan odan da góri jańyn. Óıtkeni, meniń tuńǵyshym onyń týǵan jıeni ǵana emes, ony baýlyp ushyrýǵa tárbıesin berip otyrǵan Aqmetshe ekinshi ákesindeı. Biraq meniń kúnám da basqa, isim de basqa, júrer jolym da basqa. Meni Aqmetshege, Aqmetsheni maǵan tirkeý jolsyz. Al, Aqmetsheni tóńirekteýimniń mánisi de tuńǵyshym úshin...

Áli de aıqyn emes jaıdyń ushyn aýyzǵa salýǵa tyrysyp Hakim:

— Tuńǵyshyńyzǵa daý aıta ma. Kúni jetse bastan jaq ta aırylady, ony bólekteý ońaı ǵoı, — dep Qunystyń oıyn áriletýge jetekteı tústi.

Az oılanyp otyrdy da, jumsarǵan únmen:

— Qarshyǵany Aqmetsheden alshaqtatý ázińiz aıtqan tap sol bastan jaqty aıyrǵanmen birdeı. Jalǵyz qaryndasy kóz jumyp sharanada qalǵan náresteni aldyna alyp kelip qana: «Mynaý Qarshyǵa úshin keshir» dep bas ıdirtken adam. Sol náreste úshin ol ólgen qaryndasynyń kúnásyn da, ony ruqsatsyz aǵasynyń aldynan ótpeı, qozy arqalap qashqan bórideı bir túnde alyp ketken meniń qylyǵymdy da keshirip edi. Al, Qarshyǵa onyń jalǵyz qyzymen bir anany, bir emshekti soryp ósken egizdiń syńaryndaı uly edi... Meniń ulym edi. Aqmetsheniń tóńiregine buqpantaılap júrý emes, munyń sebebi osy ǵoı. Muny sizden ózge bóten jannyń qulaǵy shalmaǵan syr, — dedi Qunys.

Hakim basyn shaıqady. Bul joly myna ýaqıǵanyń tereń syry shaıqatty onyń basyn. Aqmetshe men Qunystiń baılanysyn óte buldyr túrde biletin edi ol. Ony kútpegen jerden myna albyrt adamnyń ashyp tastaǵany basqa bireý aıtsa nanǵysyz, tipti aqylǵa sıarlyq is kórinbedi. «Bul Aqmetsheniń jalǵyz qaryndasyn alyp qashyp úılengen bolyp shyqty. Ana jalǵyz uly... osynyki boldy. Báse, osyndaı bir tereń baılanystyń bolýy tabıǵı nárse edi. Al, myna shyn Qunystyń ornyna qolǵa túsip júrgen jalǵan Qunys kim? Ol qaıdan kelgen jan? Munyń álde ol já aǵasy, já inisi me? »

Hakimniń oıyn tutqynda otyrǵan jańylys Qunys bóle berip:

— Sizdi qolǵa túsiremin dep, ana týysqanyńyzdy ustaǵany qyzyq eken jigitterdiń? — deı berip edi Hakim, Qunys onyń sózin bólip ketti.

— Men sizge bergen ýáde boıynsha... joldaǵy ýáde boıynsha keldim. Dqrysy: sizdiń bergen ýádeńiz boıynsha sóılesýge keldim. Ashyp aıtaıyn: jortyp júrip ǵumyr súrý saltanatty is emes. «Sovet úkimetiniń quryǵy uzyn. Onan qutylyp ketý qıyn dedińiz. Al, sonymen birge onyń marhabaty da mol — keshiredi. Maǵan Qunys kelsin dedińiz. Mine keldim, ne deısiz? — dedi ol Hakimge.

Hakim de, Qunys ta ańdysa, qarasa qaldy. Biraq Hakim endi arbasýdyń qajeti joq dep bildi. Ol senimdi únmen, salmaqty pishinmen:

— Ókimet keshiredi... Keshirim suraý jaǵyna ózim kómektesem. Qylmysty joldan bezgenińizdi aıtyp aryz etesiz. Qarý-jaraǵyńyzdy tastaısyz, qolǵa berilesiz, — dedi.

— Sizdiń eshkim tımesin degen jarlyǵyńyz bolady ǵoı?

— Jarlyq bolmaıdy, — dedi Hakim. — Nege deseńiz, men óz betimmen keshirim bere almaımyn, oǵan meniń qaqym joq. Keshirim beretin Qazaqstannyń Ortalyq Atqarý komıteti — Qazaq úkimeti. Men sol úkimet aldyna ótinishińizdi jetkizýshi bolamyn.

— Keshirim jasamasa qaıtesiz?

— Keshirim jasamasa qylmysty isińizge tıisti jazańyzdy tartasyz. — Sál oılandy da Hakim, — keshirim jasaıdy. Oǵan senińiz, — dedi.

qunys basyn shaıqady.

— Búl aldap qolǵa túsirý ǵoı, — dedi ol kenet túsin sýytyp.

— Báribir qolǵa túsesiz. Al, myna óz erkińizben túsýińiz — jarym kúná keshirildi degen sóz.

— Meń áli qolǵa túskenim joq qoı, pyrkarol myrza.

Hakim kúlip jiberdi.

— Osy kelgenińiz — kelgen ǵoı, olaı dep qaıtesiz. Ókimetke qylmys istegen adamdy qurtý maqsat emes, qylmysty joıý maqsat. Mysaly, sizdi atýdan, asýdan keler paıda az ǵoı. Al, sizdi qylmys jolynan shyǵaryp alý, teris pıǵyldan bezdirý, halyqqa paıdaly iske qosý maqsat qoı. İstegen isterińiz belgili, ony dáleldeýdiń keregi joq. Al, sizdiń basyńyz kerek bolsa bul bir oqtyń isi ǵoı, — dep ol ornynan tura keldi.

Hakim shalbarynyń qaltasynan sýyryp alyp, oń qolyn joǵary kótere berdi — onyń braýnıńiniń aýzy Qunysqa qaraı birge kóterildi.

— Ras. Men de Hakimdi qurtýǵa tyryssam áldeqashan isterimdi istegen bolar edim, — dep Qunys ta tura keldi.

Qunystyń uzyn qoldary Hakimge jaqyndap qalǵan sıaqtandy, al ol qoldardyń ekeýinde de kezegen nagandardyń úńireıgen aýyzdary biri joǵary, biri tómen. dóptelip, qosarlana qaldy.

— Allaı!.. — dedi Meńdiqyz.

Hakim braýnıńin stol ústine tastaı berip, áıeliniń basyn súıedi.

— Qoryqpa, kelin... Men jasyrynyp kelip adam óltiretin bas keser emespin. Maǵan qol jumsaýǵa dalanyń ózi de jetedi, — dep Qunys esikke qaraı bettedi.

— Toqtańyz, — dedi Hakim Qunysqa moınyn buryp. Ózi túsi kógerip, kózderi shatynap, úreıi ushyp ketken Meńdiqyzdy qoltyqtaı kóterip ekinshi bólmege áketti.

Ekinshi bólmeniń tórindegi krovat ashanadan kórinip tursa da, Hakim ádeıi esikti ashyp tastap, ózi tez keri shyty.

— Toqtańyz, — dedi ol taǵy da Qunysqa, otyr dep qolymen oryndyqty meńzep. — Áńgimeni aıaqtaý kerek emes pe? Ot ala kelgen áıel emessiz ǵoı, shala-pula isin bitirer-bitirmesten úıden shyǵa jóneletin. Áıel adam jáne onyń ústine aıaǵy aýyr edi ana kelinińiz, taǵam ázirleýge shamasy kelmeı qaldy... myltyqtan shoshyp ketti. Myltyq emes, túrińizden záresi ketti. Áıel túgil úlkender de seskenerlik!..

— Balanyń oıynshyǵyndaı ana bir «tańq eterińizdi» kórsetkennen keıin, mende onyń bireýi emes, ekeýi bar edi degenim ǵoı. Áıtpese sizben kúsh synasýǵa kelgen men joq. Áıel adamnyń dáti názik, shoshynýy da múmkin. Al dám-taǵam tatýǵa mursa joq ekenin ózińiz de shamalap tursyz ǵoı, men júremin, — dedi Qunys otyrmaı.

Bul shyǵannyń tapa-tal túste qalanyń qaq ortasyndaǵy úıine jetip kelgeni jáne taısalmaı, seskenbeı, basynǵan adamsha kirpik qaqpaı sóılesýi Hakimge kóp nárseni joqtatty: «Telefon joq mashına joq, udaıy ázir turatyn qarýly saqshy joq!.. Gýbernıalyq jerdegideı munyń tez jolyn bógeıtin mılısıa otrády, ne ásker bólimi joq! Osyny bilip keldi ǵoı, búl dinnen bezgen. Nıkolaı Shıtovtyń bir ýys qyzmetkerleri qumǵa shashqan tarydaı bytyrap, mynanyń búgin izin já Taıpaqtan, já Buldyrtydan kesip júr ǵoı» dep oılady Hakim, basyn shaıqap.

— Allaı! Hakim, bermen kelseıshi!.. — dep yńqyldady áıeli ekinshi bólmeden tóńbekship.

— Aıtqanym aıtqan. Áperemin dedim keshirimdi, áperemin. Al myna qaǵazdy... — dep ol stol janyna otyra ketti de, portfelinen blankaly qyzyl syzyqty qaǵaz sýyryp, oǵan sıamen qazaqsha, monshaqtaı tizip, jazý jaza bastady. — Eshkim kóz alartpaıdy. Mensiz eshkim tımeıdi. Al, osy meniń ýádem, — dedi ol azdan keıin, shytyrlaǵan ádemi qaǵazdy Qunysqa usynyp.

Qaǵazdy alyp, asyqpaı ony tórtke búktep, túıe jún shekpeniniń ishki jaǵyndaǵy qaltasyna salyp jatyp, ekinshi bólmedegi Meńdiqyzǵa ıek kóterdi.

— Ana, kelindi baıqańyz. Osynda kempir bar. Kózi qaraqty. Baıaǵyda meniń balam Qarshyǵanyń tiri qalýyna sol sebep boldy. Kári bolsa da sol... qoly da epti. Úshkirigi de shıpa. Burysh kempir. Boını jaqta turady. Elge shyǵyp ketpese osynda bolýy kerek, — dedi. Hakim áýeli onyń ne sóılep turǵanyna maǵyna bermeı óz oıymen bolyp edi. «Úshkirigi shıpa» degen sózge qulaǵy eleń ete qaldy da, baqsy kempirge júkti áıeldi kórsetetinin, bosanarda onyń basy-qasynda bolatynyn endi ǵana uqty. Ol joq jerden jany ashı qalǵan qan isherge basyn shaıqady da, yńqyly molaıǵan áıelin jubatýdyń qamyna kiristi.

— Qosh turyńyz, — dedi Qunys esikke tónip.

— Erteńnen qalmaı kelińiz. Jumys bitken joq, — dedi Hakim oǵan qaırylyp.

— Kórermiz, — dep kútpegen jerden kirip kelgen Qunys, bıik esikten eńkeıip shyǵyp, joq boldy.

4

Osy ýezge aty málim bas keserdiń búl júrisin Hakim «táýbege kelgendik» dep túsindi. Birinshi ret ol áldeqalaı kezdesip qalǵan tárizdi. Al, myna kelisi sez tartý emes, keshirim suraý, keshirim alýdyń qamy dep qorytty prokýror. Biraq ol qylmysy basynan asqan bul surqıanyń tegindikpen túrmege enýine senbedi. Qorqytpaı, úrkitpeı qarýyn tastatýdyń amalyn oılady. Sóıtti de ol, áli kúnge júreginiń taıdaı týlaǵanyn basa almaı, eki ıininen dem alyp, bozaryp jatqan áıeline:

— Meńdiqyz, men keńsege baryp keleıin. Doktorǵa kisi jibereıin. Jáne álgi... — Ol áıeliniń záresin ala bermeıin dep Qunystyń atyn ataýǵa jeńildetý sóz izdedi. — Álgi dinnen bezgen qaı jaqqa bet aldy eken, sony bileıin, — dedi.

Áıel eri úıden ketip bara jatqanyn kórip, yńqylyn údete tústi.

— Meni jalǵyz qaldyrma, Hakim. Meniń halim nashar, — dedi Meńdiqyz kózi uıasynan shyǵyp kete jazdap.

Áıeliniń úreılene bastaǵanyn kórip Hakim sál kidirdi de asa qorqýdyń jóni joq ekenin aıtty:

— Eshteme etpeıdi. Endi qaıtyp bul úıge ol soqpaıdy. Sabyr et, ózińe, ózińniń densaýlyǵyńa qara. Sen sabyrly ediń ǵoı, — dep jubatty áıelin.

«Balasyna jazym bolmasa ıgi edi» dep shúbálanyp, ol basyn ustap áıeliniń qasynda az ýaqyt otyrdy da, yńqyly men dem alysy sál saıabyrlaǵannan keıin syrtqa shyǵyp ketti. Mılısıa nachalnıgi men Shıtovqa jaı-mánisti aıtyp «baqylańdar, úrkitip almańdar» dep tapsyrdy da, sonsoń Hakim úıine doktor alyp keldi.

Aýrýdy kórgennen-aq doktor:

— Bolnısaǵa alyp ketemin, qan ketip jatyr, — dedi.

Kúni jetpeı jas nárestesinen aırylý qaýpi tónip, júkti áıelin óte aýyr halde Hakim aýrýhanaǵa ákelip saldy.

ON BİRİNSHİ TARAÝ

1

Ańqaty ózeniniń arqa beti jarqabaq, ońtústik jıegi túıe taıly keledi. Al, bul jataǵan jaǵalaýdyń keı tustary beıne bir kóp ustalǵan kóne tostaǵannyń ernegindeı ketik-ketik. Jazǵa salym kók ala tasqyn joǵarydan temen, sonaý bastan beri Shalqarǵa qaraı jóńkilgen kezde sheńberinen shyǵýǵa asyqqan sý ketik órnekterden lyqsyp shyǵyp, túbek-túbekti kól-kósir etedi. Sol jaıylmaly jalpaq sý ózek-yzany tegis toltyryp, kóltabandarǵa birjola qonystap qalady. Jáne jańbyrsyz jyldardyń ózinde de jaz ábden marqaıǵansha búıiri ortaımaı, ózenmen ushtasyp biri arna, biri kel bolyp, balyq pen qustyń en jaılaýy, keń óristi darqan dalasy bolady da jatady: qara jer qardan arylysymen-aq shil men qyzǵysh sortańdy jaǵasyna jumyrtqalap, shortan men qara balyq óleńi kógis tartpaı jatyp sý astynyń shóke-shóleńine ýyldyryǵyn sebedi. Osyndaı bir sýly qoınaýdy Araltóbe deıtin.

Sortańdy oıpatpen kómkerilgen Araltóbeniń jaıylmaly jaǵasyn qalyń qara óleń jaýyp ketken. Al, onan ári ortadaǵy úlken aıdynǵa deıin boıy belýardan kelip, basyn jarǵan bıdaıdaı tolqyndanyp jatqan bala quraq. Qalyń qara óleń men bul balaýsa kók quraqtyń astynda ashadan sý bar dep adam oılarlyq emes. Aıdynnyń qaq ortasyndaǵy túndikteı araldy ný qamys jaýyp ketipti. Alystan qaraǵanda aral tóbesine úki taqqan taqıadaı bolyp kórinedi.

Eki kúndeı qyrdaǵy, oıdaǵy úlken aǵa, syıly jeńgege sálem berip, eldi aralap kelgen Álibek, búgin inisimen sol ádemi Araltóbesiniń jaǵasynda túr. Jas kezinde boılaıtyn jerin aıaqpen kezip, tereńin júzip ótip, araldan jumyrtqa teretin, bala quraqtan balyq shanyshatyn, san ret sharlap, erteden keshke sheıin sor sıraq bop júgiretin jerler. Qyzǵyshtyń qıǵylyq salyp oıqastap ushqanyna, taýqudirettiń bebeý qaqqanyna máz bolyp júgiretin jerler. Al, qazir bári ózgerip ketken sıaqty. Aldymen Araltóbeniń jaǵasynda ushqan qyzǵyshy, júgirgen shili kózge ilinbeıdi. Taspıq tartqan moldadaı múlgip, ár jerde balyq ańdyp otyratyn balyqshy da joq. Sholp etken balyǵy da baıqalmaıdy. Ár jaqqa kezin tigip, alystaǵy jaǵany sholyp, esh nársege kózi súrinbegen Álibek:

— Kól nege jym-jyrt. Bir qus joq?! — dep surady inisinen.

— Qus emeı anaý ne? — dedi Ádilbek oǵan, aıdynǵa taıaý jerdegi bir shoq quraqqa qolyn shoshaıtyp.

Álibek kóz toqtatyp úlgirgenshe shoq quraqtan shyǵa kelgen jetim qasqaldaq kórine tústi de joq boldy. Kórýge de arýaqsyz, ushýǵa da mardymsyz moltaq qanatymen sý sabalap jóneletin bul qońyr qusty Álibek qus dep eseptemeıtin. Biraq onyń bútin kólde bir ózi qalyp, jeke turǵan anaý shoq quraqtan kórine berip kózden ǵaıyp bolǵany Álibektiń uıtqyǵysh kóńiline joq jerden Gúljıhandy túsirdi. «Sýyq júzdi áke men qara qus keıipti aǵanyń eki ortasynda tas arasyna shyqqan syńar gúldeı móldiregen sorly. Ushýy az jansyz úıde ana qasqaldaq sıaqty bir kirip, bir shyǵyp júr me ekensiń!» dedi ol ishinen. Sonsoń onyń kóz aldyna anaý kúngi shyǵaryp salardaǵy tómen qarap muńaıyp turǵan sýreti kele qaldy. «Nege temen qaraı beredi. Sóılegende de tómen qarap sóıleıdi. Biraq sol tómen qaraı tóńkerilgen qara qońyr kózderinen qumarlyq shashylyp jatqandaı. Nege tómen qarap sóıleıtinin, nege týra kóz tikpeıtinin bilem. Ajarly, ólgenshe ajarly aqsha júzge qas pen qabań qanshama qolmen qoıǵandaı qıylyp tursa, badanadaı eki kóz de sulý bitken. Átteń tek sol kóz ózińe qaraǵanda týra túspeı, oń ıyǵyńa qadalady. Biraq onan kelip turǵan eshteme joq. Sulý symbat, oıly pishin, salmaqty lebiz — bóri ornynda. «Men alty kún ótip, jetinshi kúni qalada bolamyn» dep qoshtasarda barlyq úmitti jolyǵýǵa artqan Gúljıhandy endi qashan kóremin» degen muńdy saýal oraldy onyń tiline.

— Kól nege jym-jyrt deısiń be, Álibek? — dep inisi taǵy da jaýap juptaǵandaı soza sóılep baptana qaldy.

— Iá, — deı saldy, oıy bólinip ketkenine renjigen Álibek. Shoq quraqtan kózin almaı, bir tamsanyp alyp, aǵasyna qıǵashtaı kóz tastady da, inisi:

— Álibek, sen kóldiń de, jerdiń de mánisin umyta bastaǵansyń. Kóldiń jazǵa salym bastalatyn dýmany áldeqashan ótip ketti. Aıdar taqqan ala shapandy balapandaryn ertip áketip qyzǵyshtyń keńili jaı tapqaly qashan! Qazir ol qıqýyn umytyp, erteli-kesh bir-aq ret aıqaılap ótedi. Onda da samarqaý únmen, sharýasynan qoly tımeıdi qıqýlaýǵa. Al uıa basqan úrpek bas úırek qyrdaǵy boz jýsannyń túbinde. Jalǵyz bular emes, qus bitkenniń bári jer jerinde, jeken sýynda júr. Endigi qyzyq erteń bastalady. Ol — kóldiń ishindegi oınaq... Anaý, áldeneden úrkip asyǵyp jeldegen aram shaǵalany kórdiń be? Áne órge qaraı, Tiksaıǵa qaraı asyp barady. Ol: «úıir-úıir sary sazan men shúpirlegen aq taban shyqty» dep bara jatyr. Qyzyq kórgiń kelse erteń tań sáriden maǵan er. Men seni sazannyń kún qyza oınaıtyn ordaly oınaǵynyń ústinen túsireıin, — dedi.

— Sazan áli shyqqan joq pa edi? — dedi Álibek baıaýlaý únmen.

— Saratannyń bas kezi ǵoı onyń jaıylymǵa shyǵyp asyr salatyn ýaǵy. Búgin sonaý alqymnan Araltóbege ótip jatyr. Shaǵala qatelespeıdi. Erteń kóresiń. Paıdasy joq qustyń qıqýynan ne tabasyń. Ana balyqty aıt shirkin, jeseń tamaq, satsań aqsha. Kásip qoı turǵanymen.

— Kórse bolar edi. Shanyshqy bar shyǵar?

— Bir emes, ekeýin taýyp bereıin, uıyqtap qalmasań.

— Sen oıatpaısyń ba?

— Oıatam ǵoı. Biraq kún shyqqansha shoq qoǵany betke ustap, ıek-ıekke tımeı qalshyldaýǵa týra keler.

— Qalshyldasam da kórýim kerek. Men ómirimde sazannyń oınaǵynyń ústinen shyǵyp kórgen emen, — dedi Álibek kóńili sergı túsip.

— Sen oınaǵyn kór, men ózin shetinen shanshyp, kózinen tizeıin, — dedi de Ádilbek aǵasyna qarap basyn shaıqap qoıdy. — Sen baıaǵydan solaı, qyzyǵyna qaraısyń. Qustyń shýlaǵany da qyzyq saǵan. Balyqtyń oınaǵy da, ana quraqtyń sýyldaǵany da seniń qulaǵyńa qyzyq bolyp estiletin shyǵar deımin.

Álibek úndemedi. Biraq ol da basyn shaıqady. Ol «saǵan dúnıeniń bári tek paıdaly bolsa ǵana jaqsy» dep oılady bilem.

— Mamam shaıyn ázirlegen shyǵar, qaıtaıyq, — dedi Ádilbek aǵasyna.

Úıge qaraı buryla berip Álibek taǵy da shoq quraqqa bir qarap edi, uzaq kún boı tasadan bir shyqpaı qoıǵan qasqaldaq shoq quraǵynan ári uzaı júzip bara jatyr eken. «Ádemi qus emessiń, — dedi Álibek ishinen. — Túriń de túr emes, qasqa mańdaı. Ushqanyń da ushqan emes. Moltaq qanat. Sýdy sabalap bitesiń» dep jerledi ol kóńiliniń qoshy joqtyǵyna aıypty sol qasqaldaqtaı.

Aǵaıyndy ekeýi Atbulaqtyń boıyndaǵy úıge qaraı júrip kele jatty.

— Esińde me, Álibek, baıaǵy ekeýimizdi Shuǵyldyń qara býrasy qýatyny? Tap myna jer, — dep Ádilbek bir kishkene jylǵanyń jıeginde aınalasyn shóp búrkep, túbi tegistele bastaǵan shuńqyrdy kórsetti. — Bul seni ishine sulata salyp, ústińe qara qańbaq tastaı jónelgen jer oshaq, Sóıtip aman qaldyń-aý sonda ólimnen.

Álibektiń arqasy muzdap júre berdi. Onyń qabaǵy da tyrysa bastady, óńi de bozaryp ketti.

— Nemene, qorqyp kettiń be qara býrany aıtqansyn. Baıaǵyda seniń tiliń baılanyp, úsh kúnge deıin dybysyń shyqpaı qalǵan, — dep kúldi Ádilbek onyń betine qarap.

Álibektiń kóre kezge denesi dirildep, sózin durys aıta almaı qaldy.

— Aıtpashy... qu-qursyn, — dedi ol tutyǵa bastap.

İnisi ekinshi qaıtyp býrany áńgime qylmady. Ol tek alysyraqtaǵy attylyny tanymaı kózin tigip kele jatty da, azdan keıin aǵasyna:

— Qurdasyń kele jatyr. Sholaq belsendi, ortaqshyl qurdasyń, — dedi boratyp kele jatqan attylyny kórsetip. — Óz aty bolsa qandaı kúıtter edi, Quryshtyń jylqysyn aıasyn ba, tepeýin qarashy ant urǵannyń, ıesin aıamasa da, maldy aıasaıshy.

Álibektiń nazary basqaǵa aýdy da, kenet qabaǵy jadyrap quryspasy jazyla bastady.

— Ol kim? Ortaqshyl qurdasyń deısiń be? — dep surady ol, tutyqpastan.

— Uzaq. Kádimgi Batyrdyń balasy. Qara tanabaı, — dedi Ádilbek nyqtap sóılep. Onyń ózgerile qalǵan daýsynan bul joly kekesinnen góri jek kórý úni basymyraq estildi.

Sýyt júristi salt attyly tizginin tejep, kól jaqtan kele jatqan eki jigitke kóz toqtatyp qarap aldy da, qýanyp ketken adamdaı, at basyn buryp alyp, úı-úıdiń syrtymen bularǵa týra shapty.

— Jaı ma eken. Sonshama qatty kele jatqanyna qaraǵanda óte qaýyrt isi bar shyǵar? — dedi Álibek;

— Onyń qaýyrt issiz júretin kúni bar ma? Atyn sýarýǵa shyqsa da ol ózenge jetkenshe shabady. Ókshe arty bolys keńsesi jań — «men ákimmin, bolystan kele jatyrmyn» degen shabysy ǵoı búl, — dep qorytty Ádilbek.

İnisiniń búl kele jatqan aǵaıynyn nege jek kóretinin Álibek surap jatpady. Suraǵan kúnde de ol jaýap alyp úlgermes edi. Óıtkeni, Uzaq shabysqa barabar tekirekpen jetip-aq keldi. Atynan sekirip túsip, shylbyryn jerge tastaı sala, júgirip kelip Álibektiń qolyna da jarmasty.

— Al, aman-saý júrmisiń? Aman qaıttyń ba? — dedi uzaq ese qýanǵan shyraımen, — Qyzyl úıge kelgenińdi Súlekeńnen estip edim. Baryp amandasýǵa qol tımedi. Jumys kóp. Aýylǵa ezińniń kelgeniń jaqsy boldy.

Kópten kórmegen qurdasyn Álibek te alystan kúlip, qýana qushaqtady. Ekeýi «qandaı bolǵansyń óziń» degendeı, biriniń-biri júz kelbetin, boıyn, kıimderin de aýdarystyra, tóńkeristire qarady. Hakimge uqsaǵan Álibektiń boıy Uzaqtan sál suńǵaqtaý edi de, biraq denesi anaǵúrlym juqa, bet álibi de sopaqshalaý jáne qyzyl shyraılydan góri aq quba derlik bolatyn. Al, Uzaq naǵyz dóńgelek júzdi, qyzyl kúreń shyraıly, denesi óte tyǵyz, quıyp qoıǵandaı, ári topshyly., qaıratty jigittiń pishinin kóz aldyna keltiretin. Mańdaıy jazyq, murny sulýsha kelgen, qabaq ústi qalyń emes, udaıy jyly shyraı beretin kúlim kózdileý edi. Osy sıaqty kórer kózge ashýshańdyqtan aýlaq, jumsaq reńdi jigit ishteı óte berik, qadalǵan jerinen qan alar, qaısar bolatyn.

— Ymm, jumysy kóp... dúnıeni bir ózi ustap turǵandaı, — dep qaldy Ádilbek.

Ádilbektiń bul sózi qulaǵyna anyq tıse de, Uzaq oǵan moıyn da burmady. Onymen amandyq ta suraspady. Tek Álibekpen bolyp:

— Opyrm-aı, solaı de. Alystaǵy oqýdan keldim de. Eldi kórmegenińe tipti kóp jyl boldy ǵoı, Álibek, á? Biraq óziń baıaǵy boz Álibek, ózgergen joqsyń, — dedi.

— Óziń de magan búryngydaı kórinesiń. Úı-ishiń tegis aman ǵoı?

— Aman-aqpyz. El de tegis aman. Biraq ózgeris kóp...

— Qaı jaqtan kelesiń? Tipti sýyt júrgen adamnyń túri bar ǵoı, óziń de barjıyp ketipsiń, atyń da sýdan shyqqandaı.

— Bolystyń jas ortaqshyldar komıtetiniń májilisinen kelemin. Keńse Ashysaıda ǵoı. Sen jolda kórgen shyǵarsyń. Bizdiń jas ortaqshyldar ıacheıkasy da sol jerde, Oljaorys aýlynda. Keshe baryp edim, májilisimiz búgin boldy da, sol bitisimen elge qaraı shapqanym.

— Sonaý Ashysaıda? — dedi Álibek tańdanyp. — Búgin sol jınalystan shyǵyp kelip te úlgergeniń be?

— Jınalys baǵana sáskede bastaldy da, túste bitti. Aýylǵa tez jeteıin dep shyǵa salyp jortyp kettim. Biraz jerdi shoqyraqtap jeńdim. Onsyz bolmaıdy ǵoı.

— Joq, sen ushyp kelgen shyǵarsyń, otyz shaqyrym jerden túste shyǵyp, atpen besinde kele almaıdy.

— Men keldim ǵoı, mine, — dedi Uzaq otyz shaqyrym jerden bir saǵat ishinde jetip kelýdi asa buıym kórmeı. — Sen Álibek, ortaqshyl jastar qatarynda bar shyǵarsyń?

Álibek tań qalǵan pishinmen: «Bul jerde meniń komsomol uıymynda bar-joǵym nege kerek bolyp qaldy?» dep oılady.

— Iá, onda ne aıtpaqshy ediń, Uzaq? — dedi Álibek az múdirip qalyp.

Uzaq shetkerirek turǵan Ádilbekke senimsiz kózben bir qarap alyp, Álibekke sybyrlaı tústi.

— Baılardyń jasyrǵan maldaryn, egistik jelerin qattaýǵa shyqtyq. Keńes úkimetine qany qas kontrlar maldaryn salyq salady dep jasyrsa, actyq planyn beredi dep egisin kórsetpeıdi. Bul atańa nálet baı-qulaqtardan qutylmaı tynysh tabatyn emespiz. Bizdiń elde ortaqshyl jastar uıymyna múshe Halyq ekeýimiz, senimen úsheý boldyq,- — dedi Uzaq sóz aıaǵyn Ádilbekke esittire sóılep,

— Sen osy syrttan kózeıtin buzyqtyǵyńdy qashan qoıasyń? — dedi Ádilbek Uzaqqa daýystap.

Uzaq onyń betine jalt qarady da, tıiskisi kelip daýys kótergen Ádilbekke aqyryndap qana:

— Bala, sen ondaı til tıgize sóıleýdi tasta. Sen balasyń. Men saǵan jasym úlken bola tursa da «áı, sen» dep ákireńdegen jerim joq. Uıat bolady, — dedi.

— Uıatty sen óziń bilmeısiń, sondyqtan maǵan ony úıretpe. Buzyq bolmasań bizdiń Bekeıdi tótenshe salyqqa iliktirý kerek dep nege aıtasyń?

— Ony men emes aıtqan, aýyldyń keńestiń májilisinde sóz bolǵan. Sen óziń, shyraǵym, urynýǵa qara taba almaı tursyń ǵoı shatynap.

Urynýǵa qara taba almaı júrgen men emes, myna sensiń. Seniń syrttan sybyrlaǵanyńdy basqa jurt estimeı me? «Bekeı malyn jasyrady» depsiń. Qaıda, qane kórsetshi, qansha mal jasyrypty? Bekeı kimnen baı, káne, sanashy, Bekeıdiń qataryndaǵylardy? — dep Ádilbek ójektep Uzaqqa jaqyndaı tústi.

Joq, dedi Uzaq, taǵy da Ádilbekke senimsiz kózben qarap. — Meniń jumysym kóp. Bir mınýt toqtaýǵa da ýaqytym joq. Sen elde bolasyń ǵoı, birge júrim, talaı shaı-sý ishermiz. Qazir men ózimizdiń aýylǵa soǵyp, Halyqqa ıacheıkanyń tapsyrmasyn beremin de, ózim ári qaraı taýdaǵy aýylǵa asamyn. İİİuǵyldyń balalarynyń malyn... ıá jáne myna • atyn ózine qaıyryp berip, Nuryshtyń basqa atyn minbesem, mynasy boldyryp. qaldy.

Aǵasynyń sózinen keıin oılanyńqyrap tómen qarap qalǵan Ádilbek basyn kóterip alyp, taǵy da sózge aralasty,

— Aı, sen osy Nuryshtan basqa kisiden at minip kórdiń be? Jýas túıe júndeýge jaqsy dep Shuǵyldyń balasy sóz aıtpaǵasyn sony ǵana bilesiń be? Ana Orymbekten nege suramaısyń atty?' — dedi Uzaqqa.

— Nuryshty aıaısyń ba? — dedi Uzaq kúlimsirep.

— Sen Orymbekti aıaısyń ba? — dedi oǵan Ádilbek qadala qarap.

— Aıamaımyn. Baıdyń birin de aıamaımyn.

— Onda nege ala jazdaı Nuryshtyń ústinen túspeı qoıdyń?

— Onyń atyn basqalar minip júr.

— Orymbek saǵan da, basqaǵa da at bermeıdi. At berý túgil mańaıynan da júrgizbeıdi. Sondyqtan oǵan jolaı almaısyńdar. Al, baılyqqa qalǵanda Orymbek Nuryshyńnan da, Nyǵymetińnen de sorly emes. Biraq ol seniń jańynyń, — dep Ádilbek Uzaqtyń qytyǵyna tıdi.

— Sen maǵan, Ádilbek, shyn tıiskiń kelip tur eken. Biraq munyńnan eshteme shyqpaıdy. Seniń syryń maǵan belgili.

— Qandaı syrym belgili?

— Barlyq syryń.

— Aıt, aıt, jasyrma!

— Meniń aýzymdy qyshytyp qaıtesiń.

— Orymbekti jaqtaısyń, jaqtamadym deýge dáleliń joq. Seniń ortaqshyldyǵyń sol ma? Men ortaqshyl jaspyn, ortaqshyl jastar qataryndamyn degende tiliń kómeıińdi sýyrady. Meniń aýzymdy sen de qyshytpa...

Álibek inisin ıtermelep úıge qaraı jóneltýge tyrysyp edi, biraq Ádilbek qarysyp ornynan jyljı qoımady. Ol súzisýge úıir taıynsha buqadaı jeligip, bir moıyndap aǵasynyń yrqyna kóner bolmady. Joq jerden baılanysa qalǵan bul eki jigittiń aralaryn qalaıda jumsartaıyn degen nıetpen, ol endi Uzaqqa burylyp:

— Uzaq, seniń jasyń úlken ǵoı, qaıtesiń, endi sen úndemeshi. Uıat boldy. Al, óziń úıge júr, tym bolmasa qymyz iship ket. Sonsha jer shapqylap tańdaıyń da qurǵaǵan shyǵar, — dep jalyndy.

— Raqmet, Álibek. Jańa Qadestikinen sýsyn juttym. Men júremin, — dep Uzaq atyna buryldy da búıirin soǵyp turǵan bıeniń shylbyryn jınap, er qasyna ile salyp, ózi ústine minip te aldy,

— Sol buzyqty úıge shaqyryp... qymyzdyń sadaǵasy ketsin, — dedi Ádilbek.

Atyna mingenmen júrip kete qoıý nıetinen aýlań eken. Uzaq tizginin qytyńqyrap ustap, er ústine jaılanysa tústi de úzeńgige shirene kóterilip sóıledi.

— Álibek, myna baqa qara buzyq jigit. İni seniki, óıtpegende muny áldeqashan qara tizimge iliktiretin edim. Hakimniń kóńiline qarap, sony syılap úndemeımiz. Bolmasa munyń istep júrgeni naǵyz taby jat adamnyń, baıýǵa ǵana umtylǵan adamnyń isi. Anaý kúni Dabyl baıdyń aýylyna túsip, sonyń qyzyn alyp beremin degen Raqymǵalıǵa kisi salypty. Dabyldyń alpys atanǵa júk artyp, ań otaýmen uzatatyn qyzyna úılenbekshi. Muny myrza demeı ne deısiń? Baıýǵa umtylǵan emeı búl ne? Aıtyp turǵan sóziniń kesiri mynaý. Ortaqshyl jastar uıymynyń ózine de til tıgizedi, onyń múshesi maǵan da til tıgizedi. Bir emes, eki emes, osymen úshinshi ret menimen baılanysyp sózge keldi. Kóńilińe kelmesin, men uny aýyzdyqtaımyn — ana baı qaıyn atasynyń kóshine mingizip jiberemin. Hakim komýnıs, ol bárimizge ortaq, ádil aǵa. Sen de ortaqshyl jastar múshesisiń. Myna kishkene myrzaǵa ara túse almaısyńdar. Ekeýiń de ara túse almaısyń. Muny jaqsylap uǵyný kerek. Bekeıdiń malyn jasyryp júrgen de osy. Men bul baqa qarany... jáne keshe ǵana Jympıtydan eki kók arba, bir mashınasy jetpeıtindeı, taǵy da bir shop shabatyn mashına ákeldi. Oıdy-qyrdy maıaǵa toltyryp boldy. Bul qulaq emeı ne? Ana Nuryshtan da, Nyǵymetten de osy zıandy, bul jıyrma segizge de iligedi, — dep Uzaq atyn tebinip qaldy da jorta jóneldi.

— Bilgenińnen qalma, buzyq! Mańyma jýýshy bolma! Egerde endi qaıtyp kózime tússeń menen jaqsylyq kórme! — dep aıqaılady Ádilbek julqynyp.

Uzaq artyna qaramastan cap jelip Araltóbeniń syrtyna qaraı asa berdi. Erteden beri kóńili áldenege alas uryp, bir muńaıyp, bir tomsaryp úıge otyra almaı, kól jaǵasyna shyqqan Álibekke Uzaqtyń ózi de, sózi de jer astynan shyqqandaı, tosyn kórindi. Ol tómen qarap turdy da, inisine:

— Saǵan ne bolǵan, Ádiljan. Meniń baıqaýymsha sen jolsyz uryndyń. Ol belsendi bolsa, ortaqshyl bolsa, bul onyń óz jumysy. Bul úshin oǵan seniń ilik qoıýǵa haqyń joq. Jáne ol áleýmet isin, úkimet isin atqaryp júr ǵoı, — dep edi, Ádilbek endi aǵasynyń ózine bas saldy.

— Ony úkimet isine qosqan eshkim joq, ózinen-ózi atqa minip shabýyldap júr. Tyrnadan ákim bolsa, basyńnan qıqý ketpeıdi dep, osylardy basqa sekirtetin jańaǵy seniń sóziń. Nege jaıyńa júr demeısiń. Qorqasyń ba? Kim ol sonshama maǵan ákireńdeıtin?! Mashına alsam men óz aqshama aldym. Kisi jaldap baıyp otyrǵanym joq, óz eńbegim. Bekeńniń maly da urlap alǵan mal emes, óz tapqany. Maǵan tıip kórsin qolynan kelse. Meniń kimniń qyzyn alatynymda onyń sharýasy joq. Qap, ózin atynan aýdaryp alyp, biraz tizerlegende bolatyn edi, — dedi.

Álibek úndemedi. Ómiri degenine kónbeı kelgen inisine ol aqyl aıta almady.

«...Qara býra shaptyǵyp, quıryǵymen saýyryn sart-surt sabalaı tústi. Bir kez júrelep jata qalyp tós tabanymen eki-úsh sarjan jer jorǵalady da, qaıtadan ushyp túregeldi. Jer baýyrlap jorǵalaǵan jeri qazyp tastaǵan ordaı bolyp qala berdi. Álibek anyq tanydy: Bekeıdiń túıe jún tymaǵyndaı, aldyńǵy órkeshi myjyraıa japyrylǵan, bútin omyraýy men tizesin jalbyr qara shýda japqan, keýdesi jýan, quıymshaǵy shómeıgen kádimgi Shuǵyldyń qara býrasy. Ádilbekti kóre salyp jyndanǵan baqsydaı, aýzy-basy kópirip, jeńdeı qyp-qyzyl qolqasy qol boıy túsip, adam alardaı, aıbatty aıýan umtyla tústi. Qasha jónelgen Ádilbekti qýyp keledi. Jetedi-aý! Endi jetedi! Oıpyrm-aı!

Ata qazdaı uzyn moınyn alǵa qaraı soza túsip, espe jelispen zýlaǵan býra aýany ysqyrta jaryp keledi. Bir kósh jerdi kózdi ashyp-jumǵansha bolmaı alyp qoıarlyq. Ádilbek pen eki arasy kóre kózge qysqaryp barady. Serippedeı jazylǵan uzyn sıraqtar qara jerdi jemirip bara jatqandaı zýyldaıdy. Býra jetip qaldy. Ádilbektiń adymy ashylmaı, dymy quryp, býyn-býyny dirildep ketti. Jaqyndaǵan býranyń gúrildegen daýsy alysta turǵan Álibekke de estildi. Biraq Álibek júgireıin dese júgire almaıdy. Qolyndaǵy myltyǵyn kezeneıin dese, eki qoly joǵary kóterilmeıdi. «Sen atshy, Uzaq. Tez, má? Usta myltyqty. Óltiredi, tapaıdy Ádiljandy! Apyrmaı, jetti-aý» — dep qysylady Álibek. Biraq Uzaq typyr eter emes. «Taptasyn!» deıdi. — Ózine sol kerek, bul baqa qaranyń! Baıımyn dep Shuǵyldyń qara býrasyn satyp alyp nege kerek edi! Muny baılyq óltiredi! Men bul baqa qarany arashalamaımyn. Sen de áýre bolma, Álibek. Mundaı myrza symaqty aıamaý kerek. Meıli tapaı bersin!» deıdi. Oıpyrm-aı, saǵan ne bolǵan! Oıpyrm-aı! Oıpyrm-aı!..»

— Tur, Álibek, tań saz berip keledi. Býlyǵyp jatyrsyń ǵoı óziń. Túr, balyqqa baramyz, — dedi Ádilbek aǵasyn julqylaı oıatyp.

— Nemene?.. Nemene?!. — dep Álibek oıatyp turǵan inisine jarmasa ketti. Ol kópke deıin eseńgirep qalǵan adamsha teńselip, qaıda baratynyn, ne isteıtinin túsinbeı, tek qana inisiniń silteýimen shala kıinip, sońynan erip júre berdi. Ekeýi de ún qatpastan, qupıa bir uly iske attanǵandaı, úıden uzaq shyǵyp ketkenshe aıaqtaryn eptep basyp, dybysyn bildirmeýge tyrysyp kele jatty. Shamamen qıalap kelip, Araltóbeniń ózen bettegi úlken túbegine aparatyn jalǵyz aıaq jolǵa tústi. Bul joldyń qaı jerden shyǵatynyn, qaı tusqa aparatynyn Álibek umytyp qalǵan-dy. Ol umytpasa da óz betimen kelip joldy da, ol joldyń aparatyn jerin de taýyp alý áreketinen alys bolatyn. Onyń oıy kesheden beri «búl qalaı?» degen suraqpen alysýda edi. Jatar aldynda ol kúndizgi Uzaq qurdasynyń Ádilbekke: «Seni Hakim de, myna Álibek te arashalap alyp qalmaıdy. Bulardyń biri komýnıs, biri ortaqshyl» degen sózimen bolǵan. Sol sózge jaýap taba almaı, munyń mánisin inisine de uqtyra almaı sharshaǵan. Ádilbek ne qylmys jasady? Sharýasyn ulǵaıtsa, tipti baıysa onan keler-keter ne bále bar?» dep oılaǵan edi ol bir kez. Biraq bul ońaı jaýaptyń ekinshi bir jaǵy ony taǵy da basqa jaqqa jetektep, tipti aldy-arty tuıyq kepteliske alyp kelip tiregen. «Hakim úlken qyzmetker. Bedeli kúshti, ataǵy zor, jurt aldynda qurmetti adam. Komýnıs. Kópten komýnıs. Ol on segizinshi jyldan bastap jasyryn jumystarǵa aralasyp, Keńes úkimetin ornatý jolyna baryn jumsaǵan adam. Kedeı sharýaǵa teńdik áperemin dep kúni-tún jortqan jan. Qazirde sol kóp sharýanyń maqsatyn kózdep ádil zańyn soǵan jumsap jatyr. Ol ómiri baıdyń sózin sóılemek emes. Al «ortaqshyl» men she? Men de solaı ǵoı... Onda Uzaqtyń aıtqany dál emes pe?

Sonda... sonda... maǵan anaý Aqmetsheniń elindegi volıspolkom, volkom, voljaskom basshylarynyń aıtqany she?! Onyń ústine Hakimniń: «Balalar kóp nárseni áli túsinbeıdi» degeni qaıda? Mine, osy ǵoı túske de kirip, qaıdaǵy bir baıaǵy kishkene kúnimdegi qara býranyń qýǵany qaıtadan enip janymdy túrshiktirgen...

Aǵaıyndy ekeýi sý jaǵasyna kelgennen keıin de Álibek shym-shytyryq oıdyń qushaǵynan shyǵa almady.

— Ekeýimiz bir jerde bolsaq, birimizge birimiz kesel jasaımyz... sazan saq balyq. Kórinim jerdegi kóleńkeni de kóredi, kósh jerdegi dybysty da sezedi. Sen osy jerde qal. Men anaý qoınaýǵa ketemin. Ol jer bir úmitti jer. Qasyńa kelgenin shanysh ta, tizbegińe tize ber. Al, tońsań jaǵaǵa shyǵyp jylynyp alasyń ǵoı, — degen Ádilbektiń sózin de asa zer salmaı tyńdap:

— Jaraıdy, júre ber, — dedi.

Ádilbek óz jónine ketti. Etigin sheship, balaǵyn túrinip, Álibek inisiniń kórsetken jerinen shanyshqysyn qolyna ustaı kelip sýǵa aıaq saldy. Kópten syz baspaǵan jup-jumsaq tabanynan shóp jamylyp jatqan jyp-jyly sý da muzdaı tıip, Álibek, denesi túrshigip tura qaldy. Biraq á degenshe adym jer júrgennen keıin sý jylynyp bara jatqan sıaqty boldy. Bıiktigi tizeden asatyn qalyń qara óleńdi jaǵalap kelip, ol «osy bir ashyqtan balyq anyq kóriner» dep shóbi ári seldir, ári alasa bitken jerde turyp qaldy. Ala-kóleńde sý beti beıne bir qara aınanyń júzindeı jyltyrap jatyr. Qybyr etken ne jan ıesi, shóp basyn shaıqaǵan ne bir jel de joq. Bergi jaǵy óleńdi, arǵy jaǵy bala quraqty múlgip jatqan jaıylma. Alystaǵy aıdynnan ǵana anda-sanda álde qustyń, álde úlken balyqtyń saldyr ete qalǵan dybysy shyǵady da, ilese joǵalyp ketedi. Keshikpeı shyǵys bet bozaryp, batys jaqtyń qara kóleńkesin áregirek ysyryp tústi. Qımylsyz uzaq turǵan Álibek jan-jaǵyna kezek qarap aıdyndy da, araldy da, tipti alystaǵy qystaýlardy da áldeneshe ret kezben aralap ótti. Aınala tym-tyrys. Taǵy da álgi alystaǵy sybdyr qulaqqa shalyndy. Bolmashy dybys oǵan kúndizgi shoq quraq jaqtan keldi. «Baǵanaǵy qasqaldaq, — dedi ol ózine-ózi kúbirlep, jeksuryn, kórýge ajarsyz...»

Bir kezde seldir óleńdi sýdyń beti qaımaqshı túsip keı jeri shymyrlaǵandaı boldy da, kenet tyna qaldy. Sýǵa túsken kóleńkeni de, beıseýit qımyldaǵan qybyrdy da alystan sezip sýdyń dir etkenin ańdıtyn balyq saqtyǵyn Álibek bilmeıtin. Ol túnimen qoǵajaı men quraqtyń, seldir óleń men shóleń shóptiń túbine tolyp, qyr arqasy sýdan shyqqansha taıyzǵa órmeleıtin, tek qana kúnniń kózin kútip turǵan aınalasynyń bári sary sazan ekenin de ańǵarǵan joq-ty. Sýǵa úńile qarap Álibek te tyndy. «Múmkin, balyq shyǵar» degen oımen nemkettileý etip ol shanyshqyny bólek turǵan bir shoǵyr óleńniń túbine pysyp qaldy. Shanyshqy shópke pyrs etti de, aınalanyń bári qozǵalyp, bútin óleńdi, óleńsiz jer tutasymen irkildeı jóneldi. Sý asty shaıqalyp, qara óleń tep-tegis tereńge qaraı japyrylyp ketip, qaıta turdy...

Ári-beri únsiz turdy da, Álibek aqyryndap jaǵaǵa shyqty. Bul kezde Ádilbek sý betine eńkeıip, qos qoldap qoǵa túbin tintip jatqan sıaqtandy. Az-muz dirildegen denesin jylytý úshin Álibek aıańdaı basyp, qurlyqpen jaǵalap Ádilbektiń tusyna keldi. Tań appaq atyp ketken. Qadalyp qarap turǵan inisiniń kóz tikken qoǵajaı óleńge shette turyp Álibek te qarady. Uzaq qarady. Bir kez oǵan qoǵajaı shóp dir etkendeı boldy da, Ádilbektiń kezengen uzyn shanyshqysy naızadaı sart ete qaldy. Ol jalma-jan shanyshqyny sýdyń túbine tirep, ózi eńkeıip qos qolyn qoltyǵyna deıin sýǵa tyǵyp áldeneni ustap jatty. «Sazan» dedi İshinen Álibek. Azdan keıin Ádilbektiń sońyna erip júrgen uzyn tizbeginiń sý astyndaǵy ushy oıqan-toıqan bop týlap, mańyndaǵy shóp-shóleńdi tas-talqan qyp japyra bastady. Balyqshy oǵan qaramastan únsiz-qımylsyz shanshylyp turyp qaldy. Ol ekinshi bir shoǵyrdyń túbin ańdyp, sýdyń astyndaǵy sary sazannyń kózge iliger-ilikpes qybyryn ańdydy.

«Uzaq... qalaısha tez ósken. Qandaı berik. Bul da volkom Shynǵalıev sıaqty. Onan da ótkir. Jasynda da óte pysyq edi. Eldegi tap kúresi degen osy eken! Biz qoǵam taný kitabynan bilsek, bular qanaýshy tapty óz qolymen tizimdep, malyn óz qolymen qattap salyq salyp bir shybyqpen aıdap jatyr. Aǵaıyndyq uǵym adamdyq uǵymǵa jol bergen... Gúljıhan she! Ol qandaı kúıde eken?! Myna qym-qıǵash tartystyń ishinen tez alyp ketse, alystaǵy qalada, teatrly, kınoly qalada, jaqsy kıinip, jaqsy turatyn qalada birge júrse. Ózi aqyldy, ózi bilimdi, ózi dombyrashy, ánshi jáne sulý. Átteń tek... bir kózi qyryn qaraıdy. Jurt...»

İnisiniń balyq shanyshqan qyzyǵy da Álibekke eser etpedi. Erteńgi tunyq aýa kórinisi sulý kól basy, alystan shyqqan kún de onyń kóńilin kónshitpedi. Óńi surǵylt tartyp, jolda birer ret qana inisimen til qaǵysyp, tizbekke tizgen sary sazandardy qoldasyp ol úıge qaıtty.

3

— Jańa Súleımen ákelip tastady myna hatty, — dedi Balym kempir balyqtan qaıtqan eki balasyna shaıyn ázirlep jatyp. Álibek sheshesiniń qolynan hatty ala-sala konvertin ashyp jiberdi.

«Shyraq!

Sen aýylǵa júrip ketkeli, mine, búgin bir jumaǵa jýyń ýaqyt ótti: bir juma uzaq ýaqyt emes, alaıda seniń qaıda júrgenińdi anyq bilmeı, tek qana boljalmen syrttan piship otyrǵan maǵan óte uzaq ýaqyt sıaqty kórinedi. Onyń ústine osy bir jumanyń ishinde ótken keıbir kóz toqtatar jańalyqtar men bolyp jatqan ýaqıǵalarǵa qaraǵanda bul bir juma bir aıǵa, tipti bir jylǵa da tatyrlyq ózgeris engizdi. Soǵan kóre seniń qaladan ketkeniń asa alys qalǵan sıaqtanady, kep zaman habar-osharsyz júrgen shettegi kezderińe ustaıdy, saǵyndyrady, tezirek oralýyńdy kereksitedi.

Oılap qarashy: az kúnde kópti kórip, áldeqandaı áńgimelerge aıǵaq bolǵanymyzǵa myna tómendegi jaılar kýá emes pe?! Sen ketken kúnniń erteńine-aq kishkene qalamyzdyń bar ynta-nazary Qazannan kelgen tatar artıseri men olardyń oıynyna aýdy. Ataqty artıs Oralskıı men Fatıma hanymnyń esimderi qazir eńkeıgen shal men eńbektegen balanyń aýzynda dese bolarlyq. Órkeni óskir tatar halqynyń áni men bıi, ádebıeti men mádenıeti bizdiń besikten bastap qaz-qaz turǵan sábılik zamanymyzdan beri boıǵa sińip qalǵan jan azyǵymyz ǵoı. «Bıbısara» men «Ǵalıa Baný» ánin uıyp tyńdap, tańdaıyn qaǵyp, tamsanyp qoshemettemeıtin qazaq kemde-kem shyǵar-aq. Bul bizdiń ún atasy Muhıttyń jan týlatar jarqyn ánderimen barabar túsedi, mıllat baılyǵy emes pe?! Oı, nesin suraısyń, Fatıma hanymnyń sahnada turǵan sulý pishini men bulbul daýysy áli qulaǵymda, áli kóz aldymda! Olar áli ketken joq, áli de bir jumadaı bolady desedi. Al, kelgen kúnniń erteńine bergen, bergen emes-aý, oınaǵan oıyndary beıne bir ertegi sıaqty. «Baqyt izdeýshiler» deıtin tatar jazýshylarynyń shyǵarǵan bir pesasy bar eken. Bul pesanyń ýaqıǵasyn aıtaıyn ba, maǵynasyn aıtaıyn ba, álde oınap kórsetken artıserdiń sheberligin aıtaıyn ba... Joq, men muny aýyzben aıtyp, já hatpen jetkizýge shamam kelmeıdi. Muny sıpattaý úshin Beıimbetteı jazǵysh bolý kerek. Ájemniń ertegisimen aýyzdanyp, aýyldyq mekteptiń bergen taqyl-tuqyl bilimimen ǵana ómirge kóz ashqan bizdiń ady-budyr hat jazarlyq ónerimiz muny jetkize sıpattaı almaıdy, sıpattar edi — oǵan shamasy kelmeıdi. Muny sondyqtan tek árkim kózben kerip, oz qulaǵymen tyńdaýy kerek.

Kel, Shyraq, tez kel!

Alda taǵy da «Ǵalıa Baný», «Bashmaǵym» pesalary bar. Tezirek kel! Biz Sholpan ekeýmiz baryp kórdik. Hakim bir kún bardy da, taǵy da tyǵyz qaraıtyn isteri bolyp, kesh qoly bosamady.

Sholpan demekshi, sorly Sholpannyń basyna bult tónip turady... Bısharanyń arǵy ómirin sen jaqsy bilesiń ǵoı, Shyrań. Onyń jas kezinen beri tartqan hasireti azdaı-aq, taǵy bir aýyr ýaqıǵa kezdesti oǵan. Oılamaǵan jerden kezdesti. Jurt aldynda, halyq aldynda... óte aýyr ýaqıǵa. Mundaı nárselerdi hatta jazý da kelissiz. Biraq, saǵan shet-pushpaǵyn bilý artyq emes... Aıtan áńgimege ilindi. Bul áńgime qazir tek Jympıty qalasynyń ǵana sheńberinde emes, odan tysqary jaıylarlyq áńgime bolyp ketpese ne qylsyn! Áńgime bylaı: anaý kúngi Kenjebalanyń ógiz arbasyna asylyp kelgen kishkene Qurmashtyń elde apasy bar eken. Ol bıyl on altydan on jetige qaraǵan ǵana bala kórinedi. Al, osy balany jasyna jetpeı, kádimgi Dabyl baı... toqaldyqqa alyp qoıypty. Sumdyq! Alpystan asqan adam on altydaǵy qyzdy, esiginde júrgen panasyz qyzdy áıel etken! Qaı jolmen, qalaı «tıgen» deseıshi! Qyzdy aldaý, arbaý, qorqytý, basyn aınaldyrý qazir ónerge aınalyp bara jatsa kerek. Jasynan jetim qalǵan sorly qyzdy jalmaýyz kempir sıaqty bir baqsy áıel úsh kún, úsh tún qarańǵy úıde japadan-jalǵyz ustap: «Allanyń ámiri, paıǵambardyń súndeti, arýaqty atanyń buıryǵy, ata-babalardyń tilegi dep esinen aljastyrǵan. «Dabyl baıdyń áıeli bolýdy taǵdyr da, laýhel-mahfýz kálamda jazǵan» dep birneshe kún sarnaǵan... Aqyrynda nekesin qıyp, júıkedeı balanyń basyna aq jaýlyq tartqyzyp bosaǵa attatyp, ne kerek Dabylǵa «halal jupty» etken.

Osy qyzdyń isin zerttep kelýdi Aıtanǵa tapsyrǵan eken Hakim, anaý ańqıǵan baıǵus buzyq aýylnaıdyń aldaýymen «qyz óz erkimen tıipti, jasy jıyrmada eken, zańǵa hılap jeri joq eken» dep qorytyndy shyǵarǵan. Muny bizdiń Hakim bilip qalypty. Aıtan Dabyl baıdyń júırik jıren atyn jegip qaıtypty... Ol bıshara muny paraǵa aldy ma, álde ony aldap qolǵa túsirdi me, áıteýir ne kerek, bul is ýkomnyń, ýatkomnyń aldyna qoıylǵan. Gýbernıaǵa Hakim telegramm berip, Aıtandy ornynan bosatýǵa sanksıa alǵan ba, qalaı (muny maǵan ashyp aıtpady), áıteýir qazir Aqbasov tergeýshi emes. Sholpan adam betine qaraı almaıtyn halde. Bul sorly áıeldiń basyna tóngen qara bult emes pe?

Shyraq, hatym uzaryp barady. Qysqartaıyn, aıtaıyn degenim bir-aq aýyz sóz edi jáne ol óziń men Gúljıhan jóninde edi... Al, myna tolyp jatqan jańalyqtar men oqıǵalar áldeneshe aýyz sózge aınalyp, bir bet jazýdyń ornyna eki-úsh bettik áńgime bolyp ketti.

Esińde me, «Aqmetsheniń amanaty» degen sózge Hakimniń qulaǵyn tige qalǵany? Bul sen kelgen kúngi shaı ústindegi áńgime edi ǵoı. Mine, sol áńgimeni unatpaǵanyn Hakim maǵan sen ketken kúnniń eteńinde-aq sóz qyldy. Al, seniń «Aqmetshenikine ketkenińdi estip, «osynyń bári seniń isiń» dep meni kinálady. Bul qolaısyz kinányń nemen tynǵanyn men aıtpaı-aq qoıaıyn, muny keıin estirsiń, óziń kelgen soń aıtarmyn. Sondyqtan tez kel. Tez kelmeseń bolmaıdy. Bul áńgimeniń aıaǵy kelissiz jaǵdaıǵa soqtyrmasa dep qorqamyn. Óıtkeni, Hakim... aıtýǵa da aýzym barmaıdy. Ýezik jastar komıtetine aıtyp qoıypty, men «munyń qataldyq» dep shyr ete qalyp edim, «joq, bul ádildik. Men Álibekti jaýdyń qolyna bergenim joq, óziniń Komýnıstik jastar odaǵyna berdim. Solar shyǵarsyn ádil bılikti — tegi jat, nıeti jat adamnyń qyzyna úılenetin bolsa ashyq aıtsyn — ýezik komıtet maqul der me munysyn, álde teris dep tabar ma, kórsin» deıdi. Buǵan men ne aıtam, Hakimniń qorytyndysyna qarsy men qandaı dálel, qandaı kúsh kórsete alarmyn! Sondyqtan ekeýimiz bul áńgimeni ýezik jastar komıtetine birigip túsindireıik. Ýkomoldyń hatshysy Hakim Mýsın ǵoı. Ol sanaly azamattarymyzdyń biri. Túsiner, qoldar. Qyzda, sende ne jazyq bar súıgennen ózge... Áńgime ashyqqa ketti, tez jetpeseń bolmaıdy. Men kóp oıladym. Hakimniń bulaı etýi naǵyz komýnıstik qoı dep oılaımyn. Qorqatyn esh nárse joq, áńgimeni ashyq qoıamyz. Shesheme kóp-kóp sálem. Qaınaǵa men jeńesheme, Kenjebalaǵa arnaýly sálem.

Meńdiqyz.

17/VI. 28 jyl

Beti-qolyn da jýmastan, hatqa jarmasqan kúıi, Álibek túregelip turyp oqyp edi, eń sońyndaǵy «Meńdiqyz» degen sózge tirelgende onyń hat ustaǵan qoly tómen jyljydy da, kózderi qarsy aldyndaǵy shapshańdap ishin jaryp jatqan Ádilbek qolyndaǵy sary sazanǵa tústi. Biraq ol inisiniń ne istep jatqanyna kóz tikpedi bilem, tumsarǵan júzi onan da ári asyp, oshaq jaqqa bqryldy.

— Ne jazypty? — dedi Ádilbek, basyn joǵary kótermesten óz isimen bolyp.

— Amandyq... Bárińe sálem aıtypty, — deı saldy aǵasy bosań únmen.

Ádilbek basyn kóterip aǵasynyń qolyndaǵy hatqa jáne onyń ózgergen pishinine bir kóz tastap alyp, qaıtadan balyǵyna kiristi.

— Amandyqtan ózge de bir mán-jaı bar ǵoı shamasy, baıaǵy nanǵa ókpelep tomsaryp qalatyndaı bozaryp ketipsiń, — dedi aǵasyn qyrlap.

— Jumysyńdy isteı berseıshi...

— Degenmen, Meńdiqyzdyń ne jazǵanyn bilý maǵan da teris bolmas edi, — dep bir qoıdy inisi, ishin jaryp tazartqan sazannyń endi pyshaqpen qabyrshaǵyn ashyp jatyp.

Álibek úndemedi. Onyń tomsarǵan pishini ózgerip, endi qabaǵy shytyla bastady. Áldeneni tez oılap, endi bir túıinge tirelgen adamsha onyń qyrtyssyz juqa mańdaıy keshtiǵurym shybyn-shirkeı tolqytqan tymyq ózenniń betine usap ketti, qabaq ústine maıda tolqyn jıyrylyp, jińishke qastar jumarlana bastady.

«Ornynan tússe, tergeýshi úıinde otyr eken ǵoı... — degen oı keldi stýdentke aldymen. — Ne maǵyna bar qalaǵa baryp!»

— Iá, — dedi taǵy da inisi onyń oıyn bólip: — Sálem aıtypty deısiń be Meńdiqyz? Álık sálem, sálemet bolsyn. Basqa ne jazady? Túneý kúni jazǵa salym maǵan da tap osyndaı, birneshe betke toltyryp uzynnan uzynshýaq bir hat jazǵan. Jeńgemizdiń tula boıy tolyp jatqan aqyl: «Kenjebala, sen oqýyn kerek. Bul oqý az. Sen qatarly jurttyń bári úlken oqýǵa kirip jatyr. Budan bylaı qaraı úıli-kúıli bolasyń da oqı almaı qalasyń», dep ne kerek baıaǵy ońý jónindegi uzyn súre jazǵanynyń bári. Myna hatynda da saǵan aqyl aıta ma, álde Gúljıhan jóninde me? Kóp jazypty ǵoı... oıǵa saldy ǵoı ózińdi jeńgeń.

«...Hakim jastar komıtetine aıtqan! Tapqan eken aqyl beretin adamdardy! Jastar komıtetine aıtsa ana Shynǵalıev ońdyrar! Aqmetsheniń aýylyna bara jatqannyń ózin sóz qyldy. Egerde Álibek Aqmetsheniń qyzyna úılenedi dep esitse Qaýǵabaılar jer-dúnıeni basyna kóterer: «Doloı komsomoldan! Doloı mektepten! Tegi jat adamnyń qyzyn alǵan myrzalarǵa oryn joq» — dep...

— Ne deısiń, Ádil? — dedi Álibek inisine.

— Ne jazypty jeńgeń deımin.

— A, Meńdiqyz ba? Meńdiqyzdyń jazǵandary kóp. Onyń bárin aıtyp jetkizerlik emes. Sen meni nege bozaryp qaldyń deısiń be, Ádil? Men júrmekshi bolyp turmyn. Sony oılanyp qaldym.

— Iá, qalaǵa ma?

— Qalaǵa, Qyzylordaǵa. Qyzylordadan da ári Almatyǵa.

Ádilbek aǵasynyń júzine qadala qaldy.

— Ol jaqtan habar kelip pe, tez qaıtsyn degen?

— Joq. Habar kelmese de júrip ketýim kerek. Búginnen bastap jol qamyna kirispesem bolmaıdy. Bıletke lıterim bar...

Ádilbek basyn shaıqady.

— Maǵan bershi Meńdiqyzdyń hatyn. Oqıyn.

— Oqısyń ǵoı sońynan. Qazir qaıtesiń. Ana balyǵyńdy arshı ber,

— Balyq arshylar da, balyń aýlanar da. Men seniń kúrt ózgergen minezińe túsinbeı turmyn. Al, Almatyǵa júrdiń. Gúljıhandy qaıtesiń?

Álibek sózben buǵalyqtap bultartpaıtyn inisine jaýapty tez tapty:

— Ońyp júrip kisi úılenbes bolar, — dedi ol qarsy jaýap qattyrmaıtyn aqyldy aǵalyq únmen.

San adam áıelimen kelip kınoda oqyp júrgenin, olardyń kelinshekteri de biri kýrsta, biri orta mektepte oqıtynyn, keıbireýi tipti jeńil-jelpi jumysta júrgenin ol jaqsy bilse de, Ádilbekke ońýdy úılený jolyndaǵy ótkelsiz ózen etip kórsetti.

Az oılanyp turdy da Ádilbek te bet bermedi.

— Gúljıhan da ońýǵa túsýi kerek. Tap sol seniń álgi bolashaq ýnıversıtetińe túsýi kerek, — dedi ol shegeleı sóılep.

Kópten beri oılap júrgen oıynyń ústinen tússe de aǵasy basyn shaıqady.

— Sen, Ádil, esh nárseni bilmeısiń. Bári eldegideı, myna jaıbaraqat jatqan ómirdeı dep oılaısyń. Onda — úlken qalada, birge turýǵa úı kerek, úı bolsa — onyń kerek-jaraǵy taǵy kerek. Oqyp júrgen adamnyń stıpendıasy tamaqqa ǵana jetetinin sen kórgen de joqsyń, — dep edi, Ádilbek oǵan eń sońǵy tipti jaltartpaıtyn aqylyn aıtty.

— Sary aǵam eki jyl Máskeýge ketkende Meńdiqyz myna úıdiń ekinshi hozáıkesi bolyp otyrǵan. Alyp kel Gúljıhandy, sen oqý bitirgenshe óz qolymyzda bolady. Mamama qolqanat jáne serik bolady. Qudaıǵa shúkir jurttan kem ustamaspyz. Men aman turǵanda, myna qara-qura sharýashylyń barda ash-jalańash qalady dep oılamaı-aq qoı. Ákesi enshisin bermese de Júnistiń tuqymy jesirin baǵa biler. Sóz emes aıtyp turǵanyń, — dedi basyn kóterip alyp. Sóıtti de: — mama, myna balyqty arshydym, tabaǵa salýyńa daıyn, — dep sheshesin shaqyrdy.

Álibek soz taba almaı qaldy. Aǵasyn bul jóninde endi qaıtyp aýzyn ashtyrmaıyn degen adamsha Ádilbek:

— Mama, Meńdiqyz keliniń sálem aıtypty, aman-aq kórinedi, bul bir habar. Ekinshi qýanatyn nárseń: myna balań kelinshegin alyp kelip óz qolyńa berip ketedi. Sary aǵam Máskeýde oqyp júrgende Meńdiqyz eki jyl úıde bolyp edi. Endi Gúljıhan da sol sıaqty. Álibek oqýdan qaıtqansha óz qolyńda turady. Kelinsiz bolmaısyń, mama. Buǵan qarsy emessiń ǵoı, a?! — dedi ol qulaǵy tosań tartqan úlken kisige daýsyn qattyraq shyǵara sóılep.

— Aınalaıyn, Meńdiqyzym. Adam ǵoı ol kelinim meniń. Sálem aıtypty deısiń be? Ómir jasy uzaq bolsyn. Ekeýiniń de ómiri uzaq bolsyn. Sen aıaǵy aýyr dep ediń anaý kúni, qalaı, aman-esen be eken áıteýir, — dep kári ana bosaı bastady. Sonsoń ózine-ózi kúbirlep, kózin azdap shylap aldy da, kempir: — Ákesine tartsa meniń bul kelinim de qudaıǵa shúkir jaman bolmas. Alyp kelshi ózin... Ózimizdiń tuqym... Kókeńniń ań nıetpen batalasqan Aqmetshe jıenniń jalǵyz qyzy. Áljan, beri kelshi.

Ne qylaryn bilmeı eki oıda qalǵan Álibek, kári sheshesine amalsyzdaý túrde jaqyndaı berdi de, jaqsy habarǵa bal qaımaqtaı eljirep ketken kempir onyń betinen súıdi.

— Aınalaıyn, — dedi úlken ana emirene túsip. — Qudaı ómirlerińdi uzaq etsin. Biriń anda, biriń mynda, áıteýir qaıda júrseńder de mańdaılaryńnan jarylǵasyn. Qaıteıin, buryn mundaı alysqa ketip oqyǵandy sırek estýshi edik. Hakimjanym da Tekede oqyp, qys kúni de, jaz kúni de úıden qol úzgen joq edi. Sen, Áljan, jyl qusyńdaı kúttirip saǵyndyryp boldyń áıteýir. Shaı iship, uıyqtap alshy, qulynym, búgin tań sáriden kettiń balyǵy bar bolǵyrǵa. Balyq degen kózdiń qurty, adamdy júdetip, azdyryp jiberedi. Onyń ústine sen Ádiljandaı kónbisti emessiń, juqasyń. Óńiń de qup-qý. Aınalaıyn, qulynshaǵym.

— Bozarǵan boz Álibegim de. Ádiljan on sazan shanyshqanda qańǵyp júrgen jetim qara balyqty taıdaı týlatyp áreń degende qulaqtady de, — dep kelemeshtedi Ádilbek aǵasyn.

— Qoıshy, Ádiljan. Áljan sendeı kónbisti emes dep aıtyp turmyn ǵoı. Erteńgi muzdaı sýǵa belshesinen kirip, aýyryp qala kórmesin, qulynym Ádiljan, sen aǵańdy beker ertesiń balyqqa, — dedi kempir Álibekti ózgeshe músirkep.

— Ras, mama, men juqamyn. Ádilbekteı emespin, — dedi Álibek sheshesiniń ájim basqan etsiz qolyn sıpaı túsip. — Biraq men de shırap kelemin...

Sońǵy sóz Álibektiń aýzynan kútpegen jerden shyǵyp ketti. Bul onyń qazirgi jaıyn sıpattarlyq sóz emes edi.

Meırimdi ananyń eljiregen úni Álibektiń jumsaq júreginen jaıly oryn taýyp jatty. İnisiniń ashy-ashy kekesindi sózderi de oǵan qatty tıgen joq. Biraq, Gúljıhan jóninde ne isteý kerek? Bul áli onyń ushyna shyqpaǵan, bir shetine ǵana qoly tıgen paromnyń uzyn arqanyndaı ómir kórmesi edi.

...Sonaý alystaǵy astanadan qıyr shettegi ýezik qalaǵa jetkenshe asyqtyrǵan da sol Gúljıhan. Qaladan aýylǵa súıregen de sol. Ol kópten bergi kózge anyq elestemeıtin buldyr armanyn tapty da, kórdi de, sóılesti de. Yntyq júrektiń lúpilin de tyńdady. Kózden tógilgen qumarlyqty da qushaqtaǵandaı boldy. Shattyq lázzátyna da bólendi.

Biraq... osynyń bári ózekti órterlik ókinishimen qabattasa keldi: úlken aǵanyń narazylyq renishine soqtyrdy. Aýyl jastarynyń basshysy Shynǵalıevtiń qatty sózine ushyratty. Tipti óziniń birge ósken qurdasynyń ortaqshyldyq namysyna da tıgendeı boldy.

«Ońymnan týyp kele jatqan juldyzyma sendim. Kórermin áli, aldymen astanaǵa jetip alaıyn!» dep sert etti Álibek ózine.

Ol erteńine Qyzylordaǵa, onan da alys Almatyǵa júrip ketti.

ON EKİNSHİ TARAÝ

1

Sholpan da taryǵa bastady.

Aıtannyń áńgimege ilikkeni aldymen Sholpannyń betine shyrmaý boldy. Kóre kózge aıta qoımasa da, qyzmetker arasynda: «Áıelinen jasyryp eri ondaı isti isteı me? Aıtannyń para alǵany aldymen Sholpanǵa málim ǵoı» degen kúbir-kúbir áńgime shyqty da, keshikpeı bul áńgimeniń aıaǵy «Sholpandy partıa jumysynda qaldyrmaıdy ekenge» soqty. Bul shamamen boljap, syrttan pishýdiń shet pushpaǵy Sholpannyń óz qulaǵyna da shalynyp qaldy. Bir kúni jumystan shyqqan soń, keshke qaraı ol terezeniń aldynda otyryp qalyń oıǵa ketti. Ótken ómiriniń bári kóz aldyna keldi.

«Ótken ókinish, aldaǵy kún hamanda jumbaq. Bir joǵary, bir tómen yrǵaıtyn soqpaqty joldaı, aldamysh ómir qyrynan oıyna quldyrata bere me?! Bir kúni shattyqpen sharyqtasam, eki kún qamyǵýdyń qushaǵyna dýshar bolamyn. Taryǵýdan táńirim nege aıyrmaıdy? Nege men jurt sıaqty tórt qubylam teń bolyp ótpeımin? Armannyń bárin tek qana meniń basyma jazdy ma?.. Meńdiqyzdyń ne armany bar eken?! Qyz kezinde de ol aýyzǵa ilikti. Ári oqyǵan, ári sulý, ári aqyldy atandy. Qatar qurbysy aldymen soǵan qol sozdy. Birinshi ret bizdiń aýylǵa qudasha bolyp, tanysýǵa kelgeni áli esimde. Jurt sol kúnde-aq ony — aıttyrǵan jerine barmaı júrgen qyz. Jar ony tańdamaıdy, ol tańdaıdy jigitti, — desti. Aqyry tańdaǵan Hakimine qoly jetti. Nege olaı?..

...Ol bir tamasha jaz edi. El jaılaýǵa Abroshnıǵa jańa ǵana kóship qonǵan. Qaz-qatar tizilgen aýyl. Kúndiz sý basy darqan. Keshke aýyl syrty oıyn men án. Qyzy gúldeı jaınaǵan, jigiti saqadaı, sándikpen bórkin shekesine salǵan bir shaq edi-aý. Sol kezde de meniń qabaǵymdy qaıǵy torlap, júzimdi muń búrkegen...

Hakimniń ońýdan kelgen jyly. Sorly Zaǵıpa ekeýimiz qaısymyzǵa qarar eken dep kóz astymen ańdysyp júrgen shaǵymyz. Qazirde sulý ǵoı, biraq ol kúnde Hakim kórýge kóz kerek — adamnyń kóriktisi edi. Úlken ala kózi qaraǵanda sharasyna syıǵyzyp alyp ketetindeı súıreıtin. Sheke tamyry kógildir tartqan aryq Zaǵıpanyń Hakim qaraǵanda sup-sur beti narttaı janatyn. Ol túgil meniń betimde de jalyn júgirip, júregimde daýyl turatyn. Kóp túnder kirpik ildirmeı ótti...

Qalaǵa oqýǵa ketip qalýǵa da bas sebep sol jastyq oty edi ǵoı. Týǵan aǵadaı kóretin Orekeń: «Sholpan, ońy, ýezge júr. Ózim járdem etemin» degende kıindim de júre berdim. Sorly Kúmis sheshem, kóz jasyn tókse de bógelmedim. Bul Oraz aǵaı men Qapıza jeńgeıdiń Merǵalı naǵashysyna sálem berip ketem dep kelgen joly edi. Saýyq-saırannan qoly bosamaı ótken Súlekeń jıen inisi men jıen qaryndasyna oıyn jasap, túni boıy jıylyp óleń aıttyń. Bul oıyn meniń oıynyma aınalyp ketti. Maǵan jasaǵan keshteı boldy. Erteńine qadirli aǵa, ardaqty jeńgeniń arbasyna otyryp tentek Sholpan ketti de bardy. Úlkenniń aqylyn almaı, kishiniń degenine kónbeı kettim. Qalaı oqımyn, qaıda oqımyn dep te oılanǵanym joq. Óıtkeni qalada súıenish Hakim bar, úmit bar. Alda qol jetpes bıik ómir bar. Sol bıikke órmeleýge kettim.

Hakim Meńdiqyzyn tapty. Men... Otaǵasymdy.

Bul ne? Kúndegenim be Meńdiqyzdy? Joq, álde onyń baqytyn kóre almaý ma? Álde men basyma áńgime tóngende jaqynymdy jat dep qaraýǵa aınaldym ba? Joq, olaı emes. Kúnshildik te emes, kóre almaýshylyq ta emes, yza bolǵandyq. Taǵdyrdyń mańdaıǵa basqan tańbasyna yza bolǵandyq. Hakim meni súımeıtin be edi! Men bir adamǵa, súıgen adamyma jar bola almaıtyn ba edim! Talaı ystyq sóz aıtylmady ma? Talaı ret yntyq júrek dúrsildemedi me! Talaı úmitti shaq kóz aldyna kelmedi me! Biraq... tańba. Taǵdyrdyń basqan tańbasy. Jesirlik tańbasy... Áıel degen tańba... araǵa tústi.

Ózimnen on jeti jas úlken Otaǵasyma, kádimgi osy Otaǵasyma qol ustatqan da sol tańba...

Sholpannyń kóz aldynda taryqqannan tartylǵan ótken ómir sýretteri kilt joǵalyp ketti — ol selt etip, qaqpadan kirgen adamǵa qulaǵyn tosty.

Kirgen adamnyń Otaǵasy ekenin basqan aıaǵynyń dúńkilinen-aq tanydy. Onyń júrisin, qımylyn, ne oılap kele jatqanyn da áıel alystan sezdi. Qaqpany jappastan eri áldenege asyǵa basyp, esik aldyndaǵy basqyshqa aıaǵy bir-aq ilikti. «Sulý áıel, jas áıel jalǵyz otyrmaǵan shyǵar!»

— Myqty kelinshek, úıdemisiń, álde... nege úndemeısiń. Men keldim, mine keldim, — dedi Aıtan esikti ashyp qalyp.

Sholpan onyń jaı qalyptaǵy salmaqty minezinen shyǵyp ketkenin ekpininen de, úninen de jaqsy túsindi.

— Jaqsy etkensiz kelseńiz. Óte jaqsy etkensiz, — dep qaldy Sholpan; kekesin sózge kóshý bul jerde kelissiz bolsa da, áıeldiń aýzynan erkisiz shyǵyp ketti. Aıtan osyny ǵana kútkendeı:

— Kelmeýimdi tilep otyr ma ediń? — dep baılanysa suraq qoıdy.

Biraq Sholpan jaýap qatpady. Tereze aldynda otyrǵan kúıi, ymyrt aldynda qaraýyta bastaǵan alystaǵy bir qarasyndarǵa, onan bergi batys bettegi kókjıeginiń qyzyl shuǵylasyna orala bastaǵan sonaý kópir aýzyndaǵy qyzyl úıdiń bıik murjasyna kózin tikti. Bir sát qyzǵylt-sarǵysh boıaýǵa malynǵan keshki álemniń kóz tartarlyq kelbeti áıeldi ózine tartyp ketken sıaqty boldy. Ol eriniń sózin elemegen pishinde qaldy.

— Nege úndemeısiń? Kelmeýimdi tilep otyr ma ediń? Aıt, ashyq aıt!

Umytqan nársesi jańa ǵana oıyna túse qalǵandaı, Sholpan oǵan jalt qarady da, barjıǵan túrinen shoshyp ketti.

— Otaǵasy, jetpegeni endi osy ǵana edi, — dedi áıel jırene qarap. — Mas bolyp, kózi-basy isinip, kóshede qulap jatý ǵana qaldy.

— E, aqyl aıtýǵa kiristiń be?

— Jasy kelip qalǵan adamǵa aqyl aıtý ońaı jumys emes. Sonda da jóni kelgen soń úndemeýge bolmaıdy. İsi teris, kúnály adam ǵana jezdeı maıysyp, osyndaı kúıge ushyraıdy.

— Ymm, senińshe men kúnálymyn! Hakim aǵań da solaı deıtin shyǵar! Ekeýińniń pikiriń bir jerden shyǵady... Solaı! Pikirles adamdar...

— Myna minezińiz ózinen ózi-aq sol pikirdi dáleldep tur ǵoı.

— Sottańdar meni! Qamatyńdar! Sonsoń bári de bitedi. Tynysh bolasyńdar.

— Otaǵasy, aqylǵa oralǵan jon. Siz bala emessiz. Aldymen sony oılaý kerek. Sizdi sottaımyn degen adam joq.

— Onda nege ornymnan alady? Aǵań nege tergep, anyǵyna jetpeıdi?

Sholpan ornynan túregelip erine jaqyndaı tústi.

— Sheshinip, jýynyńyz.

— Sonan keıin?

— Sonan keıin... sóılesemiz.

— Qazir-aq aıta berýge bolady, aıtatynyńdy...

Sholpan shydaı almady. Birneshe kúnnen bergi irkilip kelgen sóz ózinen-ózi aǵytyla berdi.

— Zań qyzmetkeriniń úlgili bolýy kerek ekenin buryn ózińiz aýzyńyzdan tastamaıtyn edińiz. Esińizde me: Tájimuratty «eldiń jýandarymen kóp sóılesesiń» dep talaı jazǵyrǵanyńyz? Al osy saqtyq,.osy qyraǵylyq keshe sizden nege qol úzip ketti? Ne nárseniń kúıigimen baryp Dabyldyń batpaǵyna battyńyz? Tap kúresinde bolattaı bolýdy komsomoldar da biledi. Ýeziń basty ıýrısi kez kelgenniń jeteginde ketkenin qalaı dep túsinýge bolady? Qıanatqa, jamandyqqa barmaıtynyńyzdy men bilemin, men sıaqty jaqyn dostaryńyz ǵana biledi. Al jalpy jurt ne dep oılaıdy? Dabyldyń júırik jıren aty men jumsaq arbasyn minýge, jegýge bolar da edi, biraq isin qaraı barǵan tergeýshiniń baıdan at suraýy paranyń bir túri bolyp tabylmaı ma? «Ańdamaı, baıqamaı, aldanyp qalypty» dep halyq keshirer me muny?! Bul jumysty basqa adam, basqa tergeýshi istep kelse — ózińiz qalaı dep baǵalar edińiz? Otaǵasy, siz bala emessiz, bilimdi adamsyz. Bizdiń kórgenimiz sizdiń biletinińizdiń, kórgenińizdiń jartysyndaı da joq. Osyny baıqamaısyz, jáne áldekimge ókpeleısiz, áldekimdi aıyptaısyz. Óz kináńyzdy ózińiz bilmeısiz. Kiná demekshi, jurt qazir alda-jalda sizdi malǵa satyldy dep aıyptaýdan aýlaq. At pen arbanyń qalaı kelgenin, kim bergenin, buzyq Maımokınniń kim ekenin basshy qyzmetkerlerdiń bári túsindi. Biraq sizge keshirimsiz kúná: jat pikirli, qara nıetti adamdarǵa qol jaýlyq bolyp ketkenińiz. Myna sıaqty aýylda tap kúresi órtteı qaýlap turǵanda sovet zańynyń aıbyndy abyroıyn túsirip alǵanyńyz. Alpystaǵy shalǵa esiginde kúń bolyp júrgen jetim qyzdy qol-aıaǵyn baılap berýdi kim keshirer?! Qalaı keshirer?..

— Jetti! Jetti!.. Men ony bilmeı qaldym, kóńilshektikke salyndym. Adamǵa naný men sený jetti meniń túbime...

Aıtannyń daýsy buzylyp ketti. Áıeliniń sózin aqyryna deıin tyńdaýǵa shamasy kelmedi. Tórgi bólmege enip, álde myrsyl, álde gúrsil tárizdengen bir dybys berdi. Sholpan sóz kesegin teksheleı berdi. Onyń úni de qońyr qalpyna jańa ǵana túskendeı boldy.

— Ony eshkim keshire almaıdy. Ákesi on segizinshi jyly Shuǵyl baıdyń aty úshin han jigitteriniń — tap sol Maımokıkderdiń qolynan qaza tapqan, qarǵadaı basynan jetimdiktiń.ashshy zaryn tartqan, beti-qoly jarylyp jebir baıdyń sıyryn saýýmen kúni ótken panasyz, qorǵansyz-jetim qyzdy aıýannyń qolyna ustap bergen adamdy qalaısha jarlynyń jaqtaýshysy der? Bilmedim deısiz, bilmeseńiz nege moıyndamaısyz qateleskenińizdi?! «Hakim aǵań» dep keketesiz. Hakimniń bul jerde qandaı jazyǵy bar?! «Sotqa berińder» deısiz, sot aldynda ne aıtar edińiz?! «Myqty qatyn» dep meni mújısiz, meniń myqty bolǵanym kimge zıan boldy? Myqty emes, álsiz, dármensiz, boıy ósip, buǵanasy qatpaǵan ana qyzdy, on alty jasar qyzdy, torǵaı alǵan turymtaıdaı tyrnaǵyna búrip jatyr. Meni de búrmekshi bolǵan. Jetti dármensiz bolý qazaq qyzyna. Ózinen qyryq bes jas úlken, qulaǵynyń júni kere qarys, kóziniń aldy irińdegen, murnynan aqqan sýyn tyıa almaıtyn myjyraıǵan Dabyldardyń myrjyq qoly sábı deneni sıpaýy jeter. Munan bylaı ony bolǵyzbaspyz, eshkim endi ondaı teńsizdikti, ondaı aıaýsyz aıýanshylyqqa jol bermes...

Otaǵasy tórgi bólmeden eshbir dybys bermegennen keıin Sholpan tereze aldynan túregelip, stolǵa bardy da aryz jazýǵa kiristi.

Ýezik partıa komıtetiniń

hatshysy Dáýletov joldasqa!

Bolshevıkterdiń Reseılik

Komýnıs partıasyna! 1922 jyldan

múshe Sholpan Aqmembetovadan

ÓTİNİSH

Ótinish basynda esińizge salatynym: sharýanyń qyzymyn. Aýyldyń mektepte oqyp hat tanydym. Eski ǵadet boıynsha es bilmeıtin kezde atalarymyz quda túsip, jasym on altyǵa jeter-jetpeste bolashaq úıimniń bosaǵasyn attadym. Biraq bir jyl otasqannan keıin jas qosaǵym dúnıe saldy da, on jetige kelmeı jesir ataqqa ıe boldym. Bul azdaı-aq el jıylyp bas qosyp jesirdi elden jibermeý úshin on jasar qaınyma qosaqtady. Sóıtip jas shaǵym torǵa túsken torǵaıdaı buıyǵyp, ýhleýmen ótti. Tek qana on segizinshi jylǵy tóńkeris tolqyny aldymen meni súırep jańa jaǵaǵa alyp shyqqandaı boldy. Bir jyldaı aýyldyq Sovettiń qaǵazyn hattap hatshysy esebinde jumys istedim. Jıyrmasynshy jyly ýez ortalyǵynda bir jyldyq muǵalimder kýrsynda oqyp shyǵyp, eki jylǵa jýyq qyzdar ınternatynda tárbıeshi boldym. Jıyrma ekinshi jyly Oral qalasyndaǵy alty aılyq áıelder kýrsyn bitirgennen keıin qyzdar ınternatyn basqarýshy bolyp taǵaıyndaldym. Az-muz istegen jumysymnyń nátıjesinde jıyrma besinshi jyly ýezik partıa komıteti nusqaýshy etip aldy. Sonan beri áıelder arasyndaǵy saıası tárbıe jumysyna jetekshi bolyp kelemin. Júktelgen jumysty qoldan kelgenshe adal atqarý jolyndamyn. Biraq qazirgi kúnniń ózinde bilim azdyǵy kórer kózge belgili bolyp keledi. Al aldaǵy ýaqytta orta bilimsiz qandaı qyzmet bolsa da qıyndyq keletini ózinen-ózi aıqyn. Sondyqtan sizden ótinetinim: meni Qyzylordaǵa, ólkelik áıelder bóliminiń qaraýyna jiberińiz. Ómir boıy arman etip kele jatqanym: orta dárejeli bilim alý — mektep bitirý. Já tehnıkým, já rabfakqa túsýge jasym áli ótken joq dep oılaımyn (týǵan jylym 1901 jyl). Qyzmetten bosanýǵa, oqýǵa suranýǵa taǵy bir sebep: ózińizge belgili, úı ishimde bolǵan keıbir qolaısyz jaǵdaılar. Osyny da eske alarsyz dep senemin. Óıtkeni erime de, ózime de bul jerde qyzmet isteýge qıyndyq týdy.

Ótinish ıesi Sh. Aqmámbetova. Osy jyldyń 15 ıýli».

2

Hakim ýezik partıa komıtetiniń hatshysy Dáýletovty bilimdilik jaǵynan da, is tájirıbesi jóninen de qatarynan ozat shyqqan adam dep baǵalaıtyn. Onyń on jeti jasynan bastap saıası qyzmetke aralasyp, bolystyq, ýezik, gýbernıalyq partıa uıymdarynda úzdiksiz jaýapty qyzmette bolǵanyn jaqsy biletin. Sońǵy jyldarda Dáýletov qazaq ókimetiniń múshesi bolyp saılanǵan. Bul áleýmettik satydaǵy joǵarǵy dárejesinen ózge, onyń iri maman bolýǵa bet alǵany Hakimge jaqynda ǵana aıan bolyp edi. Baqsa: Ǵabdol Dáýletov Sarytaý qalasyndaǵy aýyl sharýashylyq ınstıtýtynyń aqtyq kýrsyn tyńdap shyǵyp, ǵylymı dıplom qorǵaýǵa bir jyl mursa alǵan eken. Onyń áýelden unatqan mamandyǵy agronomıa ǵylymy da, al zerttep júrgeni Qazaqstannyń batys ólkesinde aýyl sharýashylyǵyn órkendetý joldary bolyp shyqty. Sóıtip ýezik partıa komıtetiniń hatshysy bolyp kelgen bul jas ǵalymnyń aldynda Marks pen Engelstiń, Lenın men Plehanovtyń kitaptarymen qatar, Tımırázevtiń, Vavılovtyń, Týlaıkovtyń eńbekteri beti jabylmaı óne boıy ashýly jatady eken. Bir ǵajaby: Dáýletov Lenınniń eńbekterin tutas oqyǵany bylaı tursyn, ol kósemniń qaı jyly ne jazǵanyn jáne qandaı jaǵdaıda jazǵanyn da bes saýsaǵyndaı biledi. Muny Hakim óz kózimen kórip, óz qulaǵymen estip júrdi. Bir kúni Dáýletov Hakimmen áńgimelesip otyrǵanda Sholpan kirip kelip:

— Ǵabdol aǵa, men kooperatıv jaıynda áıelder jınalysynda ne aıtamyn, ózim eshteme bilmeımin bul jóninde, — dep edi, Ǵabdol onan:

— Siz oryssha bilesiz be? — dep surady.

— Túsinemin, biraq jaqsy sóıleı almaımyn, — dedi Sholpan.

— Túsinseńiz kósemniń jer bólimi qyzmetkerleriniń I sezinde sóılegen sózin oqyńyz. Bul bıylǵy shyqqan sońǵy tomynda. Men óz qulaǵymmen tyńdap edim bul sózin. Osyǵan qosymsha sol tomnyń 173 — 182 betterin qarańyzshy. Sonda siz kooperatıv jaıynda tolyq maǵlumat alasyz, ne isteý kerek ekenin kóz aldyńyzǵa alyp keledi, — degen.

«Bárin jatqa soǵady, qalaı umytpaıdy. Ózimiz kúndelikti jumyspen basymyz qatyp júrgende, oqyǵan kitabymyzdyń aty da jadymyzdan shyǵyp ketedi. Bul kisi kitaptyń betine deıin kórsetedi. Álde Lenındi kúnde oqı ma eken» dep tańdanǵan ishinen. Sholpan ketkennen keıin ol Dáýletovtan:

— Ǵabeke, siz Lenınniń sóılegenin óz kózimmen kórip, óz qulaǵymmen tyńdadym dedińiz. Qandaı jaǵdaıda sóılegeni, árıne, esińizde qalǵan shyǵar, — dedi, ýkom hatshysynyń muny umytpaǵanyna shák keltirmesem de, sypaıy túrde sózge jetekteı sóılep.

— Siz kósemdi kórgen joqsyz ba? — dedi Dáýletov tań qalǵandaı pishinmen.

— Joq. Men oqýǵa barǵan jyly ol kisi qatty syrqat edi. Jıyrma úshinshi jyldyń kúzi edi ol.

— Solaı ma edi. Men sizdi Máskeýde jıyrma ekinshi, jıyrma úshinshi jyldary oqyǵan eken dep edim.

Dáýletov suq saýsaǵymen stoldy azdap tyqyldata tústi. Onyń oılanyp qalǵanyn Hakim túsine qoıdy da, qyzyq áńgimege qulaǵyn túre qaldy. Tamasha kisi dep oılady Hakim ishinen. Baǵanadan beri Lenınniń atyn bir ataǵan joq. Eki-úsh ret ataýǵa týra kelse de «kósem» deýmen boldy. Bul qalaı eken? Asa uly adam bolǵan soń atyn ataýdy kelissiz dep oılaı ma eken?..

— Kósemniń qandaı jaǵdaıda sóılegeni, árıne, tyńdaýshyǵa qyzyq zat qoı. Biraq ol kisiniń qaı jerde, qalaı sóılegenin sıpattap kóz aldyńa keltirý úshin tilge de óte júırik bolý kerek. Ásirese, árbir sózin ózi aıtqandaı etip berý, qımylyn, júz qubylysyn buljytpaı salý bizdiń qolymyzdan kelmeıdi.

— Árıne, árıne. Tek jalpy maǵynasyn, uzyn yrǵasyn shamamen aıtsańyz bolǵany.

— ...Jurttyń kósemdi ishinen tynyp kútkeni, ol sahnaǵa shyǵa kelgende bútin zaldyń dý qol urǵany, kóz quıryǵy kúlimsireı túsip, «boldy» degendeı suq qolyn shoshaıta qalyp tómen siltep, qobaljyǵan jurtty kilt toqtata qoıǵany aýyzben aıtyp jetkizerlik zat emes. Al, ap degende sondaılyq jatyq bastap, birden-eki únin de, sózin de órlete bergenin, shegelep tastaǵandaı ári dáleldi, ári maǵynaly sóz júıesimen sonshama jurtty selt etkizbeı ýysyna syıǵyzyp alǵanyn sıpattap bolmaıdy. Eń kemi eki saǵat sóılegen shyǵar. Biraq sol eki saǵat baıandamany jurt eki mınýtte bitirgendeı sezdi-aý deımin. Óıtkeni, «taǵy da aıta berse eken» degen tilekte qaldyq. Jáne onyń eń ǵajaby ol zalda, kádimgi Úlken teatrdyń záýlim zalynda lyq tolyp otyrǵan jalǵyz ǵana komýnıser emes, sol kezdegi barlyq partıanyń bar ýákilderi otyrdy. Sonyń bireýi aýzyn ashyp — ne bir replıka, ne bir narazylyq pishin kórsetkeni bolǵan joq. Kádimgi shybyn ushpas shym-shym otyrys boldy. Birinshi ret dúnıege kelgen, birinshi jumysker memleketiniń bul birinshi jumys esebi edi ǵoı. Oǵan narazy adam — qarsy adam joq bolǵandyqtan emes. Kósemniń bolat sóziniń bolat dáleli ǵoı typyr etkizbegen. Áıtpese onyń ishinde qarsy taraptyń qaryspa adamdarynan ózge jaı qalypta tártipke kónbeıtin tentek matrostar men sotqar soldattar da az bolǵan joq. Tipti japsardan ysqyratyn kádimgi júgensiz stýdentterdiń ýákilderi de tolyp otyrdy. Sonyń bireýi bir dybys shyǵara alǵan joq kósem sóılep turǵanda. Osyndaı bedeldi, osyndaı alǵyr, osyndaı bilgir dana kisiniń jáne bútin memlekettiń taǵdyryn óz qolyna ustap turǵan adamnyń tań qaldyratyn bir qasıeti bar. Ol kósemniń: arqadan Iýdenıch, ońtústikten Denıkın, Sıbırden Kolchak bas salyp, aıaǵynan jańa ǵana qaz-qaz turǵan memleketti joq etýge oq jaýdyryp jatqanda áskerlik tártipti qoldanbaı, buqarashyldyq dástúrdi buzbaýy...

Hakim qozǵala tústi. «Tóńkeris zańynyń bir qylapsyz kórinisin baıan eter» degen oı keldi oǵan.

— ...Sol kezde biz Keńes úkimetimen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn partıalardy bar dep oılaǵan joq edik. Baqsaq, sol sıeze menshevıkterdiń, solshyl áserlerdiń, Býnd partıasynyń, taǵy da basqa bir-eki býrjýazıashyl partıalardyń ýákilderi otyrypty. Bular kósemniń baıandamasy bitisimen ózderiniń narazy pikirlerin jaıyp saldy. Ásirese, Býndnyń ýákili Frýmkına deıtin áıel kósemge týra bas saldy. Ózi de bir kórýge naǵyz qara jylandaı adam eken. Jasy otyzdyń o jaq, bu jaǵynda ǵana bolýy kerek. Jas ta, kórkem de jáne sózinen jalyn sharpyp turǵan bir bále. Mundaı sózden boran boratqysh adamdy kórgen emen...

— Iá, ne aıtty? Áserler o bastan shabýyl jasap keldi ǵoı Lenınge.

— ...Sovet úkimeti tek CHK-nyń kúshimen tur. Lenın sóz erkindigi degendi, til erkindigi degendi bilmeıdi. Ózine qarsy shyqqan adamdy attyryp, astyryp jatyr... — dep soqty ol qara jylandaı, qara sur áıel. Kósem oǵan: «Til erki joq deısiz be? Mine, sóılep tursyz ǵoı! Bul ózińizdi-ózińiz shapalaqpen jaqqa soǵý emes pe? Osyǵan da men kinálymyn ba?» — dep kúledi.

— Qatyrǵan eken, — dedi Hakim.

— Saqaly beline túsken jáne appaq qýdaı, denesi shúńkıgen menshevık Martov ta sony aıtty. Biraq ol Frýmkına sıaqty týra aıtpaı, alystan orap, maıdalap, sypaıygershilik pen «kórgendilikke» salyna sóıledi. Osyndaı jaǵdaıda buqarashyldyq dástúrge shań tıgizbegeni kósemniń eń basty danyshpandyǵy ǵoı. Taspen urǵandy aspen ur degendeı, ashyq jaýlarynyń ózin de sheksiz ádildigimen jeńgen kisi ǵoı. Úkimet kúshi sol áserler men menshevıkterdiń qolynda bolsa, olar eń aldymen buqarashyldyq dástúrdi joq eter edi, — dep Ǵabdol Dáýletov stoldy saýsaǵymen tyq-tyq etkize qaldy.

— Raqmet, Ǵabeke, Vladımır Ilıchtiń sózin áldeneshe ret tyńdaǵanyńyzdy syrtyńyzdan estip edim, biraq óz aýzyńyzdan estý basqasha ǵoı. Úlken raqmet, — dedi Hakim, qatty rıza bolǵan pishinmen.

Hakimge bul áńgime myqty áser etti. Dáýletovtyń iri bólshevık ekeni onyń kóz aldyna burynǵydan da aıqyn elestedi. «Biz úırenýimiz kerek. Bar jaǵynan da qylapsyz bolýdy úırenýimiz kerek. Lenındi kórgenderdi úlgi etýimiz kerek» dep qorytty ishinen.

3

Búro májilisinde atqarý komıtetteri men partıa komıtetteriniń aýyldy sovettendirý jónindegi jumystaryn tyńdaǵannan keıin, Dáýletov jergilikti uıymdardyń usynystaryn jarıalap ótti. Ol usynystardyń biri qosshy uıymyna múshe kedeılerdiń: «Birigip artel. bolamyz. Kooperatıvten aýyl sharýashylyǵyna kerekti qural saıman suraımyz» degen toqtam-tilegi eken.

Bul jóninde kimniń qandaı pikiri bar, osyny ortaǵa salaıyq. Bul sıaqty máni zor saıası máselege búro músheleri men kandıdattary erekshe kóńil aýdarýyn suraımyn, — dedi Dáýletov.

Qarabaı Kózeevtiń sózinen keıin, anaý kúngi óziniń sóılesken «ǵalymyna» Áleýov shań tıgizbeýge tyrysty.

— Aqmetsheni zıandylardyń qataryna qosý qate, — dep bastady sózin, — bul asyra silteý bolady, joldastar. Eńbekshiniń eńbegin qanap kelgen, tegin baıyp, malynyń basyn ósirýge tyrysqan, basqaǵa shabyndyq, egistik jerdiń shuraılysyn bermeı kelgen baı men bekti aýyzdyqtaýǵa, kerek jerinde olardy jer aýdaryp jiberýge, mal-múlkin ortaǵa salýǵa kim qarsy? Eshkim de qarsy emes. Al myna sıaqty ári bilimdi, ári sol biliminiń jemisin jurtqa úlgi etip otyrǵan adamdy, qazaqtyń qara baıyrǵy malyn asyldandyryp, qol jetpes baǵaly túrge aınaldyryp otyrǵan İlýde bireý Aqmetsheni de qolǵa alý aqyldy is emes. Bul qolda bar baǵaly múlikti jelge jiberý bolady. Oılańyzshy, munyń malyn alyp kedeılerge úlestirgende munan kimge paıda? Jerden taýyp alǵan maldaı ony saıyp, satyp alǵan kedeıler áp-sátte ap-sap qylady. Bul anaý-mynaý mal emes — asyl tuqymdy maldar. Muny ıesiniń qolynan, kádimgi mápelep ósirip otyrǵan mamannyń qolynan ketken soń bul maldyń tuqymy qurıdy, joǵalady. Sondyqtan Aqmetshe Mushametsheulyn biz qaıta qorǵaýymyz kerek. Onyń isin alǵa bastyra berýge járdemdesýimiz kerek, — dedi Álen Áleýov. «Bul áleýmet baılyǵy emes, jeke bastyń baılyǵy ǵoı!» degen pikirge de Áleýov jaýap tapty.

— Jeke bastyń baılyǵy dep biz shetinen qurta beremiz be? «Jekeni qurt» degen jarlyq ta joq. Ony joıýdyń qajettigin dáleldeıtin teorıa da joq. Jeke menshik sosıalızm kezinde de, onan arǵy dáýirde de qalmaıdy. Onyń tek túri ózgeredi, — dedi ol. — Al, ortashany baıdan bólip alý eń basty mindet. Qazaq sharýalarynyń deni ortasha aýqatty menshik ıesine jatady.

Hakim Aqmetsheniń jeke basynyń ǵana baıýyn kózdep, mal ósirý jónindegi ǵylymnyń tabysyn ol óz menshigi úshin paıdalanyp otyrǵanyn dáleldedi.

— Eger de asyl tuqymdy jylqysyn: «Qazynaǵa sat. Biz memleket baılyǵyn molaıtý úshin maldyń mol ónim beretin násilin kóbeıtemiz» dese, Muqametshın: «Ala ǵoı, maǵan ǵylymı dańq ta jetkilikti. Baılyqtyń keregi joq», — der me edi. Álde árbir aıǵyryna jabaıy jylqynyń onynyń qunyn surar ma edi? Menińshe, ol sońǵy qorytyndyǵa bas urar edi. Al aıta ketetin bir basty jaǵdaı: Aqmetshe Muqametsheuly erekshe kózqarastyń adamy. Onyń túpki maqsaty jeke menshikti joıý arqyly emes, sharýashylyqty órkendetý kapıtalısik jolmen ǵana qol jetetin nárse dep tanıdy. Muny onyń sot aldynda bergen jaýaby jaqsy dáleldeı alady. Ol: «Aýyl sharýashylyǵy ǵylym men tehnıkaǵa súıengen iri maldy fermalar men egin egetin áldi sharýalar týǵanda ǵana kórkeıedi. Myna men bastap otyrǵan sharýashylyq sıaqty árbir sharýa kórnekti túrge aınalsa respýblıka baııdy» deıdi. Ekinshi sózben aıtqanda ol jeke menshik arqyly ǵana memleket baııdy, jeke menshik joıylsa bári joıylady demekshi. Onyń kraıǵa barmaı, jeke sharýashylyǵynan aırylmaı otyrǵan sebebi de osy. Tujyryp aıtqanda ol: qanaý jeke menshiktiń qyrsyǵynan emes, nadandyqtyń qyrsyǵynan. Ǵylym men tehnıkaǵa súıengen mádenıetti elde baı, kedeı degen uǵym bolmaıdy, tegis órleý bastalady degen pikirdi qoldaıdy. Osy pikirine onyń tájirıbesi de dálel. Al bul zıandy, kollektıvtik túrge qarsy pikirine onyń qylmysyn qossaq, eń aldymen Muqametsheulyn eńbekshiler arasynan aýlaqtatýymyz kerek. On Dabyldan bir Muqametshın kóp zıandy, kóp kesirli, — dedi Hakim.

— Prokýror joldas onyń qandaı qylmysy baryn dáleldep bere alar ma eken? — dedi Álen Áleýov kekesindi únmen shalqaıa túsip.

Birinshi qylmysy — ol Janshanyń úkimetine qyzmet etti; ekinshi qylmysy — ol jurtqa málim bas keser, qylmysty Qunys shyǵanmen baılanysty. Baılanysty ǵana emes, Qunys onyń qolyndaǵy jasyryn qol shoqpary. Ony kerek kezinde ol jergilikti úkimet oryndaryna qarsy qarý jumsatýy daýsyz. Muny Shıtov joldas ta jaqsy dáleldeı alady.

Sizdiń bul jónindegi pikirińiz ashyq: zıandy tap ýakilderiniń qataryna Aqmetsheni qospaý kerek deısiz ǵoı! — dep tujyrdy onyń sózin Hakim de.

Áleýov te pikirin aıqyndaı tústi:

Joldas Dáýletov, men bul mamandy paıdalaný kerek dep bilemin. Munyń asyl tuqymdy malyn joǵaltyp almaý qajet dep uǵamyn. Onyń qoǵamǵa paıdaly isin, jasap otyrǵan paıdaly tájirıbesin bosqa tastamaý kóregendik bolady dep túsinemin, — dep tizbektedi ol sózin.

— Jaqsy, — dedi Dáýletov ornynan túregelip. Sonsoń ol sál kidirip tamaǵyn kenep aldy da, stolǵa qarap turyp, qorytyndy pikir aıtty. Daýsy jaı áńgimeniń úninen góri joǵaryraq, óziniń kómeıden sóıleıtin qońyr dúmbirli kúıinde shyqty. — Bul ýeze orman joq, tipti aǵash degen sırek kezdesedi. Al meniń týyp-ósken jerimde az da bolsa orman kezdesedi. Onyń ústine Reseıdiń jerin kóbirek kórgenim bar. Ormandy kútip, ósirip, jetildire berý úshin aldymen onyń inin kesapat, shirik túbirlerden tazartady. Óıtkeni jańa. ekpeni qaýlatyp ósirýge kúnniń kózi men jerdiń ylǵaly mol bolýy kerek. Al eski úlken túbirler kún kózin de bermeıdi, jaıylyp ketken tamyrlarymen jer qyrtysyn da bir ózi ıemdenip jatady. Mine, tap osy sıaqty jańa aýyl jasaýǵa, jańa turmys jasaýǵa, eski aýyldyń ne zamannan beri dińkesin qurtyp kele jatqan zıandy túbirlerin túbimen qoparyp tastaý basty mindet. Ekinshi sózben aıtqanda, zańsyz qalyń eńbekshi kedeılerdi ýysynda ustap kelgen shormandardy munan bylaı qaraı meken-jaıynan da, eńbeksiz tapqan baılyǵynan da qol úzdirý shart. Qazir partıa aýyl men derevnány múlde jańartý sharasyn josparlap bitirdi. Bul sharalar kósemniń 1918 jylǵy 11 dekabrde jer bólimderi, jarlylar komıtetteri jáne aýyl sharýashylyq komýnalarynyń Búkilrossıalyq I sezinde sóılegen sózi men 1919 jylǵy 4 dekabrde aýyl sharýashylyq artelderi sezinde aıtqan sózine sáıkes jasalýda. Kesemniń bul baıandamalarynda: «Eńbekti uıymdastyrýdyń eń joǵarǵy formasy — komýna» degen pikir kókteı etip otyrady. Sol komýnalyq eńbekke qurylǵan sharýa ǵana ǵylym men tehnıka tabysyna súıene alady. Demek, jıyrma-otyz úı kedeıler birikken kúnde ǵana kósemniń kóksegen traktoryn jegýge áli keledi. Jaqyn aradaǵy partıa, qosshy, komsomol uıymdarynyń bar jumysy osynyń tóńireginde ǵana júrgizilýi kerek. Sondyqtan jergilikti uıymdardyń usynyp otyrǵan usynystaryn ýezik partıa komıtetiniń búrosy tolyǵymen qoldap, iske asyryp shyǵýdy maquldaıdy. Muqametshın, Omarov, Dabyl Mahmetov, Qýanaı Ahmetovtar eski qanaýshy taptyń aýyldaǵy zıandy ýákilderi dep tanylýy tıis. Káne, basqa pikir bar ma taǵy da?

— Bul aıtylǵan iri bekzattardyń buqaradan aýlaqtatylýyna qarsy emes ekendigimdi álgide aıttym. Meniń jalǵyz-aq qosylmaıtynym, Muqametshın jónindegi usynys. Muqametshın iri maman, onyń istegen isi halyń sharýashylyǵyna asa paıdaly. Sondyqtan bul oqymysty, tájirıbeli, óte-móte paıdaly mal mamanyn basqalarǵa qospaý jón dep bilemin. Men osy pikirimde qalamyn, — dedi sońynda Áleýov.

— Jaqsy. Sizdiń pikirińiz bólek jazylady. Ólkelik partıa komıtetiniń múshesi bolǵandyqtan muny sol basshy orynnyń ózine málim etemiz, — dedi ýkom hatshysy. — Al úkimet nusqaýy qalaı, qaı túrde iske asyrylyp jatqanyn prokýror Júnisov erekshe baqylaıdy.

Májilisten shyǵyp bara jatyp:

— Dáýletov osyny sonshama nege qurmetteıdi? — dedi Qarabaı Kozeev Hakimge, Áleýovty ıegimen meńzep. — Baryp turǵan baıdyń advokaty ǵoı.

— Qareke, Dáýletov óte aqyldy bólshevık. Onyń baǵyty durys. Qatelespeıtin adam bolmaıdy. Biraq sol qatesin ózi túsine me, áńgimeniń eń qıyn jeri osynda. Túsinse ol túzeıdi, ómir ony túzetedi. Myna siz ben biz túzetemiz. Ólkelik partıa komıteti tárbıeleıdi, ony da, bizdi de, — dedi Hakim.

ON ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Mılısıa shaqyryp ketken Akbardyń birneshe kún ýez ortalyǵynda bolyp, kóre kózge júdep, úreılenip qaıtqanyn Aqmetshe elegen joq. Onyń naq pishen ústinde kóp jumysynyń qalyp qoıǵanyna da kóńil aýdarmady. Óz jumysymen keshe ketip, qaladan búgin qaıtyp kelgendeı-aq Aqmetshe oǵan:

— Endi qaıtyp qalaǵa barmaıtyn bolsań, shóp basyna bar. Kún ashyqta pishendi jınap úıip alǵan jón, — dedi.

Al ómiri Aqmetshe sıaqty ataqty adamnyń aldynda aýzyn ashyp kórmegen jalshy Akbar qalada ne kórip, ne qoıǵanyn baıandaı almady. Ol tek jaýtań-jaýtań qarap:

— Jaqsy, jaqsy, — degen qylapsyz jaýappen, aıypty adamdaı, atyn jegip, arbasyna torsyǵyn salyp, qyrǵa shyǵýdyń qamyna kirise berdi.

Bir qymbat zatyn umytyp ketkendeı, qaltasyna qolyn salyp, qaıta sýyryp, ádetinshe saqalyn alystan bir sıpap ótti de, Aqmetshe arbaǵa minip jatqan Akbardan:

— Osy sen Qunys degen qazaqty buryn-sońdy kórgeniń bar ma? — dep surady.

Akbar shoshyp ketken jansha, onyń betine jalt qarady. «Ne der eken» dep kútip turǵan Aqmetshe bul momaqan pishindi, ańǵal deneli adamnyń qara qońyr júzinen, jeldi kúngi esip ótken júrdek qara bulttaı, jaýyp ketken úreıli qorqynysh perdesin kórdi. Sharýanyń tili de sózge orala almaı qaldy bilem, ol tek qoryqqan balasha, arbaǵa arqasyn tirep basyn shaıqaı berdi. «Bul kisi de maǵan senbeı me? Andaǵy ákim de sol surqıany meniń bir tanysymdaı-aq qaıta-qaıta suraǵyshtap edi» dep qysyldy sharýa. Akbar alty alasy, bes beresi joq bul shyǵandy nege suraıtynyn, ómiri júzin kórmegen, atyn da tek alystan estigen ol bas keserdiń nege kerek bolyp qalǵanyn bilgen joq-ty. Naǵyz shynyn kóz úreıimen uqtyrǵan Aqbardan Aqmetshe endi qaıtyp sóz tartpady.

— Iá, ony kórmegeniń jaqsy bolǵan. Júre ber, — dedi.

Sharýanyń qalaǵa barǵany Aqmetshege asa qajet emestigi de, onyń Qunystan bıhabarlyǵy da osyndaı bir-aq aýyz sózben bitti.

Sol kúngi tún aıdyń óli arasynda kezdesetin ári jup-jumsaq, ári shymqaı qara, dalanyń qara maqpaldaı túnderiniń biri edi. Aqmetshe úıden shyqqan boıy shaǵyn aýyldyń kúnshyǵys jaq shetindegi áıeli de, ózi de pishen basyna ketken Akbardyń bos úıine qaraı júrdi. Qolynyń oń saýsaǵyndaı belgili bul biri kishi, biri keýdelirek, biri bozǵyl, biri qop-qońyr, kógenge tizgen qozydaı tompıyp turǵan kıiz úılerdiń esigin Aqmetshe jeti túnde de jańylmaı ashatyn. Daǵdyly baǵytpen bul joly da ol kózdegen shetki úıge, aıaǵyna álde ne bir oılar oratylyp qalǵandaı, bas kótermesten tómen qarap júrip kele jatty. Ne kóp, oı kóp, ne sheksiz, oı sheksiz ǵoı. Biraq sol sheksiz shubatylǵan oıdyń bir ushy ony qazir júrgizbeı aldyn orap alǵan sıaqty: Ol: «Akbardy shyn aljasyp shaqyrdy ma, álde tergeý ornynyń bul aılasy ma?!

Muny kim ashady? Daǵdyly kúnine — meıramǵa ńar- sy arlan bóri soǵar ma eken, álde onyń jolynda da bóget kezdesti me?» degen shyrmaýyqtaı oralǵan oı edi.

Esigin túsirip, syqyrlaýyǵyn jippen ile salǵan úlken Akbardyń ózine saı kelmeıtin judyryqtaı kishkene úıine ol týra kelip jetti. Beıýaqta jan júrmeıtinin bile tursa da, ol úıge kirmes buryn aınalaǵa bir kóz jiberip alyp, úıdiń art jaǵyna moınyn sozyp edi, keregege súıengen syryqtaı uzyn, óte jińishke adam beınesin kórdi. Ol jalma-jan basyn keri tartyp alyp ańdyǵan adamnyń dybysyn baqty. Jym-jyrt tyna qalǵan dúnıe. Kózge túrtse kórinbes qara tún. Shymqaı qara kók aspan. Jamyraǵan úlken juldyzdar jerge qaraı órip, salbyraı túsken. Ne qımyldaǵan qybyr joq, ne shóp qozǵar jel, qulaq ustar dybys joq. Bári ishten tynyp qalǵandaı boldy. Aqmetshe de únsiz qaldy. Bir kez onyń joqqa senbeıtin záresi tolqyp ketkendeı boldy da, eki ushty senimsiz «álde eles, álde adam» degen kúdikke tireldi: «Adam bolsa bul kim? Ne qylyp tur?». Kózine senbeı, ol jumyp qalyp qaıta ashty da, mazasyz bir shybyn-shirkeıdi qaǵyp jibergendeı oń qolymen mańdaıyn sıpap ótti. Ekinshi ret moıyn sozǵanda úı artynda turǵan adam oǵan óte uzyn, tóbesi úziktiń eteginen áldeqaıda asyp, ózi qaqqan qazyqtaı, shanshylyp qalǵan sıaqtandy.

— Bul kim? — dedi Aqmetshe óziniń ádettegi qońyr únin ózgertpeýge tyrysyp. Biraq onyń tula boıy shymyrlap ketti.

«Shıtovtyń jansyzy ǵoı bul» degen oı jalt etti onyń basyna. Úıge súıenip turǵan adam ádeıi synaıyn degendeı jaýap qatpady da, ornynan sál jyljyp shetke qaraı qozǵaldy. «Shynymen meniń sońyma túsken eken... Akbardy jaýapqa alýy tegin bolmady. Álde ol bir jamanshylyqqa jol siltedi me?» — degen burynǵydan da kúdikti oılar keldi. Ne de bolsa tez sheshý úshin bul jumbaqty:

— Kimsiń sen? Neǵylyp tursyń bul jerde. Shyq bylaı! — dedi ol óktem únmen.

Ańdyǵan adam bir adym shetke qaraı basyp:

— Men, — dedi.

Aqmetsheniń tizesi eriksiz búgilip ketkendeı boldy da, otyra ketti. Úı janynda turǵan Qarshyǵa eken.

Ol býynynyń dirilin basyp, sál kidirdi de, balaǵa da otyr dep qolymen ısharat etti. Bala jaqyndaı tústi, biraq otyrmady, ákesinen áldene bir buıryq kútkendeı qarsy aldynda turyp qaldy.

— Sen bul úıdiń artynda kimdi kúzetip tursyń? — dedi ol Qarshyǵaǵa aqyryn ǵana.

Qarshyǵa úndemedi. Onyń jaýap qatpaǵany Aqmetsheni ekinshi jumbaqqa tiredi.

«Bul jerde qandaı jumysy bar? Bul da meniń toryǵan adamymdy syrttan baqylaı ma?» dep oılady da:

— Úıge qaıt. Saǵan bul jerde esh nárse joq. Esittiń be? — dedi ol Qarshyǵaǵa buıryq únmen.

— Ana eshki tuıaq týysqanyń jaýlyq jolǵa tústi, — dedi Qarshyǵa tistenip.

Otyrǵan Aqmetshege onyń tistengeni aıqyn estilip qaldy.

— Ol qandaı jaýlyq?

— Úıinde komsomol bar. Qas qaraıǵan soń keldi ekeýi...

Aqmetshe qulaǵyn túre tústi. «Eshki tuıaq týysqanyń» degeni Tańqybaı ekenine kúmandanǵan joq, biraq «komsomoldyń» kim ekenin ol anyqtaý úshin:

— Qaıdaǵy komsomol? — dep surady.

— Boljaskom.

Balasymen de, aǵaıyndarymen de kóp sóılespeıtin Aqmetshe endi qaıtyp Qarshyǵadan esh nárse suramady. Ol az oılanyp alǵannan keıin:

— Bar, uıyqta. Jurttyń aıaǵyn tyıa almassyń, — dedi.

Bala jigit buıryqty eki etpedi. Únsiz-túnsiz buryldy da, óz úıine qaraı júre berdi. Azdan keıin ol qarańǵy túnniń tas qoınyna enip joǵalyp ketti de, Aqmetshe tusaýmen baılaı salǵan syqyrlaýyqty bosatyp, qos bosaǵanyń etek kıizin sheship tómen ysyryp jiberdi. Ózi úıge kirdi. Kóz bóger jasaý-jıhaz joq úıdiń ishinde ol uzaq otyryp, saqar aldyndaǵy taýyq shaqyrǵannan keıin úıine qaıtty. Onyń kútken Qunysy kelmedi...

Túni boıy uıyqtamaı tań saz bergende ǵana basyn jastyqqa qısaıtqan Aqmetshe sıyr sáskede turyp, úlken úıinde shaı iship otyrdy. Túnde kútken adamynyń kelmegeni, «eshki tuıaq týysqanyń jaýlyq jolǵa tústi» degen Qarshyǵanyń tistengen habary jáne tún qatyp júrmeıtin bolystyq komsomoldar komıteti hatshysynyń sýyt júrisi, onyń kúdiktenip júrgen kóńiline qorqynyshty úreı engizdi. «Kenet ózgeris bolsa Tańqybaı nege habarlamaıdy? Túndeletip boljaskom nege onyń úıine erip keledi? Munyń bul júrisine Qarshyǵa nelikten qasterin tikti? Orazanyń aqyrǵy túni men ǵarapa keshinde jylma-jyl bes paryzynyń birindeı, aljaspaı tóbe kórsetetin Qunys qoldy boldy ma, álde despisinen jańyldy ma?»

Bul sýyń suraqtardyń ol jamandyq jaǵyn topshylap kórdi: «Qosshy uıymy Aqmetsheni de eń zıandy tap jaýlarynyń biri dep tanydy... Tańqybaı syr shashar dep bolystyq basshylar onyń qasyna adamyn qosyp jiberdi. Boljaskomnyń túndeletip júrýi osymen baılanysty.

Qunys qoldy boldy, já bolmasa izine taǵy da otrád tústi... Qaýip pen úmittiń jaǵalasyp júretini málim, ol ýatkom predsedateliniń: «Kópke úlgi bolarlyq mal tuqymyn asyldandyrý jónindegi ıgi tájirıbeńizdi qoldaımyn» degenin qalqan tutty. Osy bir berik qalqanǵa soǵylyp jan-jaqtan tóngen jaý naızasy maıryla bastaǵandaı boldy. Sonda da ol balasynyń túndegi Tańqybaı jónindegi tistenip aıtqan sózin túpteý úshin, shyny aıaǵyn tóńkerip jatyp:

— Onyń sen qastyǵyn qaıdan bildiń? — dep surady.

Qarshyǵa oılanbastan, jaýabyn kúni buryn saptap qoıǵandaı:

— Qas adam ǵana qas kisini ertip keledi, — dedi. Sóıtti de: — Ishan kele jatyr, — dep myrs ete qalyp, etegi túrýli turǵan úıdiń oń jaǵyna qaraı ıegin shoshaıtty. Ózi jalma-jan ornynan turyp ketti.

Balasynyń ıek qaqqan jaǵyna moınyn burdy da, Aqmetshe aýyldyń arǵy jaq tusynan boz atpen ilbip aıańdaı tań-tamasha qalǵandaı aınalaǵa kóz tastap kele jatqan aq sáldeli adamdy kórdi. «Mynaý Qýanaı ıshan ba? Bul jaryqtyq qaı jaqqa barady», dedi ol ishinen. Ol kózine senbegendeı, qabaǵyn túıip qaıta jazyp, qadala qarady: attyly belgili Qýanaı ıshan sıaqtandy; ústinde aq munara shapan, basynda sálde. Úlken attyń ústindegi qomaqty túri de hazirettiń belgili iri denesi...

Attyly adam Aqmetsheniń óz úıinen aýlaǵyraq qonǵan bir shoǵyr aýyldyń aldyńǵy jaǵyna shyqty da, shetki úıdiń janynda sál kidiristep qaldy. Úıden shyqqan eki-úsh erkek oǵan ıilip-búgilip sálem berip, ataqty din ıesine taǵzym ete bastady. Tus-tustan júgirgen balalardyń sany da lezde molaıa tústi. Attyly adam jón surap jatpastan, bireýlerge tek bas ızegendeı belgi berip ilgeri asa berdi; eleýreı qalǵan jandarǵa ol bet burmastan týra Aqmetsheniń úıine bettedi. Bul jerge ete sırek keletin, tipti Aqmetsheni onsha jarata bermeıtin ıshannyń oılamaǵan jerden kelip qalǵany oǵan taǵy da bir túsiniksiz jumbaqtyń túıini tárizdenip ketti. Ne de bolsa bul jaıdyń mánin kele jatqan qonaqtyń ózinen bilermin degen oımen:

— Qarshyǵa, ana hazirettiń aldynan shyǵyp, tizginin usta, attan túsirip, úıge kirgiz, — dedi de, Aqmetshe shaı quralyn jıyp jatqan áıelge: — tez jına da otaýǵa ket, — dedi.

— Men attan túsirmesem de ózi birdeme eter, — dep ómiri mundaı jaıda ezý tartpaıtyn Qarshyǵa kúlip jiberdi.

Balaǵa qabaǵyn túıip Aqmetshe:

— Bul saǵan adyraıa qalatyn áneýgúngi Álibek emes, kórgensizdik jasama, tez qarsylap al qonaqty, — dep zekip tastady.

Bala amalsyz úıden shyǵyp ketti. Biraq Aqmetshe tór aldyna túregelip ózi kórpe-jastyq tastap, óziniń otyratyn ornyn da yńǵaılap úlgirgenshe qonaq úıge kirip te keldi. Qurmetti qonaqqa kórisýge qolyn soza qarsy umtylǵan úı ıesi kenet toqtaı qaldy... Onyń ıshan dep qarsylaǵany Qunys bolyp shyqty. Úıge eńkeıip engen «qonaq» ta, ony túregelip qurmetpen qarsy almaqshy bolǵan úı ıesi de az ýaqyt únsiz turyp qaldy.

— Bul qaı júris? — dedi úı ıesi, attyń jabýyn japqan túıedeı sereıip, o jer, bu jeri shapannan shyǵyp turǵan, sáldesi de kúlki úshin basqa oraı salǵan sıaqty ersi kóringen Qunystan.

Aqmetshe bul tosyn kelgen shyǵannyń myna júrisin de, túrin de jaratpady. Ol shúıirkelesip, amandasyp jatýdan bas tartyp, irgesin birden aýlaq salatyn jansha qatal ún qatty. O bastan-aq jyly júzdi jaqyndyq shyraıǵa úırenip kórmegen Qunys,

Aqmetsheniń yzǵarly túrin kórip, usyna túsken qolyn keri tartyp aldy.

— Meniń qaı júrisim, qaı isim jymdasyp jatýshy edi. Kórinim jerden kózge túsetin qojanyń ala qorjynyndaı teńselgen, bul da bir júris-taǵy, otaǵasy, — dedi ol, ebedeısizdeý túrde tórge taman jyljı túsip, ruqsatsyz já otyra ketýdiń, já sazaryp turyp qalýdyń jónin tappaı. Ol esik jaqtaǵy Qarshyǵaǵa moınyn buryp: — Kel beri, bala, sen de úrkip tursyń ba?! Kel, kel! — dedi.

Júzi jaınaı túsken bul qaraqustyń balapanyna uqsas sıda qara jigit ilgeri attaı tústi de, ruqsat kútkendeı Aqmetshege kóz qıyǵyn salyp, kidirip qaldy.

— Bul júris ózinen de, ózgeden de birjola bezgen jannyń júrisi. Sondyqtan... — deı berip edi Aqmetshe sozyp sóılep, Qunys ony bólip ketti.

— Sondyqtan at izin aýlaq salsań etti demeksiz ǵoı?

— Sondyqtan ustara tımegen murt pen saqalǵa sáldeniń keregi ne? Túıe jún shekpenniń ústinen tizeden kelmeıtin shapan jamylyp, dýanasha selkildegenshe Júnistiń balasynyń aldyna tize búkkeniń artyq edi. Ol, bálkim...

Aqmetshe bul joly sózin taýyspaı, ádeıi bógeldi. Qunys taǵy da aýzyna kelip qalǵan óz boljalyn aıtyp saldy.

— Ol, bálkim, keshirim áperer edi demeksiz be? — dedi ol, bul joly bolmashy ezý tartyp.

Biraq Aqmetshe túsin de buzbady, únin de jumsartpady.

— ...Ol, bálkim, saǵan keshirim áperemin dep jibekpen betińdi jelpip, «adasqannyń aıyby joq» dep arqadan qaǵyp otyryp, on jyl boıy istegen isińdi, kórgen-bilgenińdi, kimmen jolyǵyp, kimmen qabań qaǵysqanyńdy jipke tizip, tilektes, sybaılas bitkenniń bárin jıyp alyp, bireýin Rýmǵa, bireýin Qyrymǵa, endi bireýlerin o dúnıeniń tórine qolymen aparyp otyrǵyzyp tynysh bolar edi. Sonda áńgime uzaqqa sozylmaı, tez biter edi.

Qunys tanymaıtyn adamyndaı, Aqmetsheniń betine tomaǵasyn sypyryp alǵan búrkitshe shúıile qaldy. Onyń janarynan ot ushqyndap, zár shashylyp jatqandaı boldy. Biraq Aqmetshe jibýdiń ornyna, endi túsindiń be degen kisishe qabaǵyn túıe túsip:

— Otyr! — dep buıryq etti.

Bet tamyry kóre kezge jybyrlap ketken Qunys, tipti birden-eki dirili kúsheıe bastaǵan sińirli bilegin túrine túsip, qolyn qanjardyń qynabyna aparyp, qaıtadan keri tartty: bar qany ishke tartylyp, bas salar jaýy aldynda turǵandaı ashý kernep kógerip júre berdi.

— Otyr! — dedi Aqmetshe oǵan ekinshi ret. Sóıtti de túsi de, túri de ózgeshe bul eki adamnyń sózi men qımylyna baǵyp qalǵan Qarshyǵaǵa: — Qymyz qúı! — dep ıek qaqty.

Qunys birden-birge jyǵylyp bara jatqan jansha, tizerleı búgilip, bir janbastaı kelip, tór aldyndaǵy kórpege túıeshe shókti. Ol eshkimge qaramady. Eki kózi tesip jibererdeı-aq tekemettiń áldene bir qoshqar múıizdi oımyshyna qadalyp otyryp qaldy. Bir sát únsiz etti. Úıde tek sabadan quıa bastaǵan qymyzdyń jumsaq syryly ǵana aǵash tabaqtyń túbin qylqyldatyp jatty.

Balanyń úlken shubar aıaqqa quıyp qoıǵan qymyzyn Qunys ortalap simirip aldy da, endi seniń jumysyń bitti ǵoı degendeı, basyndaǵy orasholaqtaý oraǵan sáldesin jińishke juryndy suppa bórkinen tarqatyp alyp jerge qoıdy. Qonyshtaǵy shaqshasyn sýyryp alyp nasybaı ıiskedi. Jańaǵy tútep ketken úlken ashýdyń júzin sýsyn men nasybaı birjola qaıyryp tastamasyn degen oımen Aqmetshe taǵy onyń ary men namysynyń ýyn shyǵara tústi.

— Seniń batyldyǵyń, kúshiń, bir betkeı qaısarlyǵyń mende joq. Mergendigińdi sóz qylmaǵanda, tapqyrlyǵyń da teńdesin tapqan emes. Qysqasy seniń ornyńda men bola almaıtynym, meniń ornymda seniń otyra almaıtynyń áýelden taǵdyrdyń basqan tańbasy. Seniń áliń kelmeıtin adam anaý ýeze otyrǵan Júnistiń balasy. Onyń qolynda quraldy kúsh, zań, bútin úkimet bar. Onyń ústine ol jigittiń eń kúshti jaǵy dinine berik. Dinine berik degen soz aldyna qoıǵan maqsatyna kózi jetken, onan taımaıdy degen sóz. Seniń qaıda júrgenińdi, ne istep júrgenińdi ol sóz joq bilip otyr, bilmese bilýge tyrysyp jatyr. Biraq qolynda derekti dáleli bolmaǵannan keıin, onyń áldeqashan osylaı qaraı siltegen naızasy dóp tımeı keledi. Mine, osyny sezbegen kisi, osyny oılamaǵan kisi óz basynan birjola bezgen adam bolyp tabylady. Meniń «bul júrisiń óz basyńnan birjola bezgen jannyń júrisi» deýimniń mánisi osy, — dedi Aqmetshe.

— Murtyma súmelek muz qatyp, qasqıǵan qańtarda Tileýberdiniń jylqysyn qýyp alǵanda aıaǵyńdy jazym bastyń dep aıtqan joq edińiz.

— Sen ótkendi qozǵama. Ol kezde namys pen abyroıdyń jetegimen júrgensiń.

— Áli de sol.

— Onda bulaı etip «kish-kish» dep buzaý qaıyrǵan jansha sıyr túste aýylǵa kelmeıdi.

— Qoryqpańyz, meniń ólimim basqanyń basyna zil túsirmeıdi. Qasqyrdaı kúndiz jonda jortyp, tún el torý qajytty.

— Ony basta oılaý kerek edi.

— Jaqsy, — dedi Qunys únin jumsartyp, qoınynan búkteýli qaǵaz sýyryp: — keshirim bermeıtini aqıqat bolsa, myna qaǵaz bos sóz boldy ǵoı, — dep ol ýysyna qysyp qaǵazdy jumarlaı tústi.

Aqmetshe qaǵazǵa kezin tikti, biraq oǵan qol sozbady. Tek «shynymen aldanǵany ma?» degen oı aldyn oraǵyshtaı berdi. Sonda da ol qaǵazdy «beri ákel!» demeı:

— Shynymen keshirim suradyń ba? Bireýge jazdyryp berdiń be, álde júzbe-júz sóılestiń be? — dedi.

— Júzbe-júz.

Aqmetsheniń kabaǵy qatýlana tústi.

— Iá, qaı jerde?

— Keshe, úıinde. Jańaǵy óz aıtqan sózińiz... Ekeýińiz bir jerden shyqtyńyz. Keshirim surap áperemin dedi, Qarýyńdy tapsyr dedi. Qolyma myna qaǵazdy ustatty.

Qunystyń usynǵan qaǵazyn alyp, biraq oǵan kózin sala qoımaı, Aqmetshe áńgimeniń arǵy jaǵyn bilýge asyqty.

— Sonsoń kimge bardyń? — dep surady ol Qunystan júzin burmaı.

— Kelgen izimmen qaladan qaıta shyǵyp kettim. Osynda kelýge asyqtym.

— E, solaı etpegende, jekjatty tegis aralaıyn demeseń!

— Keketpeńiz, — dedi Qunys sál muńaıa túsip, — on jyldan astam ýaqyt ishindegi izgi júzin kórmegen áýlıe Qýekeńe de bas ıip, júz sıpaýǵa bolmaı ma! Batagóı ıshannyń aldyna júginip ań nıetpen táýbege kelmegimdi aıttym...

— Jaqsy nıet, mańdaıyńnan jarylǵasyn demegen shyǵar-aq! — dep qaldy Aqmetshe taǵy da ashshy kekesinniń ushyn kórsetip.

— Mańdaıyńnan jarylǵasyn degeni emes pe! «Bir táńiri ózi qazy, sol qazyǵa júgin» dedi. Jáne «basyńdy sájdege bursań sáldemdi ora, ıyǵyńa shapanymdy jamyl» dep shyǵaryp saldy.

«Prokýror buıryq etpeı, Qunysqa ákimshilik jolmen qysymshylyq kórsetýge eshkimniń pravosy. joq, óıtkeni ol burynǵy aýyr kúnásyn jeńildetý nıetimen óz óteninen tergeý ornyna bas ıdi... Prokýror X. Júnisov» degen qaǵazdaǵy eki-aq aýyz sezdi tez ońyp shyǵyp Aqmetshe:

— Solaı jazýǵa tıis. Shamam shama. Júnisov buıryq bermeı, seni eshkim ustaı almaıdy. Al onyń qaı kúni qandaı buıryq bererin ózinen basqa eshkim de bilmeıdi. Bolysqa soqqan joqsyń ǵoı?

— Joq. Ishannan shyqqaly at basyn tiregenim osy jer.

— Tamaq ázirlet. Kórdiń ǵoı, úıde «haziret» otyrǵanyn! Úıge eshkim kirýshi bolmasyn. Bóten adam kelse «ıshan bar, ústine túsýge ruqsat joq» de. Aýyldyń bala-shaǵasyn mańdatpa, — dedi ol Qarshyǵaǵa.

Qarshyǵa úıden shyǵyp ketti.

Kóp kúnnen beri qatty tolqyp, joldaǵy Hakimniń sózi men aıdaladaǵy Jolmuqan palýannyń súıekten eter sózderinen keıin «kesseń basym minekeı» deýge taıaý qalǵan Qunys endi ol nıetinen qaıtýǵa bet burdy. Qaǵazdy kórmeı turyp, ne istep kelgenin bilmeı turyp, alda ne bolaryn qolmen qoıǵandaı boljaǵan Aqmetsheniń moıyn burǵyzbaıtyn sózi men kekesindi tili onyń kekshil keýdesin qaıta isindirip jiberdi.

— Basyn kesip qanjyǵaǵa baılaýym kerek edi bul tuzaq salýshynyń. Biraq sózinde qylap, júzinde búkpe bilinbegen soń, sózge turysar qazaqtyń cap qasqa jigiti eken dep qaldym, — dedi Qunys álgidegi jumsara túsken sýyń qabaǵy qaıtadan qar búrkip.

— Bas kesýdi jón dep túsinbe. Iin tireser erliktiń kúni óli týǵan joq, — dedi Aqmetshe áldeneni meńzeń. Biraq túsi taǵy da ózgere túsken Qunys bul sózdiń ishki únine qulaq tospady. Al Aqmetshe óz oıyn tıanaqtaýǵa tyrysty. — Úıinde kezdesseń syr ashysýǵa da jetektegen shyǵar prokýror? — dedi.

— Taǵy ne syr ashpaq? Bar syr qolynda: meniń Tekeden qarý tasýǵa barǵan saparymdy, Abylaevty jer soqtyryp ketkenin birinshi jolyqqanda-aq aldyma jaıǵan. «Aqmetsheniń qorasyn kúzetýden ne taptyń?» degen ýly sózdi qystyrýdan da taıynǵan joq.

— Bárin bopsalap ashty de!

— Bopsa emes, bárin túgel aldyma jaıdy: meniń jolym basqa. Aqmetsheniń joly basqa. Baladan basqa bizdiń aramyzda kópir joq. Ol kópirdiń ózi de on jyldan beri oıdan shyǵyp barady. Olar qazir bir jaǵada, men ekinshi jaǵadamyn, — dedim.

Aqmetshe únsiz qaldy. Qunys áldeneshe ret ony sózge shaqyryp kerip edi, biraq til qatpaýǵa ant bergen adamsha, ol túısinip basyn shaıqaýmen ǵana jaýap berdi. Qonaqtyń atyn sýaryp, shatyr astyna baılap, aldyna jem aralas kók shóp salyp jaıǵastyrǵan Qarshyǵa astyń qamymen bolyp, otaý jaqta kóbirek aınaldy. As isher aldyndaǵy ekeýiniń úzip-úzip aıtqan áńgimelerine ol qolǵa sý quıyp júrip qana qulaǵyn tosty.

— Bes-on kún aıaldaýyńa bolar! Qystaý jaqqa eshkim bara qoımas. Pishenshiler alys, — dedi Aqmetshe oǵan.

— Ańshylar she?

— Olar aldymen osy jerdi toryr. Ol jaqqa da kóz salýy múmkin. Onda óz qamyńdy óziń jasaısyń...

As jep bolǵannan keıin ań munara shapan kıgen, ań shalmaly «ıshandy» Qospa meshitine qaraı shyǵaryp salýǵa salt atpen Qarshyǵa birge ketti.

Aqmetshe úı syrtyna shyǵyp, qonaqty attandyryp jiberdi.

2

Bolystyń jastar komıtetiniń hatshysy Tańqybaıdy «meniń kedeıim» deıtin. Bulaı deýine sebebi de moldy. Pysyq Tańqybaıdy aldymen qosshy uıymyna beıimdegen sol Shynǵalıev edi. Tek qana ony uıymǵa kirgizip qoıǵan joq, saýatyn ashýǵa da kóp kómek etti. Onyń ústine Shynǵalıev Tańqybaıdy qasyna kóbirek ertetin. Ásirese, demalys kúnderi ony ertip shyǵyp kelgen qus atýǵa da qushtarlyǵyn asyryp júrgen. Qaı jerge ertip baramyn deseń de, ne jumysqa jumsasań da, bul elpildep turǵan sharýadan bir de qaıt joq, ere beredi, júre beredi. Tapsyrǵan isti jáne oryndamaı tynbaıdy. Naǵyz atqa jeńil qubasha adamy Shynǵalıev onyń úıine kóbirek kelip, tipti jıi-jıi qonyp ketip júrdi. Aqmetsheniń ań ordasy, kilemdi úıi, krovaty, tósegi kedeıshil Shynǵalıevke o bastan-aq jat kóringen. Ol detdomda tárbıelenip júrgen kezde de baı men bıge ózgeshe óshtikpen esti. Sondyqtan ol Aqmetshege ádeıi kórsetip, tórine tóseýge durys kıizi de joq Tańqybaıdyń úıine kelip qonyp júrdi. Erteńgilikte qyzyl kúreń shaıǵa qanyp, kún sáskege kelgende sary qymyzdy sapyryp ishýdiń ornyna ol qosshy kedeıdiń úıinen sarysý tistep, suıyq shaı iship attana beretin. Sol «meniń kedeıim» atanǵan Tańqybaıyna Shynǵalıev búgin de:

— Táke, sizdiń aýylǵa baramyn. Ketip qalmańyz, — dedi.

Buǵan qýanyp ketken Tańqybaı:

— Árıne, bizdiń úıge qonbaı qaıda qonaıyn dep ediń, — dep máz bolyp qaldy.

Keshke deıin Tańqybaı jastar keńsesine bir emes, áldeneshe ret kelip:

— Qaýǵabaı, júretin ýaqytta maǵan daýysta. Men attardy daıyndaıyn, — deýmen boldy.

Biraq Tańqybaı san ret kelse de, Shynǵalıevtiń tústen keıin bastaǵan jınalysy kún uıasyna kirgenshe aıaqtalmaı qoıdy. Shydaı almaǵan Tańqybaı da qalbalaqtap, úı tóńireginen shyǵa almady. Ol úıge kirýge de bata almady. Qanshama jaqsy kórse de Shynǵalıevtiń minezi jaman, tili de ashshy. Ótken joly áldeqalaı jastar májilisiniń ústine kirip kelgende Shynǵalıev oǵan: «Otaǵasy, bul qosshynyń jınalysy emes, jastardyń jınalysy. Timiskilenip kóringen jerge basyńdy suǵa berme», dep tastaǵandy. Sodan beri ol aıaǵyn baıqap basyp, kúnály adamdaı Shynǵalıevqa jaltań-jaltań qarap qoıyp, onyń qasy men qabaǵyn ańdıtyn edi. Al búgin «birge qaıtamyz, sizdiń aýylǵa baramyn» degennen keıin Tańqybaıdyń taqaty qalmady. Qaıta-qaıta kele berdi. Eń sońynda, tusaýly attardy úıdiń tap irgesine jetektep alyp kelip «ýaqyt boldy, shyq» degendeı etti. Atty da, Tańqybaıdy da kózi shalyp qalǵanmen, bolystyq jastar komıteti shyǵa qoımady. Ol sóılep jatyr edi. Eriksiz qulaq túrgen Tańqybaı úzdik-úzdik:

— ... Aqmetshe sıaqty taby jat adamdardy aıdap jibergen kúni... Tańqybaı sıaqty kedeıler... ezilgen, tunshyqqan kedeıler... «ýh!» dep demin alady... Jerge, malǵa, eńbekke qoja... — degen sózderdi aıqyn esitti. Baılardan teńdik alý, aqysyn alý degendi aýyzben ǵana emes, óz kózimen kórgen Tańqybaı bul sózderge tańdanǵan joq. Ony selt ettirgen «Aqmetshe sıaqty taby jat adamdardy aıdap jibergen kúni» degen sózder boldy. Ol qulaǵyn túre tústi, tipti úıge jaqyndaı bastady. Biraq qas qylǵandaı májilis bitip, úıdegiler dúr etip oryndarynan tura bastady. Shýlap, sóılep shyqqan komsomoldardyń eń sońynan Qaýǵabaı Shynǵalıev te shyqty.

Tańqybaımen ekeýi «Shegen qudyqqa» asty.

«...Aqmetsheni aıdap jibergen kúni Tańqybaı sıaqty kedeıler ýh dep demin alady». Bul sózdiń maǵynasyn Tańqybaı jaqsy túsinedi. Biraq onyń asa uǵyna bermeıtin bir jaıy. «Aqmetsheni qaıda aıdaıdy? Barsa kelmeske me?» Buryn patsha zamanyndaǵy «barsa kelmeske aıdaıdy», «Sibir jiberedi», «Tesken taý ótip ketedi» degender Tańqybaıdyń qulaǵyna tanys sózder. Al «Aqmetsheni aıdaý...»

Tańqybaı basyn shaıqap kele jatty. Qaýǵabaıdan suraýǵa batyly barmady. «Barsa kelmes» qaı jerde eken? — dep te oılap, biraq onyń el ekenin, jer ekenin aıyra almaı kishkene adamnyń kishkene oıy eshbir qolǵa ustar dáıek tappaı kele jatty...

— Táke, — dedi Shynǵalıev bir sát attyń tizginin qytyńqyrap ustap, ózi er ústinde Tańqybaıǵa qaraı bútin denesimen burylyp. — Kóp jyldardan keıin osy jerde ne bolatynyn bilesiń be?

Oıy bólinip ketken Tańqybaı:

— Lápbáı? — dedi túsinbeı qalyp.

— Kóp jyldardan keıin... aıtalyq on-on bes jyldan keıin osy jerde ne bolatynyn bilesiń be?

— Qaıdan bileıin, qaraǵym. Kóp jyl ótken soń ne bolatynyn bir qudaıdyń ózi... — dep qaldy da Tańqybaı «qudaı» degen sózdi Shynǵalnevtiń jaratpaıtyny esine túsip ketip, aıaǵyn bura saldy. — Kóp jyl ótken soń ne bolatynyn biz qaıdan bileıik. Biz nadan adambyz. Ózderińiz sıaqty kóp oqyǵan jigitter bolmasa.

— Degenmen topshylap kórińizshi: máselen, ekeýimiz osy jerde kele jattyq, sonda ne minip kele jatar edik? Jolda ne kórer edik? Oılanyńyzshy, Táke.

Oılaýǵa onsha alǵyr, boljaýǵa óte baı bolmasa da, Tańqybaı keıde jaýapty tez tabatyn da edi.

— Aqmetsheniń qaz moıyn qara kókterine minip kele jatamyz da, basqa ne mineıik, — dedi ol jip-jińishke daýsymen.

Sóıtti de, ol óz sózinen ózi shoshyp ketti. Álsiz daýsy qasyndaǵy Shynǵalıevten ári asyp jyǵylmasa da, muny ol bútin el estip qalǵandaı kórdi.

— Joq, — dedi Shynǵalıev.

Tańqybaı ogan jalt qarady.

— Men qatelestim bilem, Qaýǵabaı. Oqasy joq, qatelessem qateleseıin. Biz nadan adambyz.

Ol ishinen Shynǵalıevtiń «joq» degen jaýabyn jaqsy kórip qaldy. «Qaz moıyn qara kókterdi emes. Bireýdiń maly bireýge tımeı-aq qoısyn... árkimdiki ózine buıyrsyn...»

— Qatelestiń, Táke. Myqtap qatelestiń. Biz Aqmetsheniń qaz moıyn qara kókterine minip kele jatpaımyz. Qaz moıynǵa miný on-on bes jyldan keıin túkke turmaıtyn bolady. Atpen júrý — jaıaý júrgenmen birdeı bolady.

Tańqybaı endi tańyrqaı qarady. Shynǵalıevti óte bilgish, óte sóılegish dep ishinen rıza bolatyn, sonymen qatar onan seskenetin de edi. Bul joly onyń sózinen seskene bastady. «Taǵy qandaı bále» dep seskendi ol.

— Biz on jyldan keıin atpen júrmeımiz. At qalady, ógiz umytylady. Jaıaý júrý degen ertegi tárizdi tyńdaýǵa jaqsy, biraq nanbaıtyn áńgimege aınalady. Nege deısiń ǵoı, Táke? Tyńda: myna bizdiń dala, ózimizdiń osy Taıpaqtan bergi dala, anaý Qasharsoıǵannan arǵy, Shalqarǵa sheıin, bir jaǵy Sabyndykólge sheıin jaıylyp jatqan jalpaq dala mashınaǵa lyq tolady, egin kólge bitken quraqtaı osy alqapty tutas alyp jatady. Tas joldar salynady. Tas joldardyń eki jaǵyna myna telegramm aǵashyndaı tizilgen baǵandarda elektr janyp, túndi kúndizgideı etedi. Al siz ben biz fordzonǵa minip yzǵytyp kele jatamyz. Kádimgi ana jylǵy Sovnarkom Sáken minip keletin fordpondaı mashınaǵa. On shaqyrym jer on mınýttik jol bolady. Mine, qateleskeniń, Táke. Solaı bolady, tap osy aıtqanymdaı bolady. At degen ne táıiri. Ógizden at jaqsy, al attan mashına jaqsy ekeni áldeqashannan belgili, Tóke. Júz attyń súıregenin bir mashına kózińdi ashyp-jumǵansha qalaǵan jerińe jetkizip beredi. Mine, mashına zamany osylaı bolady. Biz mashınaǵa minemiz, Táke. Sóz joq oǵan.

— Sheshem on segizinshi jyly súzekten qaıtys boldy. Al ákeıdi... bandy atyp ketti. Kádimgi atyshýly qaraqshy, — dep bógele tústi de, — Qunys qaraqshy, — dedi tistengendeı, daýsy túıtkildenip.

— Apyrym-aı, solaı ma edi, — dep Tańqybaı selk ete tústi. — Men kópten beri suraıyn dep, biraq bata almaı júr em. Sol surqıa jýyrda osy mańǵa kelip ketipti... Men ózim kórgenim joq, jurt solaı deıdi. Ras pa, ótirik pe bilmeımin, áıteýir osyndaı bir jamanat bar. Bizdiń Sársen biledi anyǵyn.

— Ne deısiń? Qunys?

— Sársen biledi anyǵyn. Men aýylda bolǵanym joq...

Shynǵalıev qansha tyryssa da, Tańqybaıdan aýyz tushyrlyq áńgime shyqpady. Ol Sársenmen áńgimelesýge asyqty.

Kesh kelgen qonaqqa shaıdan ózge ne tamaq ázirleýge bilmeı, erine jaltańdaı qalǵan Qıbatqa:

— Qaınyń keldi, Qıbat. Kebeje túbinde birdemeń bolsa qazanǵa sal. Aldymen shaıyńdy ákel, — dedi Tańqybaı, qaınyń degen sózdi muqamdap aıtýǵa tyrysyp.

Kebeje túbinde syńar omyrtqa men bir jilik baryn úı ıesi jaqsy biletin. Biraq oǵan salatyn nannyń joǵyn ol ańǵarǵan joq. Jalǵyz-aq qolyndaǵy bary — sanaýly qonaq asynyń molyna qomdanyp, joǵyna qysylatyn áıel:

— Úıde un joq edi, bı qaınaǵanikine baryp kele qoısań, — dep kúbir etti de, samaýryn qoıa bastady. Biraq áıeliniń bul sózin estimedi bilem, qonaqtyń otyratyn jerine qolymen shańyn qaǵyp jiberip, kórpe saldy da, Tańqybaı jańaǵy Shynǵalıevtiń jolda aıtqan áńgimesin aıta bastaýdyń qamyn kózdedi. Ol bul kóp biletin qonaǵynan búgin kesh túsinbeıtin nárselerin birindep surap, bir ózi ońasha otyryp áńgimege qańbaqsha boldy.

Azdan keıin Qıbat kebejesin ashyp, qazan kóterý jabdyǵyna kiristi. Tabaqqa salǵan etti kóterip áıel úıden shyǵa bergende Qarshyǵa qarsy kezdese ketti. Kúnde osy kezde Sársendikine de, óziniń úıine de bir soǵyp ketetin bul «erke jigittiń» beıseýit júrisine Qıbat kóńil aýdarǵan joq, onyń úıdegilerdiń áńgimesine qulaq tosa qalǵanyn da elegen joq. Tipti elegen kúnde de erke ósken bir betti sotqar myrzany «neǵylyp tursyń» dep muqshaý da qıyn edi.

— Erke jigit, úıge kir. Qonaqpen áńgimeles, jaqsy keldiń, — dedi áıel óte-móte sypaıy sóılesýge tyrysyp.

— Taqa aǵany papam shaqyrady, — dedi Qarshyǵa dúńk etken toqpaqtaı qatań únmen. Qaı ýaqytta da jaı sóılesýdi bilmeıtin qaraqus keıipti, bóri qarasty Qarshyǵanyń úninen búl joly yzǵar esip ketken sıaqtandy. Qıbat sál jol berip shetirek shyqty da, tańyrńap toqtaı qaldy.

— Tanymaı tursyń ba? — dedi Qarshyǵa kisi alatyn býradaı tónip. — Álde Taqa aǵa degen sózge aqyrdyń ba? Taqa aǵa emes, eshki tuıaq Tańqybaı kerek. Papam shaqyrady...

Áıel qorqyp ketti. Tónip kelgen Qarshyǵanyń qara súr beti tútep ketkendeı sezildi. Al daýsy burynǵysynan da óktem shyqty. Jalma-jan keri burylyp, tabaǵyn kótergen kúıi Qıbat Shynǵalıevpen áńgimege kirisken erine:

— Bı qaınaǵa shaqyryp jatyr deıdi... Erke jigit kelip tur, — dedi daýsy dirildep.

Tańqybaı ornynan qalaı turǵanyn ózi de bilmeı qaldy. Úıden júgire shyqqan kúıi Aqmetshenikine qaraı úkideı ushty. Birden nege kelmediń dese ne der? Keńse basynda ne jańalyq bar dep surasa ne aıtpaq?.. Sonsoń myna... komsomol túndeletip nege keldi dep qalsa...

Onyń qaltańdaǵan qarǵa adymyn eki attap-aq ókshelep kelip:

— Beri júr! — dedi Qarshyǵa, oń qolymen ıyǵynan júre tartyp.

Tańqybaı ekpinmen omaqatyp kete jazdady da, Qarshyǵanyń burǵan jaǵyna qaraı qaltańdady. Bul óz úıinen, qataryndaǵy Sársenniń úıinen de oqshaýyraq turǵan Akbardyń kishkene qara lashyǵy jań boldy. Bul eki ara elý-alpys qadamnan artyq bolmasa da Tańqybaıǵa qıamet-qaıymdaı kórindi — ol úıde ázireıildeı túsi sýyq Aqmetshe otyr dep oılady.

Kishkene denesine laıyq júzi de bir ýys, saqaly da sol júzine saı bir shókim Tańqybaıdyń sol saǵatta oı-órisi de shap-shaǵyn bir suraqtyń tóńireginen shyqpady: «Birden nege kelmediń dese ne aıtamyn?» boldy. Ol sol suraqqa súrinip kele jatqan adamsha toqtala berdi.

— Bas aıaǵyńdy! — dep zekidi Qarshyǵa bireýge ázirlengendeı tóne túsip.

Akbardyń úıin ol Aqmetsheniń aq ordasy dedi bilem, ejelgi ádetinshe kirip kelip, tórge jetpesten júrelep otyra ketti. Sonsoń Aqmetsheniń tórge taıaý otyratyn ornyna kezin qadady. Jeti tún bolsa da úı ishi asa qarańǵy emes edi, shamalaǵan orynda Aqmetshe kózge shalynbaǵannan keıin:

— Aqań osynda kele me, Qarshyǵajan? — dedi ol, úıge sál kesheýildep kirgen Qarshyǵadan.

Jaýap ornyna onyń tóbesine zildeı qara tas túsip ketkendeı boldy.

— Aqmetshe aıdalsyn dep senen basqa taǵy kim qol kóterdi? — dedi Qarshyǵa. Onyń úni qara jerdiń astynan shyqqandaı dúńkildep ketti.

— Aınalaıyn, Qarshyǵajan,- — dep otyra qalǵan Tańqybaıdy ol jaǵasynan ustap ornynan turǵyzdy. — Aıdalsyn degen sózdi jańa ǵana... keshke taman esittim...

— Aqmetsheni jer aýdaryp úlgergenshe, sol jermen bárińdi tegis qoshtastyrarmyn. Aldymen myna seni.

— Aınalaıyn Qar...

Tańqybaı «qyrq» etti. Onyń jelkesinen búrgen Qarshyǵanyń salaly sheńgeli jyrtqysh ańnyń ýly tyrnaǵyndaı qyr moıyndy syǵyp bara jatty...

Asty quz, ústi muz naıza qıanyń shanshylar tóbesinde tarǵyl tas jastanyp ósken balapan jyrtqysh uıada kórgenin umytpaıdy. Ol qurýly torǵa, tordan keıin qusbeginiń qolyna túskennen keıin uzaq ýaqyt sheńgeldeı ustap, tumsyqtap jyrtatyn qandy jemin kókseıdi. Tuǵyrda otyrǵan shaǵynda kóldeneń qybyrdyń bári onyń shamyn keltiredi: adamnyń aıaq basqany, balanyń júgirgeni, tóldiń shapqylaǵany arqasyn shymyrlatyp, qulshynyn shabaqtaıdy. Al áldeqalaı úı syrtynda adam, abalaǵan tóbettiń úrgeni, shapqan attyń dúrsili qulaqqa shalynsa beıne topshysyna qyl buǵaý salyp ǵazaptap jatqandaı óshigedi; dúbir ıesin oryp túserdeı qomdanyp, sheńgelin kók sandalǵa qadaıdy; ol jemin astyna basqandaı tegeýrinin batyra túsedi. Mundaı kók ıyq alysqa alyp shyǵyp, tomaǵasyn sypyryp tastap jibergende ańnan taıyp tússe, uzaq ýaqyt irkilgen kegin ıesinen alady — qandykóz qaskúnem adamnyń ózine bas salady...

Ózgeden bólek ór tóbede esip, bala shaǵynan jat baýlynǵan jyly shyraıdan juda, sýyq júz, yzǵarly lebizben aýyzdanǵan Qarshyǵanyń bar zári ishinde, bar syry búıreginde kelgen edi. Qum men quzda túnep, elden aýlaq sergeldeń ómirdiń bóri jortýylyna túsken shyǵan ákeniń qylmysty qımylyn ol jumbaǵy mol er júrektik dep sanaıtyn; al túsi sur, ishi sýyq Aqmetsheniń tas tártibin dúnıeni bir ýysyna syıǵyzatyn kúshteı kóretin. Ol Qunyssha qımyldap, Aqmetsheshe ýystaýdy arman etip kelgen...

Sol qara baýyr Qarshyǵa úlken ýysyna olqy kelgen Tańqybaıdyń qyr jelkesin jany bar jándikteı de kórmedi. Óńeshti qosa syqqan bes saýsaqtyń temirdeı ushtary et pen terige byrt-byrt kirip, kójekteı qurbandyqtyń «shıq» ete qalǵanyn baıqaǵan da joq. Ol qarysqan qoldaryn sál ýaqyt jany ketkenshe qysa tústi de, mezet jazyp jiberdi, ýysyndaǵy dir-dir qaqqan shalajansar dene jerge sylq etti.

Eki kózine qan tolǵan Qarshyǵa sylq etken deneni jaıyna tastap kete barmady. Temir sheńgelmen búrgen qurbandyǵyna endi bolat tumsyqty bir kómip ótetin jyrtqysh qustaı, ol jerge eńkeıe berdi. Soqyr óshpendiliktiń qumaryn aıaýsyz qandyrýǵa erik alǵan qol býynyp, eseńgirep qalǵan Tańqybaıdyń ókpe tusyna sýyq qanjardy suǵyp jiberip, keri tartyp aldy. «Yńq» etkendeı bir dármensiz dybys berdi de, shala óli dene typyrshı qaldy. Ústinen tónip turǵan Qarshyǵa qara joldanyp júgirgen alasha ústindegi qan jylǵasyn anyq kórdi; bulaqtyń kózindeı ol qannyń áldeqaıdan ytqyp shyqqan dybysyn da qulaǵy shaldy. Qap-qara túnniń ishinde kózden tasa jerde bitirgen birinshi isine shamyrqanǵandaı, ol basyn joǵary kóterip, kidirmesten syrtqa shyǵyp boı jazdy. Jan-jaqqa kóz tastady. Áli sol oń qolyndaǵy sabyn saýsaqtary qarysqansha qysqan qanjardy aýzyna taqap, júzin bir qyryndatty da sýyq bolattyń jalpaq jerin jalap aldy. Jylymshy tartqan qannyń kermek dámi men kúlimsi ıisin anyq sezse de, ol jırenip shimirkengen joq.

Qazan asyp júrgen Qıbat eki kózin eriniń ketken jaǵynan almaı qarap edi. Qarshyǵanyń sýyt júrisinen, óńinen de, úninen de áıeldiń shoshynǵan záresi bir pále bolaryn bilgendeı-aq elegizgen. Iesiz turǵan Akbardyń lashyǵyna ekeýiniń qabattasa kirgenin, birazdan keıin uzyn Qarshyǵanyń úıine qaraı jónelgenin oshaq basynda júresinen otyryp ańdyǵan áıel aıqyn kórdi. Ol Qarshyǵa uzap shyǵysymen-aq júgirip kelip úı syrtynan qulaǵyn tosty. «Eger de Aqmetshe bolsa sóılesip otyrǵan shyǵar» degen oı keldi. Biraq demin ishinen alyp, qulaǵyn selt etpeı tossa da, úıden jan ıesiniń ne qybyrlaǵan, ne sybyrlaǵan dybysy shyqpaı qoıdy.

— Aý, bizdiń kisi, barmysyń? Úıde qonaq jalǵyz qaldy. Sen neǵylyp otyrsyń?

Ún joq.

— Bizdiń kisi-aý, dybys berseıshi!

Tym-tyrys dúnıe.

Kirip kelip, alasha ústinde qaraýytyp jatqan adamǵa qolyn soza berdi... Jyly qanǵa bulanǵan muzdaı deneni ustaǵan kúıi kótere tústi de, jansyz, býynsyz óli ekenin kórip, esikten shyǵa jóneldi. Jan ushyrǵan áıel Sársendikine jete jyǵylyp, estigen jannyń saı-súıegin syrqyratarlyq ashshy daýys kóterdi...

— Pyshaqtap ketti me? — dedi Sársen sybyrlap. Sóıtti de ol esiktiń kózine sulap túsken Qıbattyń basyn kóterip, qoltyǵynan demep turǵyzýǵa áreket jasap:

— Aqyryn, aqyryn. Sabyr et, Qıbat. Ol bárimizdi baýyzdap ketedi. Qonaǵyń qaıda? Úıde me? Aqyryn, aqyryn, sabyr et! — deı berdi.

Esi shyǵyp ketken áıel túndi basyna kóterip óksidi.

Júgirip kelgen Shynǵalıevke Sársen:

— Baýyzdap ketipti... Tańqybaıdy. Akbardikinde kórinedi, — dep qolynan jetekteı jóneldi.

Sársen men Shynǵalıev alasha ústinde jatqan Tańqybaıdyń qan soqta denesin shyrpy shaǵyp aınaldyra qarady da, keri shyqty.

— Meni de óltiredi, — dedi Sársen dirildep.

— Qunys pa? — dep suraǵan Shynǵalıevke, Sársen:

— Onyń balasy da jeter bizdi qyryp ketýge, — dedi.

İİİynǵalıev tez atqa mindi de, bolys keńsesine soqpastan, Jympıtyǵa asatyn jolmen shaba berdi.

Jazdygúni tań appaq atyp, kún uıasynan áli shyǵyp úlgermegen shaqta kóńildi áldeqaıda alyp ushatyn, ján-tánińdi ǵajaıyp bir shattyqqa shomdyratyn, aıaǵyńdy jeńil bastyryp, aýany toımaı juttyratyn bir sıqyrly saǵat bolady. Ol kezde alystaǵy zattardyń beıneleri kózge ózgeshe ertegi sıaqty elesteıdi; kóz ushyndaǵy aýyl men selender beri yǵysyp jaqyndaı túsedi; úı-jaılar balanyń oıynshyǵyndaı dóńgelenip usaqtala qalady; óristegi jylqylar qara shybyndaı qybyrlap, kósh jerdegi qyrattar qulyn jaldana beredi, jer betiniń oıly-qyrly qyrtysy jazylyp ketkendeı budyrsyz kórinedi de, kókjıegi joǵary qalyp, bútin kóz oraǵan aımaqtyń qaq ortasy tostaǵan túbindeı shuqyraıyp jatady.

Tastaǵan dán qodyrańdap ósip jatatyn qunarly jeri mol en sahara tý kúıinde jatyr. Mal baǵyp kóship júrýden basqany ádet qylmaǵan qazaq sharýasy eginshilik kásibine jumylatyn shaǵy jetti. Ár salanyń. boıynda tarydaı shanshylǵan sırek aýyl qashan qystaq bolyp bas qosady? İshki Reseıde qolǵa alyna bastaǵan sovet sharýashylyǵy mine bizge de kerek. Mashınasy mol, ókimet qarajatyna súıengen sol iri sovhozdyń bir-ekeýi ornasa myna samarqaý dala qandaı jandanyp júre berer edi. Poselkeler molaısa, jol salynsa, sonsoń... sonsoń qyrda, aýylda Ilıch shamy jansa!..» — dep oılap kele jatyr edi Dáýletov.

Kúnde ertemen serýendegen saıyn aldynan tosyp turatyn hatshysynyń bul armanǵa aınalǵan oıyn alystan kóringen túıdek shań men shań arasynan shyǵa kelgen qumyrysqadaı qarasyn bólip ketti. Bul qumyrsqa qarasynnyń salt attyly adam ekenin aıyrǵannan keıin Dáýletov basyn shaıqap: «Ýatkomǵa aqpar alyp kele jatqan shabarman shyǵar. Shabarman ornyna telefon bolsa! Bul halyqtyń oı-sanasyna qandaı eser eter edi! Temir jol kórmegen, qala ómirinen habarsyz, aýlaqta jatqan aýyldarǵa osyndaı zattar kerek-aq...» dedi.

Dáýletov boıná betpen oralyp úıine jetkende salt attyly ýkom partıanyń óz keńsesine kelip toqtady. Bul «Shegen qudyqtan» keshe ymyrtta shyǵyp, jazdyń sholaq túnin er ústinde ótkizgen boljaskom Shynǵalıev edi. Ol kórshi qaqpaǵa kirip bara jatqan Dáýletovty kóre sala at tizginin tastaı berip, júgire basyp hatshynyń qasyna jetip keldi.

— Dáýletov joldas... men sizge keldim. Óte tyǵyz jumyspen keldim, — dedi ol entige sóılep.

Tún jortyp túsi qashyp kelgen jas jigittiń betine bir qarap aldy da hatshy:

— Keńsede kúte turyńyz, men qazir kelemin, — dep úıine ene berdi.

Keńseniń ishin sypyryp, terezesin súrtkishtep jatqan áıel ony aıaǵan pishinmen:

— Tym erte ǵoı, shyraǵym, saǵat jeti ǵana. Jýynyp, shaı iship keńse ashylýyna qaraı kelseń etti, — dedi.

Shynǵalıev jaýap bermedi. Azdan soń shydaı almaı qaıtadan syrtqa shyqty. Hatshyny uzaq kútip qalǵan sıaqtandy. Al, izinshe-aq jetip kelgen Dáýletovtyń júrisi de, sóz bastaýy da oǵan óte-móte jaı kórinip ketti.

— Sonaý Qospa jolymen kelgen siz ǵoı? — dedi ýkom hatshysy, otyr degendeı oryndyń kórsetip.

— Iá, Dáýletov joldas. Túnimen júrip keldim...

— Qatty keldińiz... Siz Kózeevpen birge kelgen jigitsiz ǵoı anaý kúngi?

— Iá, Dáýletov joldas...

— Ertemen shapqylap kelýińizge qaraǵanda asyǵys jumys bar ǵoı shamasy?

Shynǵalıev shydamady.

— Baı-qulaqtar kedeıdi pyshaqtap óltirip jatqanda shapqylamaı bola ma, Dáýletov joldas...

Shynǵalıev ýkom hatshysyna keshe keshte bolǵan oqıǵany da, «Shegen qudyqqa» Qunys qaraqshynyń jasyryn kelip júrgenin de, sharýalardyń úreıi kete bastaǵanyn da biraq aqtardy.

— Siz qazir páterińizge baryp jýynyp, tamaqtanyp, uıyqtap tynyǵyp alyńyz. Qatty qobaljyp jáne túnimen kóz ilmeı at ústinde qaljyrap qalypsyz. Bári de retteledi. Tıisti shara qoldanylady. Komısıa shyǵady, — dedi Dáýletov Shynǵalıevtiń qyzaryp ketken kózine qarap.

— Joq, Dáýletov joldas, men úıyqtaı alatyn emespin. Komısıa tez shyqsa, men birge keteıin. Jurtqa túsindirý kerek bul jaıdy. Jastarǵa myqtap uǵyndyrý kerek. Mundaı kezde uıyqtaýǵa ýaqyt joq, — dedi Shynǵalıev aptyǵyp.

Dáýletov basyn shaıqady.

Bir saǵattan keıin Dáýletov búro múshelerin jınap alyp:

— Qazir ǵana gýbernıada habar aldym: iri baı-bekterdiń mal-múlkin konfıskelep, ózderin basqa gýbernıaǵa jer aýdarý jóninde úkimettiń qaýlysy shyqty, — dep jańalyq jaıdy málim etti.

Ózara pikir alysqannan keıin ýez basshylary «Shegen qudyqqa» sharýalardyń jınalysyn ótkizýdi, ol jınalysta bolystyq qosshy uıymynyń shyǵarǵan qaýlylaryn jarıalap, iske asyrylýyn maqul tapty.

— Gýbernıaǵa, ýezge bólinetin ákimshilik tártip ózgerýimen baılanysty jáne basqa qyzmetke aýysqandyqtan Álen Áleýov Ýatkomnyń predsedateldik qyzmetinen bosatylyp, gýbıspolkom qaramaǵyna shaqyryldy. Ýatkom predsedateliniń mindetin ýaqytsha onyń orynbasary Qarabaı Kozeev atqaratyn boldy, — dedi Dáýletov onan keıin.

— Áleýovtyń keri shaqyrylatyny kelgen kúnnen bastap-aq kórinip tur edi, — dedi Hakim.

Bul joly da alýshyny ańdýshy jeńdi.

Bolystyń atqarý komıtetiniń aǵasy Qarabaı Kozeev «Shegen qudyqta» bolǵan ýaqıǵany túnde esitti de, ýezen adam kelgenshe Aqmetsheni keńsesine shaqyrtty. Bulaı etkeni batyraq kedeı Tańqybaıdyń ólimine qalaı túsinik bererin Aqmetsheniń óz aýzynan esitý jáne tergeý komısıasy istiń betin ashqansha óktemdigin júrgizip kelgen bul belgili adam aýyldan aýlaq bolsyn degen nıet edi.

Aqmetshe atkom aǵasyna amandasqannan keıin jaı-mánisti suratpaı-aq ózi bastap, ózi túsindirýge kiristi.

— Óte ókinishti jaǵdaı, ókinishinen de aıanyshy basym, — dedi ol Qarabaıǵa muńaıǵan pishinmen. — Ókinishi: ata-babanyń dástúrinde bolmaǵan, kóp zamannan beri kóz kórip, qulaq estimegen, týysqan týysqanǵa qol jumsap, jazyqsyz qan tógý; ol qan meniń aýylymda, meniń balamnyń qolymen tógildi. Aıanyshy: ómiri adam betin jyrtpaǵan, ózgege oımaqtaı zıan etpegen, ózime bolsyn dep bura tartýdy bilmegen, shaqyrǵanǵa balasha til qatyp, jumsaǵanǵa balasha zyr júgirgen pende edi. Pendeliginen buryn ózimizge rýlastan da góri jaqyn atalas, qandas, qaryndas edi. Onyń ústine jan baqqan úıli edi, jańaǵa kóz tikken sanaly azamat edi. Balasyn jamandaıtyn ata joq, atadan alshań ketpeıtin bala joq. Men pálen dep balany da aqtar pikirde emen, zulym edi dep ony qarǵar da shamam joq. Ádil bılikke bas ıemin, qylapsyz zańǵa boı usynamyn. Qolmen istegendi ıyqpen kóterýge týra keledi. Ne jaza berseńizder de balaǵa ara túser jaı az qalyp tur. Biraq este tutatyn bir negiz bar. Ol adamnyń barshasyna has negiz. Jas bala eńbektep baryp qaz turyp, baldyr-buldyr sóıleı bastaǵannan-aq úlkenge elikteıdi. Bul elikteý eresek kezge deıin sozylady. Úlken bolsam eken, er jetsem eken degen tilek búl. Al er jete bastaǵan kezde bul úlken bolý tilegi dúnıe súıgish maljandylyqqa aınalyp ketedi. Baıysam eken, men de úlkenderdeı úıge ıe, malǵa qoja bolsam dep umtylady. Bul tabıǵı tilek...

— Men sizden jastyń qalaı ósýin, onyń qandaı armany bolatynyn suraýǵa shaqyrǵanym joq Aqmetshe joldas. Sizdiń balańyz Tańqybaı Elamanovty ne úshin óltirdi? Sony bilýge, sony óz aýzyńyzdan esitý úshin shaqyrdym, — dedi Qarabaı onyń sózin bólip.

Álbette, mine osyny, balanyń mundaı aýyr iske adam ólimine sebepker bolǵanyn aıtyp otyrmyn. Maljandylyq, malǵa qoja bolý tilegi ony mundaı aýyr halge ushyratqan.

Úıge Hakim, Shıtov, Jolmuqan jáne Qarabaıǵa buryn sońdy tanys emes bir jigit kire berdi. Alystan kelgender de, úıde otyrǵan ekeýi de birin-biri buryn kórmegen-bilmegen adamdardaı, sálemdespesten, kórispesten tosyrqap turyp qaldy. Azdan keıin ǵana Qarabaı ornynan tura kelip:

Bylaı shyǵyńdar, — dedi. Basqa sóz aıtpady. Tek qana óziniń sóıler aldyndaǵy tamaǵyn qaıta-qaıta kenep, azdap jótelip alatyn ádetin istedi.

Qarabaıdy eliktegendeı ilese Aqmetshe de ornynan turyp, tamaǵyn kenedi, biraq ol ýezen kelgen basshy ákimderge ysyrylyp oryn bere qoımady.

— Myna kisini siz aldyrdyńyz ba, álde ózi kelip málim etti me? — dedi Hakim azdan keıin.

— Bolǵan ýaqıǵany óz aýzynan estıin dep men shaqyrtyp aldym, — dedi Qarabaı taǵy da tamaǵyn kenep qoıyp.

— Iá...

— Biraz áńgime aıtty. Alaıda, bul kisiniń sózine men asa túsine almadym.

— Ne aıtady, — dedi Hakim Aqmetshege kóldeńnen kóz tastap.

— Balasynyń kisi óltirgenin jasyrmaıdy. Bul ókinishti ýaqıǵa deıdi. Solaı deı turyp Elamanovty óltirý tabıǵı nárse degendeı pikir aıtady.

Hakim de, Shıtov ta Qarabaıdyń sózine qulaǵyn tige qaldy.

— Eńbektep qaz-qaz turyp, tili shyǵyp boıy óskenshe, tipti aqyly kirip ábden eseıgenshe adam mal-jandy bolady deıdi bul kisi, — dedi Qarabaı. — Mal-jandy kezinde adam adamnyń qadirin bilmeıdi. Iaǵnı adamjandy bolmaıdy. Bul jurttyń bárine ortaq qasıet deıdi. Jáne ólim degen nársege magyna bermeıdi, óıtkeni ólimnen ózi de qoryqpaıdy, basqany da almaıdy. Mine, osyny eskerersiz degendeı etedi.

Hakim oılanyp qaldy da, sálden keıin qabaǵyn túıdi. Onyń túsi de bozaryp ketti.

— Bul túsinikti fılosofıa, Qareke. Óte túsinikti, — dedi ol sońǵy sózin nyqtaı túsip. — Balam maljandy deýi shyndyq. Bul adamdy adam mal úshin, dúnıe úshin óltiredi degen sóz. Mal bastan artyq degen fılosofıa. Qazirgi kúres te osyny dáleldeıdi.

— Balańyz qaıda? — dedi Shıtov Aqmetshege qazaqshylap.

Aqmetshe Hakimge qarap saqalynyń ushyn sıpap ótti de:

— Túnnen beri qolyma túspeı qoıdy. Qoryqqannan bir jerde jasyrynyp jatyr ma deımin. Bul tabıǵı nárse qorqý degen, — deı berip edi, Hakim oǵan:

— Onda bala jas kezinde qoryqpaıdy degen sóz jalǵan boldy ǵoı, — dedi kekesindi únmen.

— Balańyz onda... óziniń týǵan ákesine qosylǵan shyǵar, — dedi Shıtov Aqmetshege qadala qarap. Aqmetshe de onan kózin burmady.

— Týǵan ákesiniń qaıda ekenin sizder bilmeseńiz, men bilmeımin. Men ony tiri bolsa óte alysta júrgen shyǵar dep shamalaımyn. Oǵan balanyń ketýi ekitalaı.

— Ony sońynan sóılesermiz, — dedi Shıtov.

Aqmetshe úndemedi. Áńgime úzilýge aınala bastady.

— Sizder osy jerde bolasyzdar ma? Men «Shegen qudyqqa» baryp qaıtqaly otyr edim, — dep Qarabaı Hakim men Shıtovqa kezek qarady da, sen qaıdan júrsiń degendeı Jolmuqanǵa kóz toqtatyp: — Myna palýandy siz ertip júrsiz be, Hakim? — dep prokýrorǵa moınyn burdy.

— Iá, biz ertip keldik. Qulynǵa quryq, asaýǵa buǵalyq sala biletin de kisi kerek bolady. Sizge kómekteser dep ákeldik, — dedi Hakim.

Qarabaı basyn ızedi. Ol oqymaǵan adamnyń zeregi bolatyn. «Aqmetsheniń asyl násildi jylqylaryn bóri-qarydan saqtaýǵa da osyndaı beldi jigit kerek» degen oı keldi oǵan.

Bul kezde on shaqyrymdaı jerdegi «Shegen qudyqta» taǵy da bir aýyr ýaqıǵa boldy.

Ótken túngi adam jany túrshigerlik ólimdi kózimen kórgen Shynǵalıev jazyqsyz qan tókken kisi óltirýshini qolǵa túsirý úshin qalaǵa da ózi habar berip, tergeý ornynyń adamyn da ózi ertip kelip edi. Tap osyny ańdyp tań ata «Shegen qudyqqa» Qunys qaraqshy da kelip jetti. Ol balany ustaýǵa prokýrordyń ózi keler degen oımen torydy. Jalǵyz shókeni betke ustap ta buǵyp úırengen Qunysqa aýyl janyndaǵy qudyq, qudyq turǵan saı jáne Aqmetsheniń qulyndy bıelerge jasatqan brezentti lapastary ádeıi qurǵan qamaldaı boldy. Ol óz atyn ádetinshe saı ishine bos jiberdi de, Qarshyǵaǵa shabysy bar

beldi attardan ekeýin daıyndatyp, saıdyń arǵy basyn qaraýyldatty.

Alýshyny ańdýshy alatyny málim, qudyq basynda buqqan belgili jartybasty aýyldyń jandary da, alystan keletin tergeýshi de baıqamady, baıqaý túgil túnde kelip ony aýyl torıdy dep eshbir jan oılaǵan da joq. Ol uzaq kútpedi. Bolys keńsesi jaqtan kóringen tórt attyly jele búlkildep kelip, shetki Akbardyń úıine attaryn baılaı salyp, bireýi syrtta qaldy da, úsheýi úıge kirdi. Kóp keshikpeı ekeýi Tańqybaıdyń úıine bettedi, qalǵan ekeýi attaryna minip týra Aqmetshenikine keldi. Qunystyń qyzǵylt tartqan kózi bir kez qantalap júre berdi. Oǵan attan túsken ekeýdiń biri prokýror Hakim Júnisov bolyp kórindi.

Qunys jata almady. Ornynan túregelip aıaǵyn adymdaı basyp ilgeri júrdi.

— Pyrkarol! — dedi daýystap ol. — Beri shyq!

Daýysqa jalt qaraǵan Shynǵalıev qudyq basynan beregirek shyǵyp shaqyryp turǵan uzyn qara kisige kózin tige qaldy. Onyń oıyna osy Aqmetsheniń belgili jalshysy Akbar tústi. «Anaý kúngi qalaǵa jaýap berýge barǵan Akbar. Bul ne aıtpaqshy?..»

— Beri shyq! — dedi qara kisi taǵy da.

Eki arada eń kemi eki júz qadamdaı jer bolsa da, onyń daýsy Shynǵalıevtiń qulaǵyna tap qasynda turǵandaı estildi. Tanıtyn adamǵa bep-belgili bul óktem shyqqan jýan daýystyń Qunystiki ekenin ańǵarmaı:

— Kelińiz, kelińiz, — dep Qunystyń ózin shaqyrdy. — Beri kelińiz, qoryqpańyz.

Shynǵalıev «Akbardy» Ájiǵalıdan qorqyp tur dep oılady. Ol taǵy da qolyn bulǵap ymdaı tústi de, ózi eki-úsh adym shetkerirek shyǵyp turdy.

Alystan qaraǵanda syrt pishini Hakim sıaqty kóringenmen, Shynǵalıevtiń júzi oǵan uqsamaıtyn. Sonda da onyń boıly kelgen kelisti músini, galıfeli sur gımnasterkasy, tipti buıralanǵan qomaqty shashy «prokýrordyń ózi» degizdi. Qunys sholaq myltyǵyn kóterip aldy. Shynǵalnev qarap úlgergenshe qulaǵyna tars etken daýys qana estildi, ózi dármensiz túrde jerge otyra ketti. Bar sezgeni: ishine bireý shoq tastap jibergendeı kúıip júre berdi de, kózi qaraýytyp túpsiz bir tereńge qulap bara jatty. Qarmanýǵa dármen joq quldyrap bara jatty...

Bar yntasy úı ishinde bolyp, dalaǵa kóz jibere qoımaǵan Ájiǵalı tańq etken myltyq daýsyna jalt qarap, aıtýly Qunysty kórdi. Onyń qolyndaǵy qarýyn da jaqsy aıyrdy. Biraq ózi qarý jumsaýǵa úlgergenshe belgili qaraqshynyń jeldi kúngi jóńkigen qara qańbaqtaı, tez tóńkerilip, qudyqtyń arǵy tasasyna túsip ketkenin ǵana kózi shalyp qaldy. Ol endi jalma-jan jyǵylyp qalǵan Shynǵalıevtiń basyn súıeı berdi. Biraq sol sát «tasadan atqan jartybasqa bir oq jumsamaı qalamyn ba?» degen oı ony qudyqqa qaraı alyp ushty. Myltyǵyn kese-kóldeneń ustaǵan kúıi qudyqqa jetkenshe, odan keıin adamdy da, atty da tolyq kózden tas alarlyq saıdyń ıinine barǵansha Qunys boz atqa qonyp, jónelip te ketip edi. «Artymda qýǵyn bar ma eken?» degen jansha ol endi saı ıininen qylt ete qalyp art jaǵyna kóz tastady. Tars ta tars qatarynan shyqqan myltyq daýsyna ilese zyńyldaǵan egiz oń onyń basynan asyp áldeqaıda joǵalyp jatty. Biraq ol asyǵys atylǵan oqtar darıtyn sheńberden ázirge aýlaqtap ketip edi.

— Toqtaı tur! — dedi Ájiǵalı kijinip, ne atyna minip onyń sońyna túserin de, sońyna túskende bir óziniń ne bitirerin de bilmeı.

— Toqtaı tur. Aldyńdaǵy qos tosqaýyldan aman ketseń seniń qara juldyzyńnyń ázir sónbegeni, Shıtovtyń qamalynan ótip, qumǵa ıek súıeýiń ekitalaı bolar...

Ol qaıtadan kelip álsirep qalǵan Shynǵalıevtiń kezergen erinderine sý tamyzdy.

— Ákeńniń qanyn tókken de Qunys edi, seniń qanyń da osy jaýyńnyń qolynan shashyldy. Ózińnen basqa eshkimiń joq... Eń bolmasa artyńda tuıaǵyń da qalǵan joq, jas qyrshyn... Degenińe jete almaı kettiń, asyl ini. Keshe ǵana... jańa ǵana saırap turǵan til kúrmeldi. Jaınaǵan kóz jumyldy, baqyl bol, inim!..

Kózine jas alyp kórmegen Ájiǵalıdyń ystyq burshaǵy Shynǵalıevtiń jylap aǵyp, topyraqqa sińip jatqan aq shabdar qanyna tamyp ketti.

4

Erteńine «Shegen qudyqta» úlken jınalys ashyldy.

«Ýez basshylary keledi, halyqtyń muń-muqtajy jaıynda sóz sóılenedi. El tegis jınalsyn!» degen atkom jarlyǵy keshten bastap aýyl-aýylǵa taralyp ketip edi.

Sabynkóldiń alystaǵy túkpirlerinen jınalysqa jurt túnnen attandy. Aýyl ústi abyr-jubyr áńgimege tolyp, jol ústin attyń dúbiri men arbanyń syqyry basty. Top-tobymen úzdik-úzdik jyljyǵan jandar túni boıy jol ústinde boldy. Túsetin jekjaty joq adamdar torsyq toltyryp aıran-shalabyn da arbaǵa sala ketti. Áıelderge jylap ilesken jas bala bar kólikterge kórpe-jastyq ta salyndy. Ermegi az bozbala miner jylqysyn keshten úı janynda ustap, tań biline attaryna qondy da, erteńgi dalany qym-qıǵash jarys pen aýdaryspaq oınaǵan asyr shabysqa aınaldyrdy. Sóıtip, aýyl-aýyldyń tegis bas qosqan jınalysyna erkek-áıeli qalmaı shubyrdy. Kún kókjıekten arqan boıy kóterilmeı-aq attyly, túıeli, jaıaýy da aralas aǵylǵan qalyń adam «Shegen qudyq» basyna tus-tustan quıyla bastady.

Osy toptyń arasynda birneshe arbaǵa tıelgen komsomol músheleri bolystyń komıtettiń týyn kóterip bólek kele jatty. Olar «Shegen qudyqqa» jaqyndaǵan soń arbalarynan túsip, eki qatardan sapqa turdy da: «Basyńdar, joldastar, aıaqty!» jáne «Joldastar» jyryn ándetip tártippen jyljydy. Qalyń jıynǵa jýyqtaǵan saıyn jyr úni men aıaq dúbiri samarqaý dalany tebirente túskendeı boldy. Bulardyń yqsham kıimi men jigerli qımyly sol kúngi teńizdeı teńselgen keń shekpen, qalyń shapan kıgen tumaqty, bórikti, jaýlyqty jandardyń arasynda kózge órim taldaı ózgeshe kórindi.

Keshikpeı óz mal-janynan ózgege aıaq asty bolyp kórmegen Aqmetsheniń jaz jaılaýy atkólikke toldy da, qudyq janyndaǵy tepseń ústin qara-qurym adam basty.

Ústin minbe, qalqanyn taıanysh, jetegin baspaldaq etip qoıǵan uzyn kók arbany halyq qaýmalaı qorshady. Jadaǵaı jamylǵan aq býryl shaldar men shańyraq jaýlyq kempirler minbege taıaý jaılanysty da, olardan ári orta býyn otyrdy. Arbanyń tórt jaǵy da qabat-qabat otyrǵan adamdar men turǵan kúıi alystan moıyn sozǵan bozbalaǵa lyq toldy.

Ne bolaryna kózi jetpeı, sońǵy kezdegi oqıǵalardy túrlishe joryǵan halyń ózara kúbir-kúbir áńgimege kóship edi. Qaıta-qaıta tamsanyp, saqalyn sıpap qoıyp Ájiǵalıǵa kóbirek kóz tikken bir shal:

— Ájiǵalı shyraǵym, sen ókimet basynda júrsiń ǵoı, aıtsaıshy, osynshama jurtty nege jınap jatyr? — dep surady.

Ájiǵalımen birge minbeniń qasynda turǵan sur gımnasterkaly jigit:

— Aqsaqal, asyqpańyz, Qazir Qarekeń aıtady, — Dedi.

Oǵan qosyla:

— Iá, aqsaqal, jańalyq bar. Dáýletovtiń ózi sóz sóıleıdi, — degen Ájiǵalıdyń sózine de shal mise tuta qoımady.

Ol qasynda otyrǵan ekinshi shalmen sóılesip ketti.

— «Shegen qudyqtyń» basyna nege jınaıdy jurtty? Jańalyqty basqa jerde aıtýǵa bolmaı ma? Álde álgi atyshýlyny ustap ákelip, sony kórsetpekshi me?

— Aqmetsheni netpese...

— Netpesesi qalaı?

— Álgi deımin-aý...

— Durystap aıtsaıshy, Jáke, «netpese», «álgi deımin-aý» degen túıindi sózderińniń osyndaı jerde tinin jazyp jibermeısiń be?

— Jákeń qaıdan jazsyn kúrmelip qalǵan sózdi. Ýezen kelgen ákim aıtpasa týrasyn. Jákeńe qıyn ǵoı, — dep qoıdy bir qara saqal.

Minbe-arbanyń ekinshi jaǵynda otyrǵan adamdar budan góri ashyǵyraq boljam aıtyp jatty.

— Tańqybaı men álgi Shynǵalı komsomoldy jerleýge baılanysty ǵoı bul jıyn. Muny jurtqa túsindirmese bola ma?

— Túsindiretin ne bar. Jaý jaýlyǵyn etti — óltirdi.

— Sol jaýdyń kim ekenin atyn atap, túsin tústeý kerek.

— Belgili emes pe. Óltirgen Aqmetsheniń balasy...

— Qunys ta Aqmetsheniń balasy ma?

— Áı, qoıshy ári, bilmegen adamsha sóıleısiń.

— Joq endi, bilgende... Aqmetsheniń balasy emes qoı ol bas keser.

— Bárine Aqmetshe jaýapty. Ókimet muny bilmeı otyr deısiń be?

— Onda Aqmetsheni ustaıtyn shyǵar. Ol úshin jurtty jınap qaıtedi?

— Ustaý az. Halyqtyń aldynda jaýdy áshkereleý kerek, — dedi tártippen jurtty otyrǵyzyp júrgen sur gımnasterkaly jigit áńgimege kirisip.

— İmm... — desti otyrǵandar.

Aqmetsheniń otaýy jaǵynan shyqqan adamdar kók arbaǵa jaqyndaı berdi.

Sur gımnasterkaly jigit:

— Shýlamańdar! — dep zekip qoıdy da, kele jatqan adamdardy qarsylap arbanyń ústine shyǵýǵa járdemdesti.

Biriniń sońynan, biri arba ústine: Dáýletov, Júnisov, Kózeev, Edigenov shyqty. Oryssha kıingen taǵy da bir-eki adam. Aǵa mılısıoner Ájiǵalı jáne Jolmuqan palýan arbanyń janynda turyp qaldy.

Az kidirip jurtty kózimen sholyp aldy da, Qarabaı Kózeev:

— Alty aýyl Sovettiń azamattary qatynasqan jalpy jınalysty ashyldy dep jarıalaımyn. Aýyl sharýashylyǵyn órkendetý, kedeı-jalshylarǵa kómek berip, olardy jer jyrtyp, egin salýǵa jumyldyrý jaıly ýezik partıa komıtetiniń hatshysy Dáýletov joldas sóz sóıleıdi. Odan keıin bolystyq qosshy uıymynyń qaýlysyn jarıalaımyz. Al Dáýletov joldastyń baıandamasynan buryn aıtatyn sóz: keshe osy «Shegen qudyq» basynda adamnyń tebe shashy tik turarlyq aıýandyq jolmen qosshy múshesi, belsendi sharýa Tańqybaı Elamanuly joldasty Aqmetsheniń balasy Qarshyǵa deıtin pyshaq salyp óltirdi. Ol ol ma, bolystyq jastar komıtetiniń hatshysy, jalyndy jas qaıratker, eńbekshi úshin jan-tánimen qyzmet etip kelgen aıaýly azamatymyz Qaýǵabaı Shynǵalıev bas keser bandıt Qunystyń qandy qolynan qaza tapty. Bul eki aýyr ólim osy myna «Shegen qudyqtyń» basynda boldy. Ataqty shonjar, qarataıaq oqymysty, kezinde Alash ókimetine járdem etken pravıtel Aqmetshe Muhametshınniń aýlynda boldy. Aýlynda ǵana emes, Aqmetsheniń kezeýimen qaza tapty. Taby jat dushpan sovettiń adal azamattaryna qol jumsady. Biz bul dushpan oǵyna qapyda dýshar bolǵan qadirli adamdarymyzdy azalaýmen birge, búgin olarǵa: senderdiń arman etken maqsattaryńa tez jetý úshin tap qyraǵylyǵyn kúsheıtemiz; eńbekshiniń ústemdigin nyǵaıtamyz; qanaýdan halas bolǵan eńbektiń jemisin arttyramyz; baqytty ómir jasaımyz, dep ýáde beremiz! — dedi.

Jurt uzaq ýaqyt únsiz qaldy. Sonsoń birer adam tamaqtaryn kenep, qozǵala túsken kezde, Qarabaı:

— Sóz ýezik partıa komıtetiniń hatshysy Dáýletov joldasqa beriledi! — dep ózi keri shegindi.

— Joldastar! Men sońǵy kezdegi ózgeristermen baılanysty tómendegi úsh suraqqa jaýap bere sóılegim keledi. Munyń birinshisi — adamdy adam óltirip, qan tógý qashan tyıylady? Ekinshisi — bizdiń basty baılyǵymyz ne nársede? Úshinshi — aýyldy dáýletti, mádenıetti etýdiń joly qandaı? Mine, osy úsh máselege qysqasha túrde jaýap bermekpin.

Adal sharýa Elamanuly men komsomol qaıratkeri Shynǵalıev joldastyń jaý qolynan qaza tapqanyn ýezik atqarý komıtetiniń tóraǵasy Kozeev joldas aıtyp ótti. Bul óte aýyr jáne ańdaýsyzda tap bolǵan ókinishti qaza. Munyń ókinishti bolatyny jaý jasyrynyp júrip qapyda bas saldy. Bul ashyqtan-ashyq maıdanǵa shyqqan burynǵy basty jaýlar emes, solardyń tún jamylyp kelip qoraǵa shabatyn bórideı elden aýlań júrgen qaldyǵy, azǵyny. Ózderińizge belgili azamat soǵysy kezinde maıdandasyp qan tógistik, ol kezdegi dushpan pomeshıkter, fabrıka-zavod ıesi alpaýyttar, iri baı men bıler, solardyń soıylyn soǵýshy ań generaldar men ań ofıserler edi. Bulardyń bárin tas-talqan etip, Qyzyl ásker ap-sap qylǵannan keıin 20-ynshy, 21-inshi jyldary bandy mazalady. Ol aq bandyny qurtqannan keıin, endi mine eldegi baı-bekterdi panalap júrgen bas keserler tóbe kórsetti. Jaýlasý, soǵysý, jazyqsyz qan tógý degen zulymdyqtyń túp-tamyry eńbeksiz baııtyn qanaýshy taptyń qaldyrǵan jeksuryn murasy. Eńbeksiz baıýdyń ózi qylmys. Al sol qylmysty qurtý úshin qanaýshy tapty joıý mindet. Ony, árıne, qyryp tastaý jolymen qurtpaımyz. Eńbek ettirý jolymen joıamyz. Mysaly: myna Aqmetshe Muhametshınge jaqynda sot boldy. Sol sotta onyń kedeılerdi qalaı jegeni ashyldy. On-on bes jyl jumys istep kelgen adamdarǵa Aqmetsheniń tólegen aqysyn esepteseń kúnine shırek tıynnan kelmeıdi eken. Mundaı tegin mal tabý jolyn jalshyny qanaý, onyń nárin borsyqtaı sorý deımiz. Mine, osyny joıyp, Aqmetshe, Dabyl, Salyq sıaqtylardy eriksiz eńbekke qosqan kezde jurt tynysh bolady. Adamdy adam óltirý joıylady.

Qazaq halqy kóshpeli, mal baqqan, momyn halyq; eńbekti súıetin, jigerli halyq. Biraq osy halyqty bıleýshi tap mádenıetten tys, bilimnen tys, ónimdi kásipten tys ustady. Ábilhaıyr hannan órbigen júz elý sultan taıpa-taıpaǵa bólip, bılep keldi. Arqada Abylaıdyń urpaǵy handyq qursa, Jetisýda Tezek tóre dáýrendedi; Hıýada Aspandıar, Baraq sultandar otyrsa, Bókeıde Nuralynyń áýleti ókimin júrgizdi. Osy tolyp jatqan sultandardyń aıdaýymen Reseı patshalyǵynyń qaraýynda júrgen kezde sońǵy 150 jyldyń ishinde qazaq elin «órkendetý» úshin jumsalǵan qarajatty adam basyna shaqsań 6 som 60 tıynnan keledi eken. Al muny jyl esebine aınaldyrsaq — jylyna bir adamǵa tórt tıynnan aqsha jumsalǵan. Mine, bıleýshi taptyń istegen ıgilik isi. Mundaı qarajatqa bala oqytyp, aýrýdy emdep, qala salyp, kópir turǵyzyp bolar ma? Bir kelgen qaıyrshyǵa da qazaq jeti tıyn sadaqa beredi. Han men sultan, patsha men gýbernatorlardyń kórsetken jaqsylyǵy osyndaı. Al bizdiń basty baılyǵymyz nede? Basty baılyǵymyz jerde. Jerdiń ústi náýbat beredi; asty tolǵan altyn men kúmis, temir men kómir, munaı men tuz. Náýbat degenimiz jerdiń betine shyǵatyn ósimdik. Tary men bıdaıdy kóp egip, mol ónim almaǵan jerde molshylyq bolmaıdy. Oral gýbernıasynyń kólemi kishi-girim memleketteı — 15 mıllıon gektar jeri bar. Munyń egiske jaraıtyny bir jarym mıllıonnan astam. Al myna Jympıty ýezin alsaq shabyndyq, jaıylymdyq jerin bylaı qoıǵanda, tek bıdaı shyǵatyn egistiginiń ózi bir úıge 40 gektardan keledi. Qazir osy qunarly jerge egetin egisimiz úı basyna shırek gektardan da az. Belgıa memleketinde jerdiń tapshylyǵynan pıaz, sábiz sıaqty paıdaly ósimdikterdi úı tóbesine egedi. Biz tabıǵat bergen en baılyqty paıdalanbaı kelemiz. Sondyqtan qazir ókimet aýyl sharýashylyǵyn órkendetý isin qolǵa aldy. Aýylda otyryqshylyqqa aınaldyrý, eginshilik kásibin kúsheıtý basty maqsat bolyp tabylady.

Buryn aýyldy jańartýǵa jylyna tórt tıyn jumsalsa, qazir eńbekshiniń balasyn oqytý úshin tegin mektepter salyndy; úkimettiń esebinen emdeý, densaýlyq saqtaý jumystary júrgizilip keldi. Endi jerge ornalasam degen kedeı sharýaǵa kómek kórsetilmekshi. Al kúsh biriktirip jer jyrtamyn degenderge kooperatıv arqyly qural-saıman berilmekshi. Mine, óz bıligin óz qolyna alǵan eńbekshilerdiń úkimeti jarly-jaqybaılarǵa bar járdemin aıamaı kórsetip jatyr. Bul járdem tıyndap sanalmaıdy, bir somdap ta eseptelmeıdi — halyqtyń muń-muqtajyn tolyq ótegenshe kórsetiletin kómek. Sondyqtan ózderińiz bastap, ókimet qostap otyrǵan otyryqshylyq isin, eginshilik kásibin jurt bolyp, qaýym bolyp qolǵa alaıyq. «Eńbek etseń emersiń» degen halyń aýzynda naqyl bar, sol eńbekke jumylaıyq! — dep bitirdi Dáýletov sózin.

Jurt taǵy da kidiristep, únsiz qozǵala túsip edi, Qarabaı Kozeev halyqty jetektep qol soǵyp jiberdi; ony qasyndaǵy Júnisov qostady da, birindep bastalǵan bul qol shapalaqtaý á degenshe dúrildegen kúshti úndi-shýyly aralas dúrsilge aınalyp ketti. Azdan keıin qos qolyn joǵary kóterip, delebesi qozyp ketken qalyń toptyń shýylyn zorǵa toqtatyp, Qarabaı bolystyń partıa komıtetiniń hatshysy Edigenovke sóz berip edi, ol aıqaı salyp:

— Bolystyń qosshy komıtetiniń qaýlysyn jarıalaımyn. Ol mynaý: birinshi — jer jyrtyp, egin salý úshin birigip qural-saıman suraǵan on bes úı kedeı sharýalarǵa kooperasıa qoǵamy arqyly temir saban, tyrma, fýrgon arba, shop shabatyn jáne sút tartatyn mashına sıaqty kerek quraldar alyp berilsin! Ekinshi — úkimetten qarajat kómegin alyp úı-jaı salýǵa eń jaqsy jerden bolashaq poselkege laıyq oryn kórsetilsin! Káne, osy qaýlyny maqul degenderiń qoldaryńdy kóterińdershi!

— Maqul!

— Maqul!

— Biz de jazylamyz.

— Bizge de qural-saıman kerek! — dep aıqaılady birneshe daýys qosylyp.

— Jazylamyn degen adamǵa jol ashyq. Qazirden bastap aryzdaryńdy qosshy komıteti men atkomǵa bere berýlerińe bolady! Al myna tizimdi berkisin degenderiń qoldaryńdy kóterińder!

Samsaǵan shekpen, shapan, jadaǵaı jeńder joǵary kóterildi.

— Túsirińder qoldaryńdy! Úshinshisi — patsha tusynda pravıtel bolǵan, alash ókimeti kezine Jympıty handyǵyna Tekeden myltyq, oq-dári jetkizip bergen, sońǵy kezge deıin jalshy men malǵa jarly kedeılerdiń eńbegin jep kelgen, atyshýly bandıt Qunys bas keserdi panalatyp, ańyrynda eki birdeı azamattyń qanyn tóktirgen, eki ýeze kóp jylqysy, túıesi jáne basqa maldary bar Aqmetshe Muhametsheuly qoǵamǵa zıandy adam esebinde jer aýdarylsyn! Eńbeksiz tapqan mal-múlki qoǵam paıdasyna berilsin! Káne, azamattar, osy ádil qaýlyny qoldaryńdy tegis kóterip maquldaýlaryńdy suraımyn! — dedi Edigenov aıqaılap.

Jastar dý ete tústi.

— Ádil qaýly!

— Ketsin aramyzdan!

— «Shegen qudyq» — «Shynǵalı qudyǵy» atalynsyn!

— Komsomol jastar qonystaný tizimine tegis jazylamyz!

— Jer jyrtamyz, egin egemiz!

— Qoldaryńdy kóterińder! — dep aıqaılady Edigenov taǵy da.

Birindep-birindep joǵary kóterilgen qoldardyń sany kóbeıe berdi.

ON TÓRTİNSHİ TARAÝ

1

Sol kúni...

...Batys betten qap-qara bir kesek bult kóterilip aspannyń tórine órleı berdi. Kesek bulttyń izinshe tap kún uıalaıtyn jerden shyǵyp alyp burqyraǵan qara quıyn syryqtaı shanshylyp, ıegin kesek bultqa qadady. Kenet daýyl kóterildi de aspannyń alapaı-túlepeıin shyǵaryp, jerdi tulaqtaı jelpı jóneldi. Qyrda sıyr ókirdi; oıda jylqy dúrlikti; aýyl ústinde ıt ulyp, balanyń záresin, káriniń úreıin ushyryp jiberdi.

— Subyhan alla!

— Subyhan alla! — desti shaldar sap-sap bop saqaldaryn sıpap.

— Sý jaǵala!

— Sý jaǵala! — dep jaǵalaryn ustaı qaldy kempirler.

Úlken aq úıler daýyldyń ekpinine tótep bere almaı qabyrǵasy qaıysyp ketkendeı syqyrlady da, arqanmen belin bastyryp úlgirgen kishkene úıler bezgegi ustaǵan adamdaı selkildedi.

Óristen mal jóńkilip aýylǵa oıysty da, jamyrap ketken qozy-buzaý men júgirgen jan mıdaı aralasyp azan-qazan ábigerge aınalyp ketti.

Sál ýaqyt jeldi ishine tartyp, daýyl tyna qaldy. Úıden shyǵa kelgen Tańqybaıdyń shúıkedeı Qıbatyna:

— Anaý qara qyzyq, — dedi Sársen kóktegi shubatylǵan jińishke qara bultty kórsetip, — ajdaha!..

Qıbat shók etip jerge otyra ketti.

— ...Jeti júz jyl jer astynda jatqan ajdaha jerdi shıqandaı dúmpite beredi. Kúnderdiń kúninde ol dúmpý juqara bastaıdy, ajdaha ony juqarǵan saıyn joǵary kóterip, solqyldatyp jyrtýǵa aınalady. «Jer endi tesiledi!», «Ajdaha endi shyǵady!», «Endi álek etedi!», «Aýpyrym-aýpyrym!» degen shaqta táńiriniń buıryǵymen Mekaıyl perishte ajdahanyń moınyna noqta salady. Jeti býyndy, jeti júz qulash shoıyn shynjyrly noqtamen Mekaıyl kótergen ajdahanyń quıryǵy taý men tasqa soǵyp, tóbe-tóbeni qoparyp, jeńil-jelpi dúnıeniń bárin úıirip aspanǵa atady, ysqyryǵynan daýyl turady, deminen kún kúrkirep, kózinen jasyl otyn shashady. Arýaqty Qýanaı ıshan: «Anaý Shalqar kóliniń arǵy betindegi sazdan jaqynda ajdaha shyǵady. Esyrapyl sýyryp úredi, jer-kók ǵalamdy titirentedi!» dep edi. Bul sol áýlıeniń aıtqan ajdahasy. Áne kóterildi! Qıbat, áne daýyldatty! Úıińdi arqanda! Aqań úıine bettedi. Káne, kómektesińder. Umtylyńdar! Umtylyńdar!..

Shoshyp oıanǵan Gúljıhannyń óńi qup-qý. Tula boıy dirildep, tóseginiń ústinde qozǵalmaı otyryp qaldy. Ol qaladaǵy abystaıdyń úıinde edi. Biraq ta qyzdyń týlaǵan júregi basyla qoımady. Kórgeniniń bári tús ekenine kózi ábden jetse de, áldenege úreılene tústi. «Aman bolsa ıgi edi úı ishi. Álde kúndizgi oıdyń áseri me? Kútken Álibektiń kelmegeni...»

Ornynan túregelip qyz beti-qolyn jýynyp, tez kıindi de, shaı ishpesten úıden shyǵa jóneldi. Qora ishinde júrgen abystaı oǵan:

— Gúljıhan, ertemen qaıda barmaqsyń? Uıyqtasyn dep men shaı ázirlegen joq edim, — dedi.

— Aýrýhanaǵa... — dedi Gúljıhan oǵan júrip bara jatyp, sóziniń aıaǵyn irkip.

— A, Meńdiqyz hanýmǵa barasyń ba? Onda toqta, — dep áıel qoranyń tórine qaraı buryldy.

Gúljıhan turyp qaldy. Abystaı jalma-jan eńkeıip, jańa ǵana sýarǵan gúlderiniń ishinen bir túp gúl julyp aldy da:

— Mynany ustaı bar, Gúljıhan. Óziń shaıǵa tez qaıt, — dedi.

— Kóp raqmet, Abystaı. Kóp raqmet, — dedi qyz gúldi alyp.

Ertemen kelgen Gúljıhandy kópten biletin jáne keshe ǵana ózi bastap Meńdiqyzdyń palatasyna alyp kelgen sestra qyz toqtatpady. Ol tek:

— Tez ǵana kirip shyǵyńyz. Keshikpeı doktor keledi, — dep eskertti.

Az kúnniń ishinde aýyr qınalyp, uzaq aýyrǵan jandaı solyp, eki kózi ǵana qalǵan Meńdiqyz kezergen erinderin qaıta-qaıta tilimen jumsartyp, Gúljıhanǵa ún qatpastan qadala qarap qaldy. Túri buzylyp, óńi qashyp, úreıi ushqan kıikteı, elegize túskenin kórip, ol qyz bar jamandyqty estip kelgen eken dep oılady. Óz haliniń aýyrlyǵy áıeldiń oıynan shyǵyp ta ketti. «Sorly Gúljıhan! Sorly sulýym! Kútken Álibegiń kelmeı bir sarǵaıtsa, endi myna ákeńniń... aǵańnyń jaıy...» dep jybyrlady áıeldiń erinderi. Qyz álsirep, talyqsyp jatqan áıeldiń janyna jete berip, ıyǵyn qushaqtaı otyra ketti. Onyń solqyly men kózden domalaǵan ystyq jasy kezdesken zatty súıreı jóneletin tasqyndaı julqyp, Meńdiqyzdy birge ala jóneldi. Nege ekeni belgisiz, qam kóńil áıel, óz basyna túsken aýyrlyqty birge joqtasa kelgendeı, Gúljıhandy keýdesine qysa, qosyla egildi. Kezergen erinderi odan ári qurǵaı tústi, solqyldaǵan ıyqtar solqylyn údete berdi.

— Men jazdym, Shyraqqa. Bárin jazdym. Ol túsinedi barlyq jaıdy. Ol kelýge tıis keshikpeı. Sende de, onda da jazyq joq. Sender aıypty emessińder. Muny bári de túsinýi kerek. Aǵańa da, aǵańnyń isine de sen kúnály emessiń, — dedi Meńdiqyz eńkildep.

Qyz kenet basyn qaıta julyp alyp, Meńdiqyzdyń betine qadaldy.

— Ne bolypty? Qarshyǵa bir jamandyq istep pe? Meńdiqyz jeńeshe, jasyrma!.. Men... men tús kórdim... qara daýyl. Bir jamandyq bolar dep joryp edim. Ne bolypty? Ne bolypty? — dedi qyz sózin bólip-bólip entige túsip.

Birneshe kúnnen beri mýzyka sabaǵyn basa daıyndaý úshin qalaǵa kelip jatqan Gúljıhan «Shegen qudyqta» bolǵan úlken oqıǵany estimegen edi. Jalǵyz Gúljıhan emes, basshy qyzmetkerler men tergeý oryndarynan basqa, qala halqy bul habarmen tegis qulaqtanbaǵan bolatyn. Aýrýhanada jatqan Meńdiqyzdyń ózine de muny Hakim amalsyz aıtqan edi. Óıtkeni: «Meńdiqyz, men qyrǵa shyǵyp bara jatyrmyn, erteń keshke, ári ketse arǵy kúni tústen qalmaı qaıtyp kelemin» degen erine áıel: «Men osyndaı halde jatqanda qyrǵa shyǵýdy keıinge qaldyrmaısyń ba?» — dep muńaıǵan bolatyn. Kenetten aýyr kúıge dýshar bolyp jáne óte júdep qalǵan áıelińniń qam kóńilin qaıǵyǵa bólemeıin dep, Hakim ýaqıǵanyń bárin bastan-aıaq aıtyp berip, «men ózim shyqpasam bolmaıdy, bul jaı ǵana qylmys emes, saıası máni mol ýaqıǵa. Bul aýyldaǵy tap kúresiniń, Aqmetsheniń jáne Aqmetshe sıaqtylardyń atqan aqyrǵy oǵy», dep qorytqan-dy. Munan arǵy jaǵyn Hakim aıtpady da, biraq ne bolatynyn Meńdiqyz ózi topshylap edi. Bul joq jerden ushyraǵan óz baqytsyzdyǵynyń sol úlken ispen baılanysty ekenin birden túsingen edi. Sondyqtan aýylǵa otrád shyǵatynyn, ol otrádtyń qolǵa túsirse Qunysty, ony túsire almasa Aqmetsheni balasymen ustap ákeletinin jaqsy sezgen edi. Áıel endi ózimen qosyla egilip jylap, aýzynan ne jaqsylyq, ne jamandyq shyǵaryn bilmeı telmire qalǵan baqytsyz qyzdyń jas júregine qalaısha jara salmaı jubatýdyń amalyn izdedi. Onyń kezergen erinderi jybyrlaı tústi. Jas tamshylaǵan kózderi múláıim pishinmen muńaıa qaldy.

— Sen aıypty emessiń, Gúljıhan, — dedi ol taǵy da arǵy jaǵyn aıta almaı.

— Meńdiqyz jeńeshe, men ózimdi suramaımyn. Meniń aıypty, aıypty emes ekenim bezbenge túsken joq qoı. Men Qarshyǵany surap turmyn. «Aǵańnyń isine sen kinály emessiń» degen ne sóz? Ol Álibekke bir jamandyq istep pe? Álibek eline ketti. Elinen osynda kelmekshi emes pe?

— Joq, joq. Shyrań elde... Basqa ýaqıǵa. Sumdyq ýaqıǵa...

— Ne bolypty? Nege aıtpaısyz? Meniń júregimniń jaralanǵany az boldy dep azaptaısyz ba?

— Qarshyǵa volkom hatshysyn atyp tastaǵan. Jalǵyz ol emes, onan basqa bir sharýany óltirgen.

— Ustap ákelip pe? — dedi qyz túsi buzylyp.

— Ákelgen joq. Biraq ustaıdy ǵoı, Gúljan... Jıendi de jaýapqa tartady ǵoı...

Qyz palatadan shyǵa jóneldi.

Meńdiqyz sol kúni uzaq oılanyp jatyp, erteńine basyn kóterip, aýrýhanadan aýyldaǵy Álibekke ekinshi hatyn jazdy.

2

Meńdiqyzdyń ekinshi haty Álibektiń qolyna tımedi, keshigip qaldy. Birinshi hatty ala sala alystaǵy Almatyǵa jol tartqan stýdenttiń bul hat óz qolyna tıse ne isterin, ne jaýap jazaryn kim bilgen. Al ómiri alǵan betinen qaıtyp kórmegen qaısar inisi buǵan tez amal tabýǵa kiristi. Ádilbek aǵasyn Oral qalasyna ózi aparyp, poezǵa óz qolymen mingizip edi. Shette júrgen balalarynyń qamyn kóbirek jeıtin, olardyń bári úıdegi kishkene Ádildiń ǵana qolyna qarap otyr dep túsinetin Balym kempir:

— Ádiljan-aý, myna bir hatty aýylnaı ákelip tastady keshe keshke. Hakimjannan kórinedi. Oqyshy, aınalaıyn. Bir nársege muqtaj bolyp qaldy ma? Álde aýyryp, syrqap seniń kómegińdi kútip otyr ma? Áıteýir biri anda, biri munda bytyrap ketti ǵoı týǵan úıden, týǵan shesheden aýlaq. Kókeń tiri bolsa mundaı bolmas edińder. Qaıteıin, qaıda júrse de tek tiri bolsyn, — dedi hatty qalt-qalt ustaǵan qolyn balasyna sozyp.

Úlkenge de, kishige de kekesini ázir Ádilbek kári sheshesiniń qolynan hatty alyp jatyp:

— Men bolmasam munyń qaısysy adam bolar deısiń, — dedi Bekeı qartqa kózin qysyp qoıyp. — Bireýin anaý kúni poezǵa mingizip jiberdim. «Baıqa, poezyń joldan shyǵyp ketip adasyp júrme, Almatyǵa baramyn dep júrgende, basqa jaqtaǵy bir qalaǵa kirip ketip júrersiń sen, Álibek. Óz qolymnan aparyp salar edim, biraq úıdegi sharýany isteıtin adam joq, Bekeń qartaıyp keledi. Eki úıge kóz bolýǵa shamasy kelmeıdi» dedim, ymm... bul Sary aǵamnyń da prokýrorlyq jumysy aýyr ǵoı. Men bolmasam, búkil ýezi baqylaýǵa mıy jete me?!

— Iá, aınalaıyn, sen bolmasań, Ádiljan! Áljan bala ǵoı. Alysta júrgenine zárem ketedi. Sharýa sharýalap, jumys istep kórmegen balaǵa qıyn ǵoı, dalada júrý. Sary aǵań da ómir boıy ońýmen, keńse jumysymen bolyp, at ústinde keldi.

— A, mynaý, Sary aǵamnan emes, Meńdiqyzdan eken, — dedi Ádilbek. Hatty ashyp, onyń aqtyń betindegi «Meńdiqyz» degen sózdi kórip. — Kelinińnen, mama. Ol keliniń aqyldy. Qazir maǵan «kelinshek al» dep aqylyn aıtady, kórersiń. Kóp jazǵan.

— Onysy jón ǵoı. Ádiljan. Jeńgeń aqyl aıtpasa saǵan basqa kim aıtady.

— Kelin aqyldy ǵoı. Onyń aqyl aıtqany da jón, úlken aǵa, úlken jeńge, Jáne onyń ústine ózi de kep oqyǵan adam, — dedi Bekeı kempirdiń sózin qostap.

Bular ózara sóılesip ketti de, Ádilbek hatty tez oqyp shyqty.

«Shyraq! Men aýrýhanada jatyrmyn. Nege, qalaı túskenimdi surama. Muny kelgesin esitersiń. Erteń, arǵy kúni shyǵamyn. Táýirmin... Birinshi hatymda men munda bolǵan ýaqıǵalardyń, túgel bolmasa da, qysqasha birqataryn jazǵan edim. Ony oqyǵan shyǵarsyń. Ol hatty qolyńa tımedi deýge dálelim joq. Biraq, ne óziń kelmegenińe, ne habarsyz jatyp alǵanyńa qarap áldeneni oılaýǵa da bolady. Osyny alysymen alǵan saǵatta qalaǵa attan... Bizge qaraı attan. Ne bolyp qaldy sonshama, dersiń. Sumdyq ýaqıǵalar bolyp jatyr. Jazýǵa aýyr, aıtýǵa qıyn. Eń aýyry — Gúljıhan jalǵyz qalýǵa aınaldy... Jalǵyz basyn súıer adam bolmaı qalýy múmkin. Sorly qyzda ne jazyq bar?! Sen tez kelip súıemeseń, sen qushaqtamasań, sen jubatpasań, qoldar jan joq! Qarshyǵa eki adam óltirip, sonyń qylmysty isimen Aqmetsheni búgin ustap ákeldi. Ustap ákelgende jaı ustaý emes, jaı tergeýshiler emes. GPÝ ustap ákeldi. Anaý kúngi ózderińiz jolda kórgen Qunys bizdiń úıge kirip kelip... meniń aýyryp aýrýhanaǵa túskenim sodan... Sol Qunystyń ylańy eki adamnyń basyna jetti. Kádimgi óziń biletin, baıaǵy birge oqyǵan joldasyń Shynǵalıev jazyqsyz qurban boldy, bir sharýa qurban boldy. Bulardy óltirgen Qarshyǵa. Biraq Qarshyǵa qolǵa túspeı, Qunyspen birge qashyp ketken deıdi. Osynyń bárine jaýapty Aqmetshe dep otyr qaladaǵy basshylar. Qalaı bolǵanda da Aqmetshe ustaýda. Ustap qana qoımaıtyn kórinedi. Bolystyń qosshy kedeılerdiń, aýyldyń uıymdardyń jınalysynda «Aqmetsheniń mal-múlki tegin qazynaǵa alynsyn, ózi basqa jaqqa jer aýdarylsyn» degen qaýlylar alynyp, ony ýezik atqarý komıteti prokýrorǵa bekitip bergen. Hakim Aqmetsheniń búkil ımenıesine tyıym salyp, esh jańqa mal-múlki, jıhazy shashylmasyn degen buıryq jazǵan. Úıinde qyzy ǵana qalǵan, sorly Gúljıhan qalǵan. Bul baqytsyz jandy jalǵyz tastaýǵa bola ma? Men ony qalaı panalatamyn? Panalatar edim — oǵan qyz kóne me? Qyzdyń súıgen jary sen. Seniń súıgeniń de sol qyz. Muny men jaqsy bilemin. Sondyqtan burynǵy eski ádet boıynsha «atastyrýdy» bylaı qoıǵanda da, seniń qaqyń bar ǵoı qyzdy qolynan jetek¬tep ózińmen birge alyp ketýge. Buǵan eshkim qarsy bola almaıdy, zań da qarsy emes. Basqa ne aıtaıyn. Múmkin, Hakim qarsy bolar. Biraq Hakimniń de toqtaıtyn jeri bar... Tez jet, erlik etetin ýaqyt jetti. Súıgenin aldy dep saǵan aıyp qoıýshy bolsa kórip alarmyz.

Asyǵyp kútken jeńgeń Meńdiqyz.

Shesheme kóp-kóp sálem. Kenjebalaǵa sálem. Úı ishiniń bárine tegis sálem. M».

Az oılady da Ádilbek aqyl tapty.

— Men Jympıtyǵa júremin, mama. Al, Bek aǵa, sharýaǵa óziń kóz bola tur. Pishendi kelgen soń men ózim rettesem. Qalada kop aınalmaspyn. Aınalýǵa reti de kelmes sirá, — dedi ol qabaǵyn túıip turyp.

Bekeı onyń aýzynan taǵy ne shyǵar eken degen jansha qaraı qaldy da, Balym kempir birden sary ýaıymǵa kóshti:

— Ádiljan-aý, bul ne sóz — qalaǵa baramyn, qazir júremin degeniń? Qaraqtarymnyń bireýi aýyryp qalǵan joq pa? Nege úndemeısiń, Ádiljan? Kelinniń aıaǵy aýyr, bosanar kezi de jýyq... ne bolypty, ne jazady?..

— Aman. Ózderi aman, mama. Biraq álgi jıender ustalyp qalypty...

— Qudaıa toba. Saqtaı kóri ustalǵany qalaı, Ádiljan?

— Ustalǵany solaı, mama. Qamap qoısa kerek Aqmetsheni.

Bekeı tamaǵyn kenep, bir úlken bılik aıtatyn adamsha, ornynan qozǵala túsip, júginip aldy.

— Byltyrǵy Joldy qamaǵan abaqtyǵa salǵan shyǵar. Aqmetshe jıen de óte iri adam ǵoı. Ol Joldan bilimdi ǵoı, — dedi. Kempirge Aqmetshe men Joldyń qaısysy iri, qaısysy bilimdi ekeni kerek bolyp qalǵandaı-aq.

— Ádiljan-aý, Hakimjan álgi myqtysy emes pe? Neme dep ediń jańa? Pyrkarol dediń be? Ol Aqmetshege bolyspaǵany ma? Álde qolynan kelmedi me ony arashalaýǵa? — dep kempir yńqyl qaqty.

— Mama, muny men qazir túsindirip jata almaımyn. Báribir meniń aıtqanyma da, basqanyń aıtqanyna da túsinbeısiń. Al, eń túsiniktisi mynaý: Aqmetsheni abaqtyǵa salyp qoıypty. Balasy... qashyp ketipti. Kisi óltirip qashyp ketipti. Ana keliniń jalǵyz. Men keliniń dep Meńdiqyzdy aıtpaımyn, ortanshy balańa alyp beremin dep aıttyryp qoıǵan keliniń — kádimgi Gúljıhan keliniń bir úıde bir ózi qalǵan deıdi. Qarǵadaı qyzdy qańǵytyp qoıyp men otyra almaspyn. Alyp kelemin. Osynda, myna oń jaǵyńa alyp kelip kirgizemin. Kerek bolsa ana qashyp ketken balańnyń artynan ózim ertip alyp baramyn.

— Toba-aý, táńirim-aý, Ádiljan-aý, sen ne aıttyń? Meniń qulaǵym jazataıym esitti me álde... Kisi óltirip qashyp ketipti dediń be? O, jasaǵan, o, toba! Adam óldi, kisi óltirdi degendi estimegenimizge kóp bolyp edi ǵoı. Baıaǵy Baqı marqumdy han jigitteri atyp ketkennen beri, orystar qashqannan beri qulaq estimegen sóz...

— Iá qulaq estimegen sóz. Balshabaılar menshebaılardy qýyp qyrǵannan beri tynyshtyq edi, — dedi Bekeı, taǵy da bir ataly sózdiń basyn qaıyryp tastadym degendeı, qara saqalyn qaýqıta sıpalap qoıyp.

— Áńgime osy, mama. Ana úıdiń oń jaǵyna shıińdi usta. Tús kıizińdi qur. Júgińdi durystap jına. Shaı-sheker bar. Qonaq aıaǵy jıiler. Kelin keldi degen soń qaıyrly bolsyn aıtýshylar kóbeıedi ǵoı. Seniń toı jasamaǵanyńa, balańnyń. joǵyna jurt qaraı ma, — dep Ádilbek sheshesine sharýashylyq jónin siltedi.

— Qaraǵym-aý, Ádiljan-aý, osynda týra ákelesiń be? Týra ákelseń daladan taýyp alǵan bala emes, kádimgi jol-jorasymen túsirý kerek emes pe, kelindi?, — dep kempir sasa bastady.

— Mama, qyńq etpe. Álibek ózi jasar kelgen soń toıyn. Meniń sharýam kelinińdi ákelip, qolyńa ustatý. Basqasyn balańnyń ózi biledi.

— Álibekjan kelemin dedi me?

— Keledi. Endigi jyly keledi. Ana jylǵy Sary aǵam sıaqty, áıelin qolyńa qondyryp, ózi oqýyn oqı beredi.

— Aınalaıyn, qaıdan bileıin, men onyń barlyq mán-jaıyn. Áıteýir sen óziń bilesiń, qarashyǵym. Ákeńniń qara shańyraǵyn ustaıtyn óziń. Ana aǵalaryńa járdem beretin de óziń. Seniń qolyńa arap otyr ǵoı bári. Áıteýir qudaıǵa shúkir. Kún kórgish malyń bar, úıiń bar, — dedi kempir balasyna qaltqysyz senip.

3

Ádilbek qalaǵa erteńine-aq jetip keldi.

— Jaı ma, bala? Úı ishi amanshylyq pa? — dedi Hakim, kútpegen jerden úıge kirip kelgen inisinen. Ol eldegilerdiń biri aýyryp, bolmasa tipti, onan da jaman halge ushyrap qaldy ma dep seskendi. — Álibek nege keshigip jatyr?

Asyqpaı qımyldap, aqyryndap sóıleıtin Ádilbek, ádetinshe jaılanysyp otyra bastady. Ol kóıleginiń jaǵasyn bosatyńqyrap qoıdy. Sonsoń jańa ǵana aýrýhanadan shyqqan, kózi kirtıip, júzi solǵan jeńgesine kóz tastap, áıeldiń aýyr halge ushyraǵanyn seze qaldy.

— Biz amanbyz. Mamam saý. Bekeń úı ishi de muzdaı qara kók. Álibek Almatysyna júrip ketti. Meńdiqyz jeńeshemniń... júdep qalǵany qıyn bolǵan eken, — dedi ol arǵy jaǵyn ózi de aıta qoımaı, aǵasynan anyqtap suraǵysy da kelmeı.

— Iá, aman bolsańdar bolǵany. Jeńgeń kútpegen bálege kezdesip aýrýhanaǵa jatyp shyqty. Jany aman qalǵanyna shúkir dep otyrmyz. Álibek júrip ketti deısiń be? Onysy jaqsy bolǵan. Mektepteri kóshedi. Erterek baryp ornalasqany jón, — dedi Hakim.

Qyrdaǵy úı ishiniń aman ekenine Meńdiqyz shák keltirgen joq-ty. Biraq Álibektiń ornyna Ádilbektiń kirip kelgenine ol da eleń ete qalǵan edi. Al qazir onyń renjigennen shytynaı qalǵan qabaǵy sál jazyla túskendeı boldy da, onyń júdeý júzinde endi muńaıǵan pishin paıda boldy. «Shyraq... Shyraq, ýádesinen taıǵan eken» degen oı oraı qaldy ony. Sonda da ol syr bermeı, Hakimge bul júz ózgerisin de, ishki oıyn da bildirmeýge tyrysty.

— Kenjebala, sheshinip, jýynsaıshy. Kún de ystyq, ústiń de shań bolypty. Shóldegen de shyǵarsyń. Men shaı qoıaıyn, — dedi aqyryndap ornynan turyp.

— Iá, ıá, sheshin, bala. Ana jaqta shelek bar. Alyp shyǵyp qoradaǵy qudyq basyna jýynsań da bolady, — dedi Hakim áıeliniń pikirin qostap. — Jeńgeńmen ekeýiń shaıdy asyqpaı otyryp ishersińder. Maǵan qaramańdar, — ol úıden shyǵýǵa bet aldy.

Ádilbek aǵasy men jeńgesiniń aıtqanyn isteı qoımady. Ol sol otyrǵan kúıinde qaldy da, áldenege asyǵa bastaǵan aǵasynan syr tartýǵa kiristi.

— Sary aǵa, elde osy kúni bir kúbir-kúbir áńgime jaıylyp barady. Bireý alaı, bireý bylaı deıdi. Mánisin-maǵynasyn uǵyp bolarlyq emes. «Bı-bolystardy jaýapqa tartady eken. Baı-bektiń mal-múlkin qazynaǵa alady eken. Elde komýna qurylady eken» degen alyp-qashty habar jeldeı esedi. Bireýler «bizdiń Aqmetshe jıen abaqtyǵa túsip qalypty» deıdi. Bul ne sóz? — dedi ol jaıbaraqat pishinmen.

Hakim oılanyp qaldy da kúlip:

— Saǵan ondaı áńgimeniń keregi ne, Ádilbek? Sen áli jassyń. Baı-bekterdi jaýapqa tartsa jarlyny qanaǵany, ezgeni úshin jaýapqa tartady. Aqmetshe de solardyń biri. Saǵan mundaı áńgimelerge qulaq túrip, saıasatpen shuǵyldaný erte, Ádil, — dedi.

— Sary aǵa, durys aıtasyz. Maǵan saıasattyń keregi joq. Baıdyń, bektiń ne bolǵanynda meniń sharýam qansha. Árkim óz isine jaýapty. Al, «sen jassyń» degenińiz de jandy sóz. Biraq men on segizdemin. On segiz jasta ózińiz Realnoe ýchılısheni bitirip, qyzyldardyń qataryna ilesip edińiz. Sonda siz jastyqpen, bilmestikpen kirip ketip pe edińiz? — dedi inisi túıilip.

Hakim Ádilbekke qarap basyn shaıqady.

— Aı, Ádilbek-aı, seniń osy ójet mineziń, ázir jaýap sóz tapqyrlyǵyń túbi ózińe zıan bolyp shyqpasa qaıtsin.

— Aıtar sózimdi, ister isimdi bilmeı, eki ıyǵym salbyrap, moınyma sý ketip júrse, eń paıdalysy sol bolar ma edi?

— Qoı endi, qaraǵym, senimen aıtysyp jata almaspyn. Jumysym bar. Jýynyp, shaıyńdy ish. Kelgen qyzmetińdi sonan keıin men qaıtyp kelgen soń asyqpaı otyryp sóılesermiz. Men de eptep saǵan jaýap berýge tyrysyp baǵarmyn.

— Sary aǵa, meniń uzaq sóılesetin áńgimem shamaly. Meńdiqyz aýyryp qaldy degen soń óz kózimmen amandyqtaryńdy bilip qaıtaıyn dedim. Bul birinshi jumysym. Ekinshi, ana Álibek inińiz oqýyna júrip ketti. Úıde basy qaltyrap, qoly dirildegen múgedek kári sheshesi qaldy. Oǵan qartaıǵanda dáret sýyn jylytyp beretin, kirin jýatyn, as pisiretin kelin kerek. Ol kelindi túsirip ketýge Álibektiń murshasy kelmeı, asyǵyp júrip ketti. Men sol kempirdiń, kókemniń kóziniń tirisinde batasyn oqyp ketken kelinin alyp keteıin dep keldim. Ákesi tutqynda, aǵasy joq, ózi qańǵyp júr deıdi osy qalada.

Hakim Meńdiqyz ben Ádilbekke kezek-kezek qarady. Áıel erinen júzin ádeıi burǵandaı, teris aınalyp, áldeneni shuqylaı bastady. Al, Ádilbek aǵasynyń birinshi sóz shoqparyna ıyǵyn tosyp, sazarǵan kúıi onan kózin almaı, «kelseń kel» degen qaısar pishinde qaldy. Bul habardyń bárin: baı-bekter jónindegi áńgimeni, Aqmetsheniń ustalǵanyn, onyń balasynyń qashyp ketkenin inisiniń qulaǵyna buljytpaı jetkizgen adam tek Meńdiqyz ekenin Hakim birden sezdi. Osyny dáleldegendeı áıeliniń «kúnály» kezinde kúıbeńdep, júzin teris qaraı bura qalatyn ádeti de qazir aldyna kele qaldy. Biraq kúni keshe, bosanar shaǵynda baqytsyzdyqqa ushyrap, aýrýhanaǵa jatyp shyqqan, balasy túsip azap shekken áıelin sózben sógý de, oǵan tipti qabaq túıýdiń ózi de raqymsyzdyq ekenin Hakim jaqsy túsindi. Myna qasqyrdyń bóltirigindeı quıryǵynan ustasań bas salýǵa daıyn turǵan ójet inisine qarsy jaýap qatý da óte qaýipti edi. Sondyqtan Hakim osy jerde bulardy qaıyryp tastamasa da sózden utylmaı, aǵalyq jolyn basym ustaýdy kózdedi.

— Bala, sen aqyldy jigitsiń. Al aqyldy jigit aldy-artyn ábden oılap, ister isin múltiksiz etip isteýge tyrysady. Men seniń jasyńda qyzyl otrádqa jazylsam bilmegendikten emes, sana-sezimge súıenip istegen isim. Biraq ol kezde men bárin bildim, bárin shamaladym deıtin pikirde bolǵanym joq. Tipti sonan beri, mine on jyl ótti, al osy on jyldyń ishinde de men dúnıeniń bar tetigin taýyp, bar tilin bildim dep aıta almaımyn. Sen osyny túsin. Osyny túsin de áıeldi alatyn kisiniń qyz sońynan ózi júretinin, qyzdy baryp ózi kóretinin, ózi baǵalap, onymen ózi syrlasatynyn umytpa. Árkimniń óz qýanyshyn ózi jasap, óz kúıinishin ózi tartatynyn oılaý kerek. Álibekke áıeldi men de, sen de alyp bermeımiz. Ol ózi taýyp alady. Kimdi alady onyń ózi biledi. Ol senen úlken, senen joly da bólegirek. Mundaı áńgimeni, bala, sen maǵan aıtpa. Doverennostpen alǵan kelinshek kelinshek bolmaıdy, — dedi.

Hakimniń úni de qońyr únmen kúmbirleńkirep shyqty. Túsi de qońyrqaı tartyp, qabaq pen qastyń arasynda qara kóleńkelengen syzyqtar júgirip ketti. Áıeli oǵan júzin burmady, bezere qalǵan inisi de onyń ózgeshe túrde qubyla bastaǵan reńine syılaý berdi, úndemedi. Endi kidirsem áńgime tereńge keter de¬gen jansha Hakim jalma-jan kepkasyn kıdi de, portfelin kóterip úıden tezirek shyǵyp ketti. Biraq tez júrse de onyń adymy Ádilbekke óte nyq, ózi sıaqty aıaq basysy da salmaqty estildi.

— Men júremin, jeńeshe. Maǵan Gúljıhannyń páterin kórsetip jiber, — dedi Ádilbek, aǵasynyń aıaq dúrsili árilep ketkennen keıin.

— Oıbaı, Kenjebala, shaı iship ket. Qazir qaınaıdy, — dep Meńdiqyz typyrshı bastady.

— Joq. Kútýge bolmaıdy. Temirdi qyzǵan kezde soń. Sary aǵamnyń sózin estidiń ǵoı. Ol taǵy bir dálel tabady.

— Onyń sóziniń jany bar ǵoı, Kenjebala. Qıyn-qystaý kezeń qazir.

— Onyń sózi ádil sóz, men oǵan eshbir daý aıta almaımyn. Sonda da onyń eskermeı ketken jaǵy bar. Ózi kórip, ózi sóılesip, kelinshegin ózi túsirýge Álibektiń murshasy kelmedi. Ol asyǵyp júrip ketti. Endigi jyly kelemin, barysymen Gúljıhanǵa hat jazamyn, dep ketti. Al qazir myna jaǵdaıda qyzdy jetim laqtaı árkimge telmirtip qoıa almaımyn ǵoı. Men de onyń jaýy emespin, jaqynymyn, Álibektiń birge turatyn, enshisi bir inisimin. Kelinshegin sheshesiniń qaraýyna aparyp beremin. Ana jylǵy óziń qusap úıde otyrar. Onyń ne aıyby bar, — dedi Ádilbek.

— Kelip amandasyp ketýge de ýaqyty bolmady ma? Shyraq ta áıteýir qyzyńq adam, — dep edi Meńdiqyz, Ádilbek teteles aǵasynyń syıyn bere sóıledi.

— Sol byljyraqtan ne suraısyń, — dedi ol daýsyn jýandatyp. — Ertemen osynda júremin dep otyr edi, seniń hatyńdy aldy da, sabyndaı irip júre berdi. Qorqaq qaınyń, naǵyz qoıan júrek. Ol myna qıyndyqty sezdi de, táýekel ete almaı, úırengen oqýyna tartyp otyrdy. Sózi sóz emes. «Onda barǵanda páter kerek, tamaq kerek, kıim kerek» dep sary ýaıym soqty. Meıli, qatyny ózi oqý bitirip kelgenshe úıde otyrar, bir adamdy asyrarmyz eptep. Oǵan deıin ózi de pysyr.

— Apyrym-aı, bizge bir soǵyp ketkende bolatyn edi. Qoryqqany da ras shyǵar. Osynda álgi bar bolǵyr jurttyń: «Baı qyzyn alýǵa bolmaıdy» degen bálesi de kóldeneń tura qaldy. Shyraq sendeı batyl emes, Hakim sıaqty da emes. Biraq onyń jany názik, ańyn adam, dúnıege basqalardan ózgeshe qaraıtyn adam. Ondaı adamnyń ómir talqysyna shydaı almaýy da múmkin. Qaısarlyǵy az. Biraq aǵańdy qatal synaı berme. Senderge, myna Hakim ekeýińe arqa súıep ósken jas qoı... Al, Gúljıhan alyp ketýińe kónbese ne isteısiń, Kenjebala?

— Bir qyzdy kóndirermin. Kónbese basqa bir jónin tabarmyn.

— At-arbamen keldiń be?

— Iá, páterde at-arbam.

— Abystaıdikin bilesin ǵoı, ana meshittiń bergi qataryndaǵy úshinshi úı. Gúljıhan sonda jatyp oqıdy. Jaqynda ǵana maǵan aýrýhanaǵa kelip ketti. Ekeýimiz qosylyp jylap aldyń. Ol da myqty júdep qalǵan, — dedi Meńdiqyz kóńili buzylyp.

— Men qyzdy alyp ketetin bolsam munda soqpaımyn. Al áldeqalaı jolym bolmaı qalsa, onda kelip, jaı-mánisti aıtyp ketermin.

Meńdiqyz qaınysyna aıran berdi de:

— Hakim buǵan rıza bolmaıdy. Men basqa ne aıtaıyn. Óziń bil, Kenjebala, — dedi muńaıyp.

— Rıza bolmasa shaýyp alar deısiń be?! Ol da Júnistiń balasy, men de Júnistiń balasymyn. Qylmys isteýge shyqqanym joq — jesirimdi ala keldim.

— Aı, Kenjebala-aı! Jolyń bolsyn! Basqa ne aıtaıyn, — dedi áıel kózi býaldyrlana túsip.

Abystaıdyń aýlasyna kire bergende bútin úıdiń ishin, qoranyń ishin gúmbirlegen únge bólegen bir mýzyka aspabynyń daýsy Ádilbekti kilt toqtatty. Az turǵannan keıin, bul aspaptyń pıanıno ekenin shamalady. Biraq onyń atyn estigenmen túrin de, túsin de ol buryn-sońdy kórgen joq-ty, ony qalaı oınaıtynyn da bilmeıtin. Sonda da ǵajap únge qulaǵyn tige qaldy.

Jasynan dombyra tartyp, án salǵan, keshten bastap tań atqansha talmaı jyr aıtatyn Nurymdy kóre ósken Ádilbek, oǵan kishkene kúninde, esin bile bastaǵan kezinde-aq elikteı bastaǵan Ádilbek, dombyrany jaqsy tartatyn, ándi de táp-táýir súıkimdi qońyr daýsymen quıqyljyta salatyn edi. Myna kúmbir kúı ony basqa bir syrly, sıqyrly, birde balqytyp, birde órleı túsken ún tasqynyna toǵytyp jibergendeı bolady. Bir kezde kez aldyna qaraýytqan qalyń orman keledi, orman ishi birde shyqylyqtap, birde kúmbirlep, san qıly dybysqa tolyp ketedi...

Ádilbek qansha ýaqyt turyp qalǵanyn baıqaǵan joq. Ol tek qaıran qalǵan jandaı melshıip turyp-turyp, únniń tolastaǵan kezinde aıaǵyn ilgeri basa berip edi, mýzyka basqa bir ekpindi, kúshti, úni tanys, yrǵaǵy kóńilde jatqan kúıdi dúrildete jóneldi. Bul ózine kópten tanys, óte-móte qulaqqa jaǵymdy kúı edi. Biraq muny dombyrada Ádilbek san ret estip, ózi de tartyp úırengenmen munyń atyn da, shyǵarǵan adamnyń kim ekenin de bilmeıtin. Onyń tek kóz aldynda dúnıeni qaptaǵan qalyń bultty, qaharly tolqyndy, sýyq lepti, úı jyqqandaı dúleı ekpindi qap-qara topan basyp kele jatty. Aspan asty alaı-túleı uıtqyp-uıtqyp alyp qaharyn jazyp jibergende dúnıeni túbirimen qoparǵan zilzala tasqyn oıdy bozdatyp, qyrdy tebirentip, ysyryp, yǵystyryp jaıpaı jutyp, qıratyp, dúrildetip taǵy da alaı-túleı doldana túsip, burynǵydan da surapyl ysqyryq paıda bola qalady... Eseńgiregen jansha nege kelgenin de oılamaı, Ádilbek uıyp turyp qaldy. Onyń qulaǵyna myrs-myrs jylaǵan balanyń kúńgirt óksigi shalyndy... Kenet selk etti de, basyn kóterip esikke qaraı júrdi.

Esikti ashyp qalǵanda onyń kózine qap-qara qara sandyq — pıanıno men onyń qasyndaǵy qara kóılek kıgen qyzdyń taldyrmash kelgen suńǵaq denesi shalyndy. Biraq ekinshi ret kóz toqtatyp úlgirgenshe bolmaı ornynan ushyp túregelgen Gúljıhannyń úlken qara kózderi Ádilbektiń kózderimen kezdese qaldy. Alǵashqy sátte qyzdyń úreıli janary «sen kimsiń?» degen suraýmen aıaǵyn salań basqan jigittiń jolyn kes-kestegendeı boldy da, birden-eki onyń aıypty adamdaı abdyrap turyp qalǵanyn kórip, qyzdy sol sátte shaǵyný sezimi bılep ketti: ol betin basyp teris aınaldy da, álgidegi jas balanyń býlyǵyp jylaǵany qaıta bastaldy. Sóz tapqyr Ádilbektiń bir sát tili de tusaldy, ómirde bosap kórmegen býyny da dármensizdene qaldy. Ol ne ilgeri júrerin, ne osy jerde turyp qalýyn ózdiginen sheshe almaǵan adamsha, qyzdan:

— Osy jerden-aq sóılessem be eken, álde bylaı qaraı ótýge de bola ma? — dedi.

Qyz tyna qalyp, Ádilbektiń sózine qulaǵyn tosty, biraq til qatpady, teris aınalǵan kúıi, burylmastan pıanınoǵa súıenip tura berdi.

— Meni tanydyń ba? — dedi aqyrynda Ádilbek qyzǵa, sóz bastaý nıetimen. — Bir kórgen adamyńdy keıde tanymaı da qalasyń...

— Álibek qaıda? — dedi qyz onyń sózine jaýap qatýdyń ornyna.

Kelgenshe túrli aıla-amaldy birinen soń birin orny-ornyna jumsaı berýge kúni buryn oılanyp kelgen Ádilbek, qyz ermeı bále qylar degen kúdikpen:

— Álibek elde, — dedi.

Álde batylsyzdaý shyqqan sóziniń bostyǵyn qulary ilip qaldy ma, álde «ózi kelmeı, inisin jibergeni nesi» dep tańyrqady ma, áıteýir qyz burylyp, Ádilbektiń júzinen shyn jaýap izdegendeı qadala qarady. Ádilbek Gúljıhannyń az ýaqyttyń ishinde úlken ózgeriske ushyrap qalǵanyn aıqyn aıyrdy: anaý kúngi móp-móldir kóz azdap isine túsken jáne onyń ústine qamsyz kúlimsiregen shyraıdan aırylyp, úreıli, dármensiz, eleýregen qalypqa kóshken — aýyzdan aqsyz shyqqan bir ashshy lebizge de jasy yrshyp ketýge daıyn. Dóńgelek kelgen juqa óńdi júzi sál bozǵylt tartyp, jaqtary uzara túsken, boıy da burynǵydan anaǵurlym suńǵaq sıaqty. «Nege aldadym! Shynymdy aıtsam da eshqaıda bultara almaıtyn kıiktiń jetim laǵyndaı jaýtańdap qalǵan baıǵus qyz», dep aıap ketti ishinen Ádilbek. Biraq aıtylǵan sóz aıtylǵan, ony keri qaıyryp alýdy jón kórmeı, jigit sóz buıdasyn odan ári soza túsýge kiristi.

— Álibek ózi kelmedi. Onyń sebebi jurt kózine túspeýdi maqul kerdi. Sondyqtan men keldim seni alyp ketýge, — dep bir qoıdy da, Ádilbek taǵy bir qýlyq tapty: — Múmkin, men ózim seni Tekege aparyp, jıenmen jolyqtyrýǵa jol izdermin. Óıtkeni, Álibektiń ońýy bastalyp qalady, ol tez júrip ketýge qam jasaýy kerek.

— Sen meni aldap tursyń ǵoı, Ádilbek. Munda basqa bir syr bar. Maǵan soqqy az tıgendeı, Álibektiń sózine turmaı ýádeden taıǵanyn jasyrǵyń keldi me? Men oǵan: alty kún ótip, jetinshi kúni qalada bolamyn dep sóz bergenmin. Ol: «Men senen buryn jetermin» dep bas ızegen. Qıynshylyq basqa túsken saǵatta tebe kórsetpeýdi qalaı dep túsinýge bolady? Aıtqan kúni tabyspaýǵa bóget bolǵan ne? Buǵan sen jaýap bermeı-aq qoı, Ádilbek. Men jaýapty keıin ózim alarmyn alatyn kisimnen. Biraq... — dep qyz jylap jiberdi de, sóziniń aıaǵyn jutyp qaldy.

— Onyń bári ásheıin nárse, — dedi Ádilbek. — Aıtqan saǵatta baqta jolyǵý, qoltyqtasý, bas ızesý, qol alysý degenderdi shyǵaryp júrgen osy qalanyń jigiti men qyzdary — myna ózderiń. Bizdiń qyrda mundaı názik bultarystar bolmaıdy. Aıttyrdy ma — aıttyrdy, bata qylysty ma — bata qylysty. At jegildi me — jegildi. Sonan keıin qyzdy arbaǵa kóterip bir-aq uryp, tartyp ketý ǵana qalady. Basqasy sońynan ózi rettele beredi. Bul ǵurypty shyǵarǵan biz emes — ata-baba. Júz jyl, myń jyl boıy osylaı keledi. Osydan qazaq jaman boldy degendi estigenimiz joq. Jáne kórmeı, syrttan da alyp júre beredi qalyńdyqty. Aıaǵy aqsaq, kózi soqyr bolmasa bitip jatyr áńgime.

Gúljıhan oılanyp, onyń betine tik qarap turdy da:

— Meni Tekege aparyp papammen kezdestirý nıetimen keldiń be, bolmasa sol «arbaǵa kóterip bir-aq uryp qazaqshylap» alyp ketýge keldiń be? Sen oıyńdaǵy baryńdy týra aıtatyn jigitsiń, men muny bir kórgende-aq synaǵanmyn. Jasyrma, naq shynyńdy aıt. Álibek qashyp qaldy ǵoı? Bolmasa ol basy baılaýly tutqyn emes qoı. Erikti jigit demeı me ony da myna saǵan usaǵan.

— Gúljıhan, aıtys bitpeıdi. Seni men suraqtap, meni sen suraqtaı berseń óte uzaq súrege ketemiz. Meniń kókem men seniń papań munan on eki jyl buryn bata qylysty, muny jurt ta biledi, biz de bilemiz. Muny buzatyn da, oryndaıtyn da Álibek pen sen ekeýiń. Oryndaýǵa járdem beretin myna men sıaqty týysqandaryń. Qazir kıinesiń de meniń arbama minesiń. Dúnıe, jurt, el degen nárselerdi sońynan qarastyrarmyz. Tekege de ózim alyp baramyn, kerek deseń onan arǵy jaqqa da jiberýge shamamyz keledi. Meńdiqyz sen jaq, men sen jaq, Álibek ózińdiki. Áńgime osy. Men shóldep kettim, sý bolsa sý isheıin, — dedi Ádilbek janyndaǵy oryndyqqa otyra berip.

— Gúljıhan ún qatpastan sý ákelip berdi de, óziniń jańaǵy turǵan pıanıno janyndaǵy ornyna baryp, súp-súıir aq saýsaqtaryn uqalaı berdi. Ol ne isteýge bilmedi. «Táýekel etip Ádilbektiń arbasyna miný kerek pe? Bul — birjola ózi kórmegen jat jerge, jat elge, máńgi-baqı keri burylmaıtyn saparǵa aıaq basý emes pe? Taǵy alda ne tur? Papa taǵdyry ne bolmaq? Aqtyq ret onyń aldynan ótýge jol joq pa? Álpeshtegen áke artynan baratyn ul men qyzdyń biri baqytsyzdyq jolǵa taıyp, biri óz qamyn jep barar jerine baryp tyndy demeı me? Jalǵyz qyzynan opasyzdyq kórgen Kóbiktideı qarǵap: «Óspesin órken!» dep saqalyn julmaı ma?..»

Ol taǵy da solqyldaı bastady. Bul joly daýsy burynǵydan da ári ashshy, ári qatty shyqty. Syrttan júgirip kirgen abystaı:

— Ne boldy, ne boldy? — dep qyzdy jubata tústi de, bezere baǵyp oryndyqqa shanshylyp otyrǵan tanymaıtyn aýyl jigitine qarady.

Qyz abystaıdy qushaqtaı alyp, onan ári egile berdi.

— Nashar habar ákeldi me? — dedi abystaı Gúljıhannyń ıyǵynan qaǵyp, Ádilbekke qabaǵyn shyta qarap qoıyp.

— Bul Álibektiń inisi, abystaı... Maǵan kelgen, aǵasy jiberipti, — dedi Gúljıhan óksigin basa almaı, bólip-bólip sóılep. — Papama aparady meni... Tekege... Eline alyp ketedi... — Burynnan Aqmetsheniń de, onyń qyzynyń da tarıhyna qanyq jáne Júnisovterdi syrttan jaqsy biletin abystaı buǵan birden qol qoıdy.

— Onda nege jylaısyń, Gúljıhan? Beker jylaısyń. Myqty súıenishi bar adam jylamaıdy. Berik bolarǵa kerek. Tekege tez bar, svıdanıa sura, abzıdy kór, sóıles. Advokat alarǵa týra keler bálkı. Sóıles, tez júrýge kerek, — dedi áıel, Ádilbekke endi jyly tyraıyn syılaı qarap.

Ádilbek «mánisi osylaı» degen pishinmen bul orta jastaǵy tolyq áıelge basyn ızep qoıdy.

Munan keıin áńgime jolǵa ázirlenýdiń aınalasynda bolyp, at-arbasyn alyp kelýge ketken Ádilbek qaıta oralǵansha, abystaı qyzdy kıim-keshegimen, kórpe-jastyǵymen býyndyryp-túıindirip daıyn etti.

— Baqytty bol. Jolyń bolsyn! — dedi ol Gúljıhannyń betinen súıip.

Arbaǵa eńirep.mingen qyzǵa qaraı almaı, teris aınalyp myrsyldady da, abystaı qolyn bir bulǵap, qaqpasyn jaba berdi.

4

Erteńgilikte mı qaınatar ystyq bolǵanymen, tús aýa kún raıy ózgerip ketti. Arqa bettegi, sonaý Jaıyq jaqtan kóringen qońyr bult birte-birte qara qoshqyldana túsip, biraz ýaqyt ótkennen keıin alystaǵy taramdanyp jaýǵan jańbyrdyń kókten jerge tógilgen qara qońyr burymdary aıqyndala berdi. Bir kez qyrdyń júrdek jeli esip, etektegi bulttardy shoǵyrlandyra bastady. Aspan ala bultqa aınaldy. Kún kózin bir mezet syzattap japqan jińishke bulttar jel molaıyp, júrisi údegen saıyn kesegi ulǵaıa tústi. Kóp ýaqyt kún kózin kórsetpeı búrkep alyp, anda-sanda ǵana onyń shuǵylasy jarq etip tógile qalady da, qaıtadan joǵalyp, qabaǵy jabyq qońyrqaı pishin álemdi qońyraıta túsedi. Qyrdyń qubylmaly kúni...

Tarantas zyrlap keledi.

Oqta-tekte oıyna Álibek oralyp, aldaǵy belgisiz bolashaq, buldyr kúnderdiń jumbaq jaqtary GúljıHannyń kóz aldyna jarq etip ashyla qalǵandaı bolady. Úlken qala... Ádemi kóshe... kóp halyq... Qasyndaǵy qoltyǵynan demegen Álibektiń qoly... Arǵy jaǵy onyń kóz aldyna da kelmeıdi. Ony anyqtaı túsýge qyzdyń kóńili ilgeri jyljymaıdy. Onyń kóz aldynda keshegi kún: «Shegen qudyq». Jazǵy úı, qysqy qystaý. Kúzgi dala. Kishkene Jympıty. Meshit janyndaǵy abystaıdyń qaraǵaı úıi. Ońý, mýzyka...

Shidertige deıin arbada otyrǵan ekeýdiń nebar áńgimesi birneshe sózben ǵana bastalyp, aıaqtala berdi.

— Arba tynyshsyz bolsa ańyryn júreıin.

— Joq. Tynyshsyz emes.

— Shóldegen joqsyń ba? Shóldeseń aldaǵy aýylǵa túsip sýsyn isheıik.

— Joq. Kún tynshý emes.

Odan ári óristeýge áńgimeniń jelisi tabylmady. Tek qana Shiderti ózeniniń sýy tartylyp qalǵan jaıpaq saıynan óte bergende, art jaqtan qýyp jetken arbaly ǵana bul tomaǵa tuıyq jaıdy buzyp jiberdi.

— Ádilbek! Sen be, Ádilbek! — dedi qatty shyǵyp ketken tanys daýys.

Jalt qaraǵan Ádilbektiń kózi Sholpannyń úlken kózderimen qushaqtasa qalǵandaı boldy. At basyn tejeı túsip, Ádilbek qýanyp ketkendeı:

— Jol bolsyn, Sholpan! — dedi daýystańqyrap.

— Nanaıyn ba óz kózime, nanbaıyn ba? — dedi áıel tańdanyp. Sóıtti de Ádilbekke «toqta» degen ısharat berdi.

At basyn tejeńkireı túsken Ádilbektiń arbasyn par at jekken faeton janamalaı qaldy. Sholpan delbe ustaǵan Ádilbek pen onyń qasyndaǵy júzi synyq sulý qyzǵa kezek-kezek qarady.

— Aýylǵa shyǵyp barasyń ba? Bizdiń jaqqa emes pe? — dedi Ádilbek.

— Joq. Alysqa. Qyzylordaǵa. Oqýǵa ketip baramyn, Ádil. Bul qalaı, qasyńdaǵy qyz... — dep áıel bógelip qaldy.

Sholpan Gúljıhandy tanyǵanymen, onyń myna kele jatqan saparynyń mánisin túsinbedi. «Ustalǵan ákesiniń sońynan ketip bara jatyr ma? Onda Ádilbektiń qandaı qatynasy bar? Álde... shynymen Álibek... osy qyzǵa... baı qyzyna qol artqany ma?..»

Ádilbek jasyrmady.

— Tanymaıtyn ba ediń, Sholpan? Bul Gúljıhan... jeńgem. Ózim kelip úıge alyp bara jatyrmyn.

Sholpan basyn shaıqap qaldy da, jalma-jan oramalyn túzegen bolyp, tańdanǵan pishin kórsetpeýge tyrysty.

— Úı ishiń aman ba? Sheshem deni saý ma?

— Saý. Aýylǵa túspeısiń be?

— Joq. Asyǵyspyn, Ádil. Sálem aıt. Bárine sálem. Kóp-kóp sálem. Shesheme arnaýly sálem...

Atshy delbeni qaǵyp jiberdi de, delbesin kerip kele jatqan par at esip jónele berdi.

— Saý bol, Ádil! — Sholpan aq oramalmen joǵary sozǵan qolyn uzaq ýaqyt tómen túsirmedi.

Ol artyna qaraılaı-qaraılaı áriledi.

Eri áńgimege iligip, ornynan alynyp, semásynda synyqtyq paıda bolsa da, ómirdiń talaı qyrqasyn belden basyp kele jatqan Sholpannyń júzi asa jarqyn edi. Alystaǵy astanaǵa, ondaǵy ózi syrttan biletin Alma, Mádınalarǵa jetýge, oqýǵa ornalasýǵa asyqqan Sholpandy tez jetkizeıin degendeı, alyp ushqan attar áp-sátte belesten ári asyp, quldyrap bara jatty.

Aǵalarynyń birine boı bermeı, óz betimen ómir súrip kele jatqan jas Ádilbek te sharýam túgel degen pikirde edi. Kim bilsin, onyń joly da ózine laıyq shyǵar. Qasynda bolashaq jeńgesi bar...

1947 jyl. ıanvar — oktábr 1962 jyl.

TÚSİNİKTER

X. Esenjanovtyń «Kóp jyl ótken soń» romany belgili «Aq jaıyq» trılogıasynyń zańdy jalǵasy. Onda azamat soǵysy jeńispen aıaqtalǵannan keıingi halyq sharýashylyǵyn qalpyna keltirýdiń sońǵy kezeńi men birinshi besjyldyq jospardyń qabyldaný qarsańyndaǵy Oral óńiriniń ómiri baıandalǵan. — «Kóp jyl ótken soń» romany 14 taraýdan turady. Onda eki júzden astam adamdar aty atalyp, júzge jýyq keıipkerler oqıǵa ústinde kórinedi. Otyzdan astam keıipkerdiń daralanǵan portreti men minezdemesi berilip, olardyń arasyndaǵy qaqtyǵys ústinde ómir shyndyǵynyń syry ashylady. Munda da «Aq jaıyq» romanynyń úsh kitabynda kezdesetin Hakim Júnisov sıaqty keıipkerdiń arada biraz jyldar ótkennen keıingi ómiri qamtylǵan.

Hakim beınesi kitaptan kitapqa aýysqan saıyn birte-birte ósý ústinde kórinip, tıptendirile túsedi. Ol «Aq jaıyq» trılogıasynyń alǵashqy kitaptarynda (1918 jyl) qoǵamdyq ómirde bolyp jatqan ózgeristerge kóp mán bere bermeıtin, jasqanshaq, syry tuıyq jas jigit esebinde kórinse, trılogıanyń sońǵy kitabynda (1919, 1920-jyldar) Sovet ókimeti jaǵyna birjolata shyǵyp, onyń ıdeıasy úshin kúresýshi, azamat soǵysynyń aýyr jyldarynda Qyzyl Armıaǵa kómektesýshi jalyndy jaýynger esebinde beınelenedi. Al, «Kóp jyl ótken soń» romanynyń birinshi kitabynda kedeı — jalshylardyń joqtaýshysy, Komýnıstik partıanyń múshesi, árbir iske jaýapkershilikpen qaraıtyn saıası basshy esebinde kórinedi. Ol «úkimet nusqaýy qalaı, qaı túrde iske asyrylyp jatqanyn» baqylaıtyn — (305-bet) ýezik prokýrordyń qyzmetin atqarady.

Romandaǵy Hakimnen basqa eski zamannyń ezgisin basynan keshirip, sovettik zamanda ǵana teńdikke qoly jetken Sholpan obrazy men ýezik partıa komıtetiniń sekretary Ǵabdol Daýletov obrazdary da sátti shyqqan. Jazýshy Ǵ. Daýletov obrazy arqyly 18 jasynan bastap bókeılikterdi basqarý isine belsene aralasqan, Sovetterdiń Búkilrossıalyq VII sezine delegat bolyp qatynasqan, kósemimiz V. I. Lenınniń qabyldaýynda bolǵan, VSIK-tiń májilisinde Bókeıdiń ishki ordalyǵynyń jaǵdaıy týraly arnaıy baıandama jasaǵan belgili revolúsıoner bólshevık Hamıt Chýrın beınesin jasaǵan.

Ásirese, romandaǵy jaýyzdyǵyn ishine búgip, Sovet ókimetiniń saıasatyna berilmeı, qolynan kelse qastandyq jasaýǵa tyrysyp otyrǵan Aqmetshe men onyń qolshoqparyna aınalǵan Qunyskereı, uly Qarshyǵa beıneleri sheberlikpen jasalǵan.

X. Esenjanovtyń «Kóp jyl ótken soń» romanynyń birinshi kitabynyń alǵashqy úzindileri «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń 1963 jylǵy 13 marttaǵy sanynda «Jantalas» degen atpen basylyp shyqqan. Odan keıin «Kitap jarshysy» gazetiniń 1963 jylǵy 15 avgýstaǵy sanynda «Kúshik kúıeý» degen úzindi jarıalanǵan. Romandy Qazaqtyń memlekettik kórkem ádebıet baspasy 1963 jyly qazaq tilinde jeke kitap etip basyp shyǵarǵan. Romannyń oryssha alǵashqy varıanttarynan úzindiler: 1068 jylǵy 26 maıda «Qazaqstanskaıa pravda» gazetinde «Pesná» dogon atpen, Oral oblystyq partıa komıteti men oblystyq atqarý komıtetiniń organy «Prıýrale» gazetiniń 1968 jylǵy 17, 18, 19 oktábrdegi sandarynda «Mnogo let spýstá» degen atpen jarıalanǵan. X. Esenjanovtyń «Kóp jyl ótken soń» romanynyń birinshi kitaby týraly «Sosıalısik Qazaqstan» gazetinde (6.H.1963) X. Ádibaevtyń «Kúres jyldary» degen, «Oral óńiri» gazetinde (9.H.1963) R. Zarıpovtyń «Kóp jyl ótken soń» degen maqalalary jarıalanǵan.

M. ATYMOV.

---