InfoHub Logo

(poves)

Aýdarǵan Qaljan Nurmahanov

I

Árdaıym bir jaqqa jolaýshy shyǵarda men osy qarapaıym aǵash ramkaǵa salynǵan, shaǵyn sýrettiń aldyna kelip turamyn. Mine, men erteń de aýylǵa júrmekshimin. Jolyma aq bata tilegendeı, men onan kópke deıin kóz almaımyn.

Osy kúnge deıin men bul sýretti eshbir kórmege de bergen joqpyn, ol turǵaı aýyldan týystarym kelgende, kózinen tasalap, tyǵyp qoıamyn. Sonsha jasyrǵandaı nesi bar óziniń, álde kórsetýge ábes pe dep oılap júrmeńizder, joq bul sýrettiń ondaı eshteńesi joq, ıá bolmasa, oǵan "kóz tıedi" degendeı ol bir kórkemónerdiń teńdesi joq, týyndysy da emes. Bir qaraǵanda kádýilgi sýret sıaqty sýret. Onyń betine túsirilgen jer bederi qandaı qarapaıym bolsa, sýret te sondaı qarapaıym.

Sýrettiń arǵy túbinde kúzgi surǵylt aspannyń bir sheti kórinedi. Jel biren-saran bulttardy alysta munartyp kóringen shoqylarǵa qaraı aıdap barady. Onan beri — kósilip jatqan sary dala. Eki jaǵynda qýarǵan qalyń shıleri bar, jaýynnan keıin beti tobarsyǵan qara jolda qatar júrgen eki jolaýshynyń izi shubap jatyr. Jolaýshylar beri jaqyndaǵan saıyn, izderi jerge aıqyn túsip, endi bir-eki attasa ramkanyń syrtyna shyǵyp ketetindeı. Aıtpaqshy, jolaýshynyń biri... Biraq, men asyqpaıyn, sóz basynan bolsyn.

Bul ózi keshegi balalyq shaqta bolǵan oqıǵa. Otan soǵysy úshinshi jylǵa aıaq basyp, Kýrsk men Orel maıdanynda úlken shaıqastyń júrip jatqan kezi. Onda biz, jasóspirim balalar, kolhozda arba aıdap, egin sýaryp, shóp shaýyp, áıteýir - maıdanda alysyp jatqan ákelerimiz ben aǵalarymyzdyń aýyr júgi bizdiń moınymyzǵa túsken edi.

Ásirese, oraq mezgili kelgende alty aı boıy úı kórmeı, kúni-túni qyrman basynda, ne bolmasa astyq tógetin stansıada nemese jolda júretinbiz.

Mine óstip qańsyǵan dala oraqtyń qyzýynan órtenip turǵan kúnderdiń birinde, stansıaǵa qatynap júrip, kópten beri úıdi kórmeı, bara keteıin dep, salt arbamdy joldan burdym.

Biz eki úı áýel bastan bir-birimizge jaqyn turamyz. Bıiktigi úsh kez dýaly myqtap salynǵan, ótkel jaqtaǵy tóbeshikte turǵan baý-baqshaly qoralar osy bizdiki. Men úlken úıdiń balasymyn. Aǵalarym soǵysqa ketip, kópten habar joq — ekeýi de úılenbeı ketken. Qartaıǵan ákem aǵash ustasy, kolhozdyń qazir júrip turǵan osy arbalarynyń barlyǵy derlik sol kisiniń qolynan shyqqan. Ol ár kún tań namazyn oqyp ustahanasyna ketedi de, kún bata úıge keledi.

Úıde sheshem men qaryndasym qalady.

Kishi úıde bolsa, bizdiń jaqyn týystarymyz turady. Jaqyn deıtinim, aramyz eki-úsh ata bolsa da, olarmen o bastan malymyz da, janymyz da bir. Arǵy atalarymyz birge kóship, birge qonyp óte yntymaqty ómir súrgen eken, solardyń saltymen biz de aramyzdy alystatpaı, bir-birimizden qol úzgen joqpyz. Kolhoz uıymdasqanda ákelerimiz qora-jaılardy bir jerden qatar turǵyzypty. Tek biz ǵana emes, eki sýdyń arasyndaǵy Aral kóshesiniń turǵyndary tegisinen bir atanyń balalary. Keıinirek kishi úıdiń ıesi dúnıe salyp, artynda áıeli men eki jas balasy qalady. Burynnan qalǵan ádet boıynsha aǵaıyn-týǵandar jesirdiń basyn baılap qoıaıyq dep, ony jaqyn týǵany bolyp sanalǵan meniń ákeme nekelestirip qoıady. Ol úı óz aldyna shańyraq sanalyp, maly, sharbaǵy bólek bolǵanmen, shynynda biz bárimiz bir otbasy bolatynbyz. Ol úıdiń de eki balasy áskerde. Úlkeni — Sadyq kelinshek alysymen ketti. Maıdandamyz dep, anda-sanda olardan hat kelip turady. Kishi úıde kishi anam men onyń kelini ǵana qaldy. Ol ekeýi de erteden qara keshke deıin kolhoz jumysynda. Kishi apamdy aýyldaǵylar isker dep ataıdy. Ol ózi bir dúnıede teńdesi joq qarapaıym, tamasha adam. Eshbir brıgadırmen bet shaıyspaı, jumsaǵan jaǵyna baryp, jas áıeldermen birge aryq ta shabady, egin de sýarady. Áıteýir qolynan ketpen túspeıdi. Onyń kelini Jámıla, qudaı ózine bilip bergendeı ol da jumysqa qaıratty, myqty kelinshek, biraq minezi enesinen basqasharaq.

Jámıla jeńgemdi men shyn nıetimmen jaqsy kóretinmin. Bir jaǵy jeńgem bolsa, ekinshiden ol menen az-aq úlken, qurbym sıaqty edi. Ol da meni "kishkene bala" — dep, inisindeı erkeletedi.

Sóıtip eki úıdiń barlyq sharýasy meniń apam men qaryndasymnyń moınynda. Qaryndasym onda tulymshaǵy salbyrap oınap júrgen kishkentaı qyz bolatyn. Sol kezde sadaǵasy keteıinniń apama kómekteskenin, mineziniń jaıdarylyǵyn men ómir baqı umytpaspyn. Eki úıdiń qozy-laǵyn baqqan da, tezek terip, otyn ákeletin de, balalarynan habar joq apamnyń qaıǵy-muńyn jeńildetken de sol. Eki úıimizdiń yntymaǵyn, yrys-berekesin saqtap, bıi atanǵan apam — ata-babalarymyzdyń arýaǵyn syılap, seniki-meniki demeı eki úıdi ádiletti basqarǵandyqtan, aýyldaǵy eski nusqaly, qadirmendi báıbishelerdiń biri atanǵan. Bizge tıisti qandaı da is bolmasyn, bárin apam sheshedi. Ákemdi úı ıesi eken dep eshkim de elegen emes. "Oı, ustekeńe barmaı-aq qoı. Ol óziniń aspaptarynan basqa eshteńemen isi joq. Olardyń eki úıdi teń bılegen báıbishesi, soǵan bar", — deıtin aýyldastar.

Taǵy da anaý-mynaý isterge, jastyǵyma qaramaı, men kirisip ketetinmin. Óıtkeni, aǵalar áskerge ketip, eki úıdiń — bel baılar jigitimiz — dep erkeletkenine men áldeqandaı bolyp, ózimdi eresek sezinetinmin. Munym apama unaıtyn, óıtkeni ol meni pysyq bolsyn, eti tiri bop óssin, ákesine uqsap aǵash shapqannan basqany bilmeı júrmesin, tirshiliktiń ystyq-sýyǵyna kónsin dep oılaıtyn. Men arbany sharbaqtyń aýzyndaǵy aǵashtyń kóleńkesine doǵarǵanymda, qoranyń ishinde bizdiń brıgadır Orazmat; baldaǵyn qanjyǵasyna baılap alyp, apammen áldenege kerildesip, aıtysyp jatyr eken.

Jaqyndap kelgenimde apamnyń daýsy anyq estildi:

— Senderdiń ondaılaryńa ol barmaıdy! Qudaıdan uıalsańdarshy! Áıel qashan arba aıdap edi? Qoı, aınalaıyn, kelinimdi oraǵyńnan aýlaq. Onsyz da jalǵyziliktiliktiń azabyn tartyp, eki úıdiń sharýasynan murnymnan shanshylyp júrmin. Onyń ústine belime jel tıip, bir jetiden beri shoıyrylyp júrmin, ana júgerilerdiń túbi de kómilmeı jatyr! — dep, qaraǵaıdaı etip tartqan jaýlyǵynyń salbyraǵan ushyn apam ádetinshe, qaıta-qaıta omyraýyna qystyra beredi.

Orazmat erde keıin shalqaıa berip, arqasy qurystaǵan kisishe:

— O, oıbaı-aý, meniń tórt múshem saý bolsa, qolymnan kelse, ózim-aq qaptardy baıaǵydaı arbaǵa ytqytyp-ytqytyp jiberip, zaýlatyp aıdap júre bermeımin be? Laj joq, jas áıelderge arba aıdataıyq dep jatqanda, siz kelisimin bergen kelinniń betinen qaǵasyz. Búıtseńiz jospar oryndalmaıdy. Maıdannyń astyǵyn toqtatyp jatyrsyńdar dep, ana jaqta úlkender ústeldi uryp jatsa, sender óz bastaryńnyń qamyn oılaısyńdar. Jaǵdaıdy túsinseńder bolmaı ma?

Áýdem jerde uzyn shybyrtqyny súıretip kele jatqan meni kórgende, brıgadır áldeqandaı oı tapqandaı qýanyp ketti.

— Eger kelinińizge tentek arbakeshter tıisedi dep oılasańyz, qasynda myna qaınysy bar emes pe? — dedi ol, meni kórsetip. — Bul inishegim jeńgesine bireýdi jaqyn jýytpaq bylaı tursyn, kóz qyryn da saldyrmaıdy. Oǵan qam jemeńiz. Seıit qazir azamat, bizdiń janymyzdy saqtap turǵan da osy balalar, aınalyp, sadaǵasy keteıinder...

Apam meni kóre salyp, brıgadırdiń sózin bólip jiberdi:

— Iı, tentiregen aramza... Shashyń ósip, júdep ketipsiń ǵoı óziń. Anaý ákesi túskirdiń balanyń shashyn alyp berýge de qoly tımeıdi... Áke emes...

— Olaı bolsa, búgin shashyn aldyryp, kempir-shaldyń qoınynda jatyp ketsin, — dep, Orazmat apamdy jaıdary qostady. — Seıit inim, búgin úıge túnep, attaryńdy tynyqtyr. Erteń Jámılaǵa arba beremiz, jeńgeńdi tobyńa qosyp al, óziń bas bol Báıbishe, qoryqpaı-aq qoıyńyz, Seıit turǵanda. Onyń ústine, anaý jańadan tabylǵan týysqan Danıardy qosyp bereıin: ózińiz bilesiz, ol bir ózi adamǵa zıany joq beıshara... Úsh arba aldyna bir qos bolyp, stansıaǵa qatynaı bersin, basqalardy bulardyń janyna qospaıyn da... Al, Seıit, sen ne aıtasyń buǵan? Bul apań Jámılaǵa arba aıdatady desek, tipti kónbeı jatyr, óziń aıtshy, İnishegim...

Bir jaǵynan brıgadır meniń maqtaýymdy jetkizip, ekinshiden — ol menen aqyl surap jatqanǵa, onyń ústine jeńgem janymda arba aıdap júrse, qandaı tamasha bolar edi degen balalyq oımen apama:

— Aıdaı bersin, ony nemene qasqyr jeıtin be edi! — dep, eresek arbakeshterdeı shyrt túkirip qamshymdy súıretip, jaı basyp kete bardym.

— O, qudaı urǵan, qasqyr deı me? Qoı, aınalaıyn, sen neni bilip tursyń? — dedi apam maǵan ashýlanyp.

— E, nege bilmesin. Eki úıdiń dyrdaı jigiti emes pe? — dep jiberdi Orazmat. Jańa kónip kele jatqanda, qaıta aınyp kete me dep qoryqqan Orazmattyń aýzyna budan basqa sóz túspedi.

Sóıtkenshe bolǵan joq, apam túshkirip jiberdi.

— A-a, qudaı, osy tyrnaqtaı nememizge júrim bere kór. Azamat bolǵan soıyldaı jigitterimizdiń qaıda ekeni belgisiz. Jurtta qalǵandaı sopaıyp jalǵyz qaldyq qoı...

Odan arǵysyn men esitken joqpyn. Tamnyń buryshyn qamshymen bir tartyp, tulymshaǵy jalbyrap, kishkentaı qolymen qıdan japa istep júrgen, maǵan qýanyshpen kúle qaraǵan qaryndasyma da onsha nazar aýdarmaı, dálizde turǵan shoıyn qumǵandy alyp shyǵyp, qolymdy jýyp, eki qoltyǵyma súrttim de, dereý úıge kirip, á degende bir kese aırandy simirip salyp, ekinshisin terezeniń aldyna aparyp, nan týrap jedim. Qaqpa aldynda apam men Orazmat áli sóılesip tur. Biraq, bul joly olar jaı ǵana muń shertisip turǵan sıaqty. Apam aýyq-aýyq jeńimen kózin súrtip, jubaý aıtyp jatqan Orazmatqa basyn ızep, buldyraǵan kózin, habarsyz ketken balalary kórinetindeı-aq, alysqa qadaıdy. Áıteýir, qapalanyp kóńil bosaǵan apam, Jámılanyń arba aıdaýyna kóngen tárizdi. Birazdan keıin ol razy bolǵandaı jorǵa baıtalyn saýyrdan bir tartyp jiberip, qoradan shoqyta shyǵyp ketti.

Onda bul istiń aıaǵy nemen biteri apamnyń da, meniń de habarymda joq edi.

Jámılanyń par at jekken arbany aıdap ketetindigine men kúmándanǵan joqpyn. Ol ózi jastaıynan jylqyǵa úırengen, taýdaǵy Baqaıyr aýylyndaǵy jylqyshynyń qyzy edi. Bizdiń Sadyq ta jylqyshy bolyp júrip, jaılaýdaǵy malshylardyń toıynda qyz qýýǵa túsip, Jámılaǵa jete almaı, osydan keıin namystanyp, ony alyp qashyp kelgenin esitkenim bardy. Olaı emes, ekeýi súıip qosyldy dep te aıtyp júrdi abysyn-ajyndar. Ne bolsa da olar úsh-tórt aı birge turyp, odan keıin Sadyq aǵamdy áskerge alyp ketken. Bilmeımin, bálkim, jastaıynan ákesimen birge oı-qyrda jylqy aıdap, atqa shaýyp júrip ór minez bolyp ósken be, álde jalǵyz qyz bolǵandyqtan ba, áıteýir Jámılanyń júris-turysynda bir qaırattylyq, erkek adamǵa tán minez bar. Árbir iske shapshań kirisip, basqa kelinshekterdeı basym, belim deýdi bilmeıtin. Onan keıin bireýge aqysyn jibermeıtin ójet, aıtysqanmen aıtysyp, tartysqanmen tartysyp, ol ol ma, tipti bir-eki ret ózi qatarly áıelderdi shashynan da súıregeni bar-dy. Mańaıdaǵy jeńge-jelpilerdiń: "áı bul ózi dikeńdeı beretin ne degen kelin! Esik, tórdi kórgenine bir kún bolmaı jatyp, tilimen jurtty qýyryp barady ǵoı!" — degenderine apam: "Meıli! — dep, ony qorǵaýshy edi. — Kelinimiz osyndaı tik, ótkir... Adamnyń ashyq bolǵany jaqsy. Sumdyq qaıta tympıyp júrgenderden shyǵady".

Ákem men isker sheshem bolsa, ata-ene retinde Jámılany qaǵyp-soqpaı, jaı ǵana aıtyp, shyn yqylastarymen erkeletip: "Qudaı ózine ynsap bersin, aıaǵyn shalys basyp kúıeýiniń kózine shóp salmasa boldy", — dep qoıatyn. Ósip-óndirgen tórt uldy áskerge jóneltip jiberip, eki úıdiń ortasynda qolǵa ustap qalǵan jalǵyz kelinniń kóńilin syılaı ma, bilmeımin, men apama tańǵalamyn. Meniń apam minezi qatań, óz aıtqanyn oryndatpaı qoımaıtyn adam edi. Ejelden kele jatqan eski saltty buzbaı, ol ár jyly jaz shyǵysymen súıegin ákem ózi istegen alty qanat boz úıdi qoranyń ishine tigip, arsha tútetip qut shaqyrýshy edi. Basynan eki úıdi bılep-tósteýge úırengen apam, bizdiń bárimizdi qatań tártippen ustap, búkil otbasyn óz degeninen shyǵarmaıtyn edi. Al Jámıla kelisimen bizdiń otbasynda jik paıda bola bastady. Ras, ol enelerinen ımenip, olardy qatty syılaıtyn. Biraq ol aýyldaǵy basqa kóp áıelderdeı, únsiz basyn tómen salbyratyp, ıá bolmasa teris qarap turyp kúńkildemeıtin, aıtam degenin tartynbaı aıtyp, oı-pikirin kóńilinde búgip qalmaıtyn. Jón bolsa, apam kóbine ony maquldap qoıatyn. Biraq ol sonda da toq eter sózdi ózgege bermeı ózi aıtatyn Meniń oıymsha, apam onyń mineziniń kúshtiligin, ádilettiligin ózine jaqyn kórip, keleshekte ony eki úıdiń basyn qosatyn, oshaqtyń yrys-berekesin shaqtaıtyn myqty orynbasar retinde qaldyryp keteıin dep oılaǵan bolsa kerek.

— Allaǵa shúkir, tekti, qutty jerdensiń balam... Ol da bolsa, seniń baǵyń, osyny esińde saqtap júr. Qudaı eteginen berse, úıinde bereke bolsa, áıel onan basqa ne tilemek. Myna jıǵan-tergenimizdi biz, kempir-shaldar, ózimizben birge alyp ketpeımiz... Qadir-parqyńdy saqtasań — baqyt degen sol, balam! — dep eskertip qoıatyn.

Biraq, enelerdi sál shoshytqan bir jaı bar edi. Jámıla bala sıaqty jeńiltek, ashyq bolatyn. Keıde ol eshbir sebepsiz enelerine kelip erkeleıdi, ne bolmasa syqylyqtap kúledi, jas qyzdarsha aryqtan sekirip ótip, qoraǵa júgirip kiredi, ár kezde yńyldap án salyp júredi. Eneleri Jámılanyń munysyn áńgime qylyp, onan keıin: "Bala ǵoı, bara-bara tóseler" — dep qoıatyn.

Al maǵan jeńgemniń osynysy unaıdy. Ol ekeýmiz alysyp-julysyp oınaıtynbyz, tipti keıde birimizdi-birimiz qýalap ketetinbiz.

Jámıla ózi suńǵaq boıly, qypsha bel kelinshek edi. Eki órimge syımaı tógilgen qoıý qara shashyn qolymen qysyp turyp, bir baılam aq oramaldy mańdaıyna qıǵashtaý etip shart býyp alsa, qyzyl shyraıly kelgen onyń balǵyn júzine aq oramal aıryqsha óń berip jarasa keter edi. Jámıla kúlgende, onyń qaraqattaı qap-qara kózinde densaýlyqtyń, jastyqtyń arnasynan asyp-tasqan kúshi eles berip turady. Aýyl arasyndaǵy jigitterdiń, ásirese maıdannan qaıtyp oralǵandardyń Jámılaǵa qyzyǵyp, tıisip júrgenderin men áldeneshe baıqaǵanmyn. Oıyn-saýyq, tamashany jaqsy kóretin jeńgem olarmen qaljyńdasa berýshi edi, biraq ol qoly tártipsizderdi janyna kóp jýytqan emes. Solaı bolsa da, men jeńgemdi qyzǵanyp, tıisip jatqan "buzaqylarǵa" qyr kórseteıin degendeı: "Abaıla, men onyń qaınysy bolamyn. Qorǵaıtyn eshkimi joq eken ǵoı dep kóp suǵanaqtana berme" — degendi bildirgim kelip, olardyń sózin bólip, qaǵyta kúlip, eń aqyry súzegen tekedeıin kózimdi alartyp, olarǵa qabaǵymnyń astymen qaraıtynmyn. "Oı, myna jaman qaıtedi, jeńge osyniki me edi?" — dep jigitter kúlgende, qudaı biledi, meniń betim narttaı qyzaryp, boıymdy ashý kernep, kózime jas irkiletin Meniń ish daýylymdy túsingen jeńgem, qýanyshty kúlkisin ázer toqtatyp, maǵan muńaıa qarap: "İsteriń bolmasyn meniń qaınymda, jeńge degen jerde jatyr ma? Júr, kettik, Qaınym!" — dep, analardy onan beter qyzyqtyryp burań etip, basyn joǵary kóterip menimen qatar ketip bara jatyp, ózine razy bolyp pa, álde yza bolyp pa, bilmeımin, áıteýir, únsiz kúlimsireıtin. Bálkim sonda: "Jeńge qorıdy degenge, óste beresiń be, kishkene bala? Qyzyqsyń ǵoı óziń, eger kóńilim buzylsa, myń jerden qory, men shymshyq emespin ǵoı!"- degen oı kele me oǵan? Men de sonda aıypty kisideı úndemeımin. Biraq, azdan keıin jeńgem qaıta jadyrap "Iı, kishkene bala, qyzyqsyń ǵoı ózi!" — dep, jalma-jan meni baýyryna qysyp, mańdaıymnan súıedi. Iá, men jeńgemdi jurttyń bárinen qyzǵanamyn, onyń ajarlylyǵy men erkin, darqan minezi meniń júregimdi qýanyshqa bólep, keýdemdi maqtanyshqa toltyratyn edi. Ne sebepti ekenin bilmeımin, biz óte jaqyn edik, birinen-biri syr búkpeıtin qurbylar sıaqty edik.

Ol kezde aýylda erkek kindikter az edi, sondyqtan keıbir ór kókirek, dańqoı jigitter ózderin "jerdiń kindigi" sezinip, áıeldi olar jerde jatqan eleýsiz nársedeı kóretin. Bir kúni shóp shaýyp júrgenimizde, jónsiz yrjalańdap, aıtqanym zaıa ketpeıdi degenderdiń biri — bizdiń týysymyz Osman tıise bergendikten Jámıla onyń semek qolyn jaqtyrmaı silkip tastady da, kóleńkede jatqan jerinen ushyp turyp:

— Ketshi ári! — dedi onan syrt aınalyp — Azynaǵan aıǵyrlar, senderdiń qoldaryńnan ne keledi deısiń!

Maıanyń túbinde eki aıaǵyn eki jaqqa jiberip jambastap jatqan Osman silekeılengen kentek ernin qısaıtyp:

— Mynany qara, mysyq etke aýzy jetpeı jatyp, sasyq deıdi... Murnyńyzdy shúıirmeı-aq qoıyńyz! Kesirlenip ne qylasyń, kóziń qaraýytyp, ólgeli júrsiń ǵoı...

Jámıla jalt burylyp:

— Ólsem ólip júrgen shyǵarmyn — qudaıdyń basqa salǵany! Mańdaıymyzǵa jazǵany osy bolsa qaıtemiz. Sen, aqymaq, oǵan nesine kúlesiń, onyń nesin tabalaısyń. Kózim qaraýytpaq, túgil, myń jyl osylaı etsem de, sen sıaqty silimtikke túkirmeımin de!

Aqymaqsyń, baıaǵydaı tynyshtyq zaman bolsa, kórer edim seniń osylaı aıtqanyńdy!

— Solaı aıtamyn de! Soǵystyń kesirinen qamshynyń ýyna sýarylmaı, qutyryp júrsiń ǵoı. — Osman kózin syǵyraıtyp, ernin tistep, tamsandy. — Meniń qatynym bolsań átteń...

Erinderi dirildegen Jámıla Osmandy jaman kózimen bir atyp, .áldene aıtqysy kelip oǵan buryldy da keıin: "osyǵan sózimdi qor qylyp ne qylamyn! — degendeı, "tfý!" — dep Osman jaqqa qaraı jıirkenishpen bir túkirip, jerde jatqan aıyryn ıinine saldy da, úndemeı tez basyp júrip ketti. Men jaqyn jerde arbadan shóp túsirip jatyr edim. Jámıla meni kóre salyp, oqys burylyp ketti. Jeńgem meniń sol sátte qandaı halde ekenimdi bildi. Sóz oǵan emes, maǵan tıgendeı, meniń qanym qaınap namysym keldi: "Ondaılarǵa nesine jolaısyń, olarmen nemenege sóılesesiń?" — dep, ishimnen jeńesheme janym ashyp, keıip turdym.

Sol kúni keshke deıin Jámılanyń qabaǵy tars túıilip, burynǵy jaıdary kúlkisinen qaldy, eshkimge tis jaryp úndemedi. Men arbany shómelelerdiń janyna aıdap kelgende, ol meni sóıletpes úshin, jumysqa berile kirisip ketti, júregin órtegen qaıǵy-sherdi baıqatpaı, úlken shómelege aıyryn súńgite suǵyp, betin qalqalaı shópti joǵary kóterip, bos arbaǵa ústi-ústine tastap jatty. Anandaı uzap artyma qaraǵanymda, jeńgem aıyryna súıenip, sál ýaqyt tereń oıǵa shomyp, qaıtadan jumysqa kirisip ketti.

Keshke taman aqyrǵy arbaǵa shóp tıep jatqanda, Jámılanyń uıasyna qonýǵa jaqyndaǵan kúnge qadala qarap turǵanyn kózim shalyp qaldy. Qazaqtyń alystaǵy boz shaǵyl dalasynda ot jaǵylǵan tandyrdyń aýzyndaı alaýlanyp, birte-birte uıasyna shegip, jer betine qarańǵylyq perdesin túsirip, aspandaǵy ulpa aqsha bulttardy qyzyl-kúreń túske boıap, birte-birte uıasyna shógip bara jatqan kúnge kózin qolymen kólegeılep, muńaıa kúlimsirep qarap qalypty. Manadan beri tars jabylǵan qabaǵy qazir jazylyp, júzinde qýanysh oty oınaıdy.

Osydan keıin ol meniń aıta almaǵan, biraq ta áli júregimdi órtep, ishimdi kernep turǵan: "ondaılarǵa nege jolaısyń, olarmen nege sóılesesiń?" — degen renishti suraýyma jaýap bergisi kelgendeı:

— Sen jańaǵyny oıyńa almaı-aq qoı, kishkene bala, — dep qoıdy. — Osy Osmandar da adam ba, táıiri? Tóbet ne, ol ne...

Jámıla osyny aıtyp kilt toqtady da, batqan kúnniń kómeski qyzyl sáýlesine oıly kózimen qarap turyp, ózine kúbirledi:

— Ondaılar adamnyń janyn qaıdan túsinsin... Ol sezim júrektiń tereń túbinde jatady ǵoı. Qudaı biledi, ondaı erkekter dúnıede joq ta shyǵar...

Men áıtip-búıtip arbany qaıyrǵanymsha Jámıla árirekte jumys istep jatqan áıelderge baryp ta úlgiripti. Olarǵa bir qyzyq jaıdy aıtyp, tamashalap júr. Oıynda manaǵynyń biri joq, óte qýanyshty. Kúnniń ásem batqanyna ma, ıá bolmasa jumysty oıdaǵydaı bitirgenine razy boldy ma, bilmeımin, áıteýir. Jámılanyń kóńili maǵan tym jarqyn kórindi.

Shópti úıe tıegen arbanyń ústinde otyryp, oramalyn qolyna alyp, qushaǵyn kere jaıyp, shabyndymen alǵa qaraı júgirip bara jatqan Jámılany kórgende, meniń de kóńilim jadyrap qoıa berdi: "Táıir-aı, sol Osmannyń sózin sóz dep!"

— Shý, janýar, shý! — dep men de attarymdy tezdete aıdadym.

Brıgadır Orazmattyń ruqsatymen men ol kúni shashymdy aldyryp keteıin dep ákemdi kútip, ol kelgenshe Sadyq aǵama hat Jazdym.

Hat jazýdyń bizde ózinshe bir salty bolatyn. Áskerdegi aǵalar hatty ákemniń atyna jiberetin. Biraq pochtashy ony apamnyń qolyna tapsyratyn. Kelgen hattardy oqyp berý jáne oǵan jaýap jazý — meniń mindetim. Hatta ne jazylǵanyn men kún buryn biletinmin. Óıtkeni olardyń bári bir-birine egiz qozydaı uqsas bolýshy edi. Sadyq hat jazǵanda bismillasyn: "Amandyq hattan" bastap, salǵan jerden: "Alystaǵy Talastyń átir ıisti salqyn aýasynda ómir súrgen, jannan artyq kórýshi ákem Jolshybaı", — dep, onan keıin apamdy jáne basqalarymyzdy óz kezegimen tizetin. Úı-ishinen keıin jaqyn týystarymyzdyń amanshylyǵyn surap: eń aıaǵynda: "Jáne de áıelim Jámıla aman-esen be?" — dep Jámılany sóz arasynda surap ótetin. Ata-ana, týǵandar turǵanda áıelin aldymen eskerip, hatty onyń atyna jazýdy — tek qana Sadyq emes, ózin erkekpin degenderdiń bári de boıyna min kóretin. Biraq biz osyndaı hatqa da qatty rızamyz, aýyl adamdarynyń túsiniginde bul ózi saltqa aınalyp ketken ádet. Hatty bir emes, eki-úsh ret oqytyp alǵannan keıin, apam ony qaıtadan úsh búktep, qaltasyna salyp qoıady.

— A-a, tumardaı qutty hattaryńnan aınalaıyn! — dep qoıady ol kózine jas alyp. — Ata-ana, týǵandar deıdi týra. Bizdi qoıyp, ózderińdi qudaı saqtasa bolǵany, biz ne... úıde emespiz be... Men amanmyn dep bir aýyz sóz jazyp qoısańdar, osy da bizge úlken ǵanıbet...

Onan keıin ol taǵy birazǵa deıin hatqa telmire qarap, sandyqtaǵy hat salǵysh tulybyna salyp qoıady.

Eger osy kezde Jámıla da úıde bolsa, ol da hatty ishinen bir ret oqyp shyǵady. Ár ýaqytta hat qolyna tıisimen Jámılanyń beti kúreńdenip, tez dem alyp, asyǵa oqı bastaıdy. Biraq, uzaq hattyń aıaǵyna jaqyndaǵan saıyn, óńi birte-birte qýqyl tartyp, ıilgen qastary bir jerge jınala túsedi. Keı kezde aıaǵyna deıin oqymaı, Jámıla úndemesten, hatty ýaqytsha qaryzǵa alǵandaı, qabaǵyn túıgen boıy qaıta enesine beredi.

Hat saqtaıtyn tulypty sandyqqa salyp jatyp, kelininiń bozara túskenin baıqaǵan apam, ony jigerlendirmekshi bolyp, jubaý aıtady:

— Habar kelgenine súısinbeı, qaıta shalqıa qalady ekensiń de, balam. Iá, áskerge ketken jalǵyz ǵana seniń kúıeýiń be eken? El tartqan azapty, elmen birge tart... Qudaı qosqan jaryn kim saǵynbasyn, saǵynsań da ishińde bolsyn, ishińde saqta...

Jámıla úndemeıdi. Úndemeı, qapalana qarap: "Siz eshteńeni túsinbeı aıta beredi ekensiz de!" — degendeı bolady.

Sadyq aǵamnyń bul jolǵy haty da Saratov qalasynan kelipti. Ol onda gospıtálda jatqan. Qudaı qalasa, kúz ortasyna taman bosap kelermin dep jazypty. Buryn da osyndaı habar alyp biz qýanyp júrgenbiz.

Ákem jumystan kelgende, shashymdy tez sypyrtyp tastadym da, úıge qonbaı, attardy bedege qoıa berip, kúndegideı qyrman basyna jatyp túnedim. Basqarmalar maldy bedege jaıdyrmaıtyn, biraq men, attarym jaramdy bolsyn dep, saıdaǵy bedege túnde tusap jiberetinmin. Ony eshkim bilmeıtin. Bul joly arbany qyrman basyna aparyp qoısam, men ıemdenip júrgen saıda tusaýly tórt at jaıylyp júr. Ashýym kelip, bul attardy alysqa asyryp salaıyn dep oıladym. Biraq, eki attyń brıgadır aıtqan Danıardiki ekenin bilip, erteńnen bastap bárimiz bir qos bolyp stansıaǵa qatynap júremiz ǵoı degen oımen, attarǵa tımeı qyrmanǵa qaıtyp oraldym. Sabanǵa jataıyn dep kelsem Danıar da sol jerde eken. Arbanyń dońǵalaqtaryn keshki jaryqta jańa ǵana maılap bolyp, burandalaryn salyp jatyr eken.

— Daneke, saıdaǵy attar seniki me? — dedim. Ol buryla berip, maǵan jaı qarady.

— Ekeýi meniki.

— Basqalary she?

— Jańaǵy Jámıla deı me... sol kelinshektiki. Ol seniń jeńgeń be?

— Jeńgem.

— Búgin tún baǵyp beresiń dep, brıgadır ózi tastap ketti.

"Iı, jańa attardy aıdap jibermegenim jaqsy bolǵan eken onda", — dep oıladym men ishimnen.

Tún bolyp, taýdan soqqan samal jel tyıyldy, qyrman basy da tynyshtyq qushaǵyna endi. Men jatqan sabanǵa kirip Danıar da kelip jatty. Biraq, birazdan keıin ol turyp ketip, syldyrap sý aqqan tereń saıdyń tik jaǵasyna baryp, turyp aldy. Ol sol jerde eki qolyn artyna ustap, basyn sál ǵana bir jaǵyna qısaıtyp, tapjylmaı tura berdi. Artynan qarasań Danıardyń denesi aıdyń keýgim, jumsaq jaryǵynda tastan qashalǵan músin tárizdi qaraýytyp kórinedi. Múlgigen túngi tynyshtyqty buzyp, osy kezde úlken kúsh alyp, jolyndaǵy tastarǵa urynyp, saıda sarqyraǵan sýdyń sarylyn, ıá bolmasa basqa bir qulaqqa emis-emis estiletin dybystardy tyńdaǵandaı Danıar ornynan qozǵalmaıdy.

"Ádetinshe taǵy sý jaǵasynda jataıyn dep oılaǵan eken ǵoı!" — dep, kúlip qoıdym men ishimnen.

Danıar bizdiń aýylda jaqynda ǵana paıda boldy. Shóp shabý jańa bastalǵanda, maıdannan bir jaraly ásker qaıtyp keldi degen habardy aýyldan júgirip kelgen bala aıtyp berdi. Biraq, onyń kim ekenin balanyń ózi de bilmeıdi. Aýylda belgili ǵoı: bireý áskerden qaıtyp kelipti degendi esite salysymen, taıly-taıaǵy qalmaı dıdarlasýǵa júgirip barady emes pe. Al endi bul joly kelgenniń aty-jóni belgisiz bolyp, shóptegiler onan beter shý ete tústi.

Sóıtip, ol kim eken? Kimniń balasy eken? Bizdiń pálenshe bolyp júrmesin? Bizdiń túgenshe bolyp shyqpasyn? — dep shýyldaǵan shópshilerdiń bir qatary aýylǵa shaýyp baryp ta qaıtty.

Danıardyń tegi bizdiń aýyldan eken. Aýyl adamdarynyń aıtýyna qaraǵanda, ol jastaıynan jetim qalyp, keıin árkimniń qolynda júrip, aqyry tómengi Shaqmaqtaǵy qazaq naǵashylaryna ketip, sol boıdan artynan izder, jan ashyr jaqyn týǵan joq, eldiń esinen shyǵyp, umytylyp qalady. Aýyldan ketkennen keıingi ómiri jóninde Danıar sheshilip, onsha eshteńe jarytyp aıtpapty.

Biraq, qazir oılap qarasam, onyń kórmegen qıynshylyǵy, tartpaǵan azaby joq bolsa kerek.

Súıener-seneri joq barmaqtaı balany taǵdyr bir jerden ekinshi jerge ańdap, talaı jaıǵa dýshar etedi. Danıar biraz ýaqytqa deıin Shaqmaqtyń qulazyǵan sor dalasynda qoı baǵady. Býyny bekip, buǵanasy qatqannan keıin ol adam aıaǵy baspaǵan shel dalada kanal qazýǵa qatynasyp, onda qurylǵan jańa maqta sovhozdarynda maqta egip, egin sýaryp, aqyry Tashkenttiń janyndaǵy Angren shahtalarynda jumys isteıdi. Sonda júrgende ol áskerge alynady.

Ne bolsa da, týystary onyń qaıtyp oralǵanyn unatyp: "E, beıshara, tuz-nesibesi bar eken, aqyry týǵan jerine kelgenin qarashy? Osynsha jyl shalǵaı júrse de, óz tilimizdi umytpapty, tek azdap qana qazaqsha qosady" — desip, ózara rızalyǵyn aıtysty.

"Tulpar aınalyp úıirin tabady. Týǵan jer, el-jurt degen ońaı ma. Kelgenińe qudaı-arýaq rıza. Myna germandy jeńip, tynyshtyq ornasa, sen de el qatarly tútin tútetip, úbirli-shúbirli bolarsyń!" — desken shaldar Danıardyń jeti atasyna deıin súıek surastyryp otyryp, onyń qaısy rýdan ekenin, aýyldaǵy jaqyn týǵandarynyń kim ekenin de taýyp berdi. Aýyl adamdary endi ony: "jańa týys Danıar" — deıtin boldy.

Arada kóp ýaqyt ótpeı, bir kúni shınelin ıyǵyna arta salyp, sol aıaǵyn syltı basqan uzyn boıly, moıny soraıǵan bireýdi brıgadır Orazmat ertip keldi. Jorǵa baıtalyn qydyńdata bastyrǵan Orazmattyń janynda álgi uzyn boıly kisi, salmaǵyn saý aıaǵyna salyp, arshyndaı basyp, qalyspaı, qatar kele jatyr.

Biz, shóp mashına aıdaǵan balalar, Danıardy sonda birinshi ret kórdik. Onda jańaǵy búgilmegen aıaǵynyń jarasy bitpegendikten, shalǵyǵa jaramaı, ol da bizben birge mashına aıdady. Shynyn aıtaıyn, biz ony onsha jaqtyra qoımadyq. Sebebi Danıar kisimen kóp sóılespeıtin. Sóılesken kezde basqa bir, ózine ǵana belgili oılardy oılaǵandaı, adamǵa týra qarap tursa da, kóńili basqa jaqta ekeni sezilip turatyn. Ol ózinen-ózi qıalǵa batqandaı, meńireý kisi sıaqty júretin. Onyń osynysyn baıqaǵan adamdar: "Baıǵustyń soǵystan esi shyǵyp qalsa kerek" — dep te júrdi. Biraq Danıardyń osy minezi, qımyly onyń tez istegenine, shapshań júris-turysyna túk baılanyspaıdy, — syrtynan qarap tursań, ony minezi jaıdary, sózge júırik jan ǵoı dep oılaısyń. Múmkin ony jetimdiktiń aýyr azaby, qıyn turmys talqysy tez isteýge, kóp sóılemeı syryn ishke túıip ustaýǵa úıretken be? Bálkim solaı da shyǵar.

Onyń suńǵaq boıyna jarasqan bet pishini árdaıym muńdy; kózinen sharshaǵandyqtyń belgisi kórinip turady. Kisige ár kezde salmaqty, oıly qaraıdy. Onyń júzin ózgertip, qımylǵa keltirip turǵan ımek qasy. Keıde ol bir úndi esitkendeı, kilt toqtap qalǵanda, qanat serpkendeı qasy joǵary kóterilip, kóz janary bal-bul janyp, bir nársege sheksiz súısingendeı bolady. Ol ne ekeni biz úshin túsiniksiz. Tek bul emes, onyń basqa da qyzyqtary bar. Keshke taman attardy doǵaryp, qazandaǵy tamaq qashan pisedi dep, bárimiz oshaqtyń aınalasynda dem alyp otyramyz. Danıar bolsa, áýdem jerdegi qaraýyl tóbeniń basyna shyǵyp, ymyrt úıirilgenshe sol jerde tapjylmastan otyrady. "Onda ne bar oǵan, kúzet kúzete me?" — dep, biz ózara kúlemiz. Bir kúni qyzyǵyp, men de tóbege shyǵyp Danıardyń qasyna baryp otyrdym. Tóbeniń basynda tamashalaıtyndaı eshteńe joq tárizdi. Ras, onyń basynan aınala keńirek ashylyp, taý etegin ińirdiń qoıý qarańǵylyǵy qymtap, kósilgen keń dala teńiz túbine shókkendeı bolyp, barǵan saıyn keýgim kóleńke qushaǵyna enedi. Danıar meniń munda kelgenimdi baıqaǵan da joq. Saý tizesin qushaqtap, tek ózinshe qıaldanyp, qýanysh qushaǵynda otyr. Sol kezde ol men esitpegen, meniń qulaǵyma jetpegen qandaı da bir ǵajap úndi, keremet áýendi tyńdap, soǵan jan-júregimen berilip, qulaq salyp otyrǵan tárizdi kórindi. Keıde onyń qasy joǵary serpilip, kózi jaınap, ishinde demikken bir zor kúsh bardaı, shabyttana túsip, shamasy qazir ushyp turyp, qulashyn keń jaıa, aınaladaǵy kez kórgenniń bárin qushaqtap, tósine qatty qysqysy kelgendeı sıaqtanady. Bir qarasam, joq olaı emes, jumystan ábden sharshaǵan, dem alyp otyrǵan adam bop kórindi maǵan.

Bizdiń kolhozdyń shabyndyǵy Kúrkireý ózeniniń qýys-qaltarysyndaǵy úlken saıda edi. Kúrkireý degendeı-aq, shatqaldan julqyna shyǵyp, sol qarqynynan jazyqta da bir tanbaı, yshqyna júıtkıdi bul ózen. Shóp shabatyn maýsym — taý ózeniniń sýy molaıatyn kez. Tastan tasqa urynyp, jolyndaǵynyń bárin aldyna salyp aıdap, sary kóbik shashqan ózen keshke taman kóterildi. Túnde onyń jer jarǵan sarylynan lashyqta jatyp oıanyp ketemiz Qaımaǵy alynǵan sútteı kók ıirim aspan, syrttan salqyn jel soǵyp, kúlimdegen juldyzdar lashyq tesiginen syǵalaıdy. Túngi tynyshtyqta sýdyń aǵysy aıryqsha kúshti sezilip, lashyqtyń irgesine shylpyldata tolqyn soǵyp, tipti jaqyn kelip qalǵandaı. Joǵarydan alys bolsaq ta, lashyqty aǵyzyp alyp kete me degen qorqynysh adamnyń oıyna eriksiz keledi. Joldastarym shyrt uıqyda, men tysqa shyqtym.

Saıdaǵy tún kórikti de, qorqynyshty da. Jaǵada tusaýly attardyń qaralary kórinedi. Attar otqa toıyp, qazir anda-sanda pysqyryp, uıqyǵa múlgip jýsap tur. Olardyń janynda doly ózen, solqyldaq shybyqtardy yrǵaı japyryp, tastardy domalata aǵyzyp, esh nárse bógeı almas joıqyn kúshimen jerdiń astynan shyqqandaı kúrkirep, jandy sezimdi maqulyqtaı óz kúıin shertedi. Ony tyńdaǵanda úreılenip qorqamyn. "Aıtpaqshy, Danıar qaıda eken?" — dep oılaımyn men osyndaı túnderde. Ol ár ýaqytta-aq ózenniń jaǵasyndaǵy shómelelerge baryp jatady. "Ol túnde qoryqpaıdy ma, qulaǵy tunbaı ma?" — degen oı keledi maǵan. — Uıyqtap jatyr ma eken, ne bolmasa oıaý ma eken? Táýbá, jalǵyz baryp ózen boıyna jatqannan qandaı raqat tabady eken, nesi bar munyń? Tegi ózi qyzyq jan... Adamnan aýlaq... Qaıda eken qazir dep qaraımyn, tyńdaımyn, biraq eshteńe joq... Saıdyń arǵy basynda taýdyń jotasy munartady, ashyq aspan tórinde jyltyldap juldyzdar kórinedi.

Aýylǵa qaıtyp oralǵanyna biraz kún bolsa da, eshkimge jolamaı, árqashan jalǵyz júrip, Danıar ózine joldas-jora tappady. Bireýmen jaqyndasý, jamandasý oǵan jat sıaqty, eshkimge jaqsy ıá jaman dep aıtpaıdy. Ádette, aýyl arasynda qolynan jamandyq, jaqsylyq ta kelip, jınalys-jıyndarda sóz sóılep, as-toıda aqsaqaldardan qalyspaı sóz talastyryp, el basqaryp júrgen óktem jigitter qadyrly, syıly bolyp, aýyzǵa ilinedi. Qyz-kelinshekterdiń de kózine túsetin osylar.

Al endi Danıarǵa uqsap ózin basqalardan oqshaý ustap, jýas, momyn júrgenderdi iske aralasqan myqtylar onsha mensine bermeıdi, al qatardaǵylar onyń zıan-paıdasy bolmaǵan soń: "Eptep jan saqtap júrgen bir beıshara ǵoı" — dep qoıady. Basqa biz sıaqty qarshadaı balalar eresek jigittermen boı túzep júrgendi myqtylyq kóredi emes pe? Biz kózinshe de, kózi joqta da Danıardyń minezine kúletinbiz. Tipti kóılegin sýǵa alyp baryp, ózi jýǵanyna da kúlýshi edik: áskerden kıip kelgen kóılegi jalǵyz bolǵandyqtan, ony shala keptirip, ústine kıip alýshy edi ol Biraq, bir qyzyq jeri, Danıar momyn bolsa da, biz odan ımenip turatynbyz. Ony úlken dep syılaǵandaı ol meniń aǵalarymmen qatar, ondaılardy biz "sen" dep ózimizdiń baǵamyzdy tómen túsirmeımiz. Syılaıtyndaı Danıardyń ózgelerden artyq jeri joq. Áıtse de onyń osy bir tuıyq, sabyrly minezinde tereń syr bardaı, qaljyńbas balalar oǵan kóp bata almaıdy.

Onyń sebebi mynadan boldy ma dep oılaımyn. Men ózim adamdardyń kórgen-bilgenin, ásirese maıdanda bolǵandardyń bastan keshirgen oqıǵalaryn táptishtep surap, bilýge qyzyq kóretinmin. Suraý degen mende eshbir taýsylmaıdy, osy dertimnen "Seıit myljyń" atanyp ta kettim.

Danıar kelgen alǵashqy kúnderi — onan soǵysta bolǵan talaı qyzyq oqıǵalardy esitemin ǵoı dep kútip júrdim. Bir kúni jumystan keıin, tamaǵymyzdy iship, ottyń aınalasynda dem alyp otyrǵanymyzda men Danıardan:

— Daneke, soǵystan qozǵap jibermeımiz be? — dep surap qaldym.

— Soǵys deısiń be? — dedi ol, nege ekeni belgisiz daýsyn báseńdete túnerip, — soǵystyń túri qurysyn, sender ony bilmeı-aq qoıyńdar!

Danıar syrtynda jatqan qýraılardan úlken bir ýys alyp, otty kósep, tez-tez úrlep jandyrdy da, bizdiń birimizge qaramaı, qolyn otqa qaqtap, jelpildep janǵan ottan kózin almaı, únsiz otyrdy.

Onyń nege osylaı etkenin kim bilsin, biraq álgi aıtylǵan qysqa sózden soǵys degenniń ertegi sıaqty ermek áńgime emes, adamnyń júregine tereń batqan, aýyzǵa alýǵa aýyr jaı ekeni sezildi. Uıalǵanymnan men tómen qaradym. Budan keıin soǵys jaıly men Danıardan eshteńe suraǵan joqpyn, basqa balalar da oǵan tıisip qaljyńdasqanyn qoıdy.

Biraq, minezi tuıyq, adamǵa janasymy joq. Danıar burynǵysyndaı jalǵyz júrip, onyń áskerden qaıtyp kelgeniniń qyzyǵy tez tarqady. Keıbireýleri ony ánsheıin: "Áıteýir júrgen jan ǵoı!" — degendeı kózine ilmeı, endi bireýler onyń kózinshe kúle sóılep, kópshiligi jany ashyp: "úı-jaıy joq, eptep jan saqtap júrgen beıshara, kárip qoı... Kolhozdyń dalada bergen ystyq tamaǵy bolmasa, ózi áldeqashan tentirep keter edi... Ózi de qudaıdyń boz qoıy" — desip, aıap júrdi. Bara-bara adamdar Danıardyń minezine úırenisip, keıin ony tipti sóz qylýdy da qoıdy. Eger adam ózin kórsetpese, ol kóz aldynda bolsa da umytyla beredi emes pe.

Erteńine kún shyqpaı Danıar ekeýmiz attardy qyrmanǵa alyp keldik. Oraqta júrgen jerinen Jámıla jeńgem de kelip qalǵan eken, bizdi kórip anadaıdan aıqaılady:

— Áı, kishkene bala, meniń attarym qaısy, beri ákel! Qamyttary qaıda eken? — dep, tis qaqqan arbakeshterden beter dóńgelekterdiń baqalaqtaryn aıaǵymen teýip kórip jatty. Attardy qosaqtaı jetelep, biz jaqyndap kelgende, Danıar ekeýimizdiń túrimiz oǵan qyzyq kórindi me, óıtkeni atqa jaıdaq mingen Danıardyń qonyshy keń soldat etigi salańdaǵan uzyn aıaqtarynyń basyna ilinip, men bolsam ókshesin qalyń kús basqan aıaǵymmen atty tebinip kele jatqanmyn, Jámıla bizge qarap, kúlip qoıdy:

— O-o, uzyndy-qysqaly sabazdarym! Taýyp qosylǵan ekensińder!

Osydan keıin-aq ol bizdi bılep ketti: "Bolyńdar, urysta turys joq, erterek salqynda júrip keteıik!" — dep, attardy arbaǵa jege bastady.

Danıar janymyzda tursa da, Jámıla ony adam ba, kóleńke me dep, tipti kózine de ilgen joq, sóılese, menimen sóılesip, bizden qalyspaı attaryn jegip jatty. Jámılanyń bul qyr kórsetkendeı jyldam qımyly, ótkirligi Danıardy tańǵaldyrdy. Qabaǵyn túıip, ol oǵan jaqtyrmaǵandaı da, tańdanǵandaı da túksıe qarap, syrt aınaldy. Danıar tarazy ústinen qaptardyń birin qushaqtap alyp, ún-túnsiz arbasyna kóterip salǵanda, Jámıla ony kımeleı jóneldi.

— Ol nesi eken? Árkim ózinshe dalbasalaı bere me? Ákel qolyńdy, qoldasqandy qudaı qoldaıdy! Áı, kishkene bala, shyq arbanyń ústine, qaptardy jatqyz! — Jámıla Danıardyń qolyn ózi shap berip ustap, ekeýi qoldasyp qap kótergende, Danıar uıalǵanynan qyzaryp ketti. Olar qaptardy kóterip arbaǵa ákelip júrgende bekem ustasqan saýsaqtar birin-biri qysa túsip, eńkeıgende basy qap ústinen Jámılaǵa tıgen Danıar ózinen-ózi uıalyp, onyń júzine qaramaýǵa tyrysty. Jámılanyń onda isi joq, ári-beri ótkende tarazyshy kelinshekpen ázildesedi. Arbalar júktelip bolyp, delbeni qolymyzǵa alǵanda, Jámıla bir kózin qýlana qysyp qoıyp, Danıarǵa:

— Áı, seniń atyń kim, Danıar ma edi? Erkek degen atyń bar ǵoı, jol basta! — dedi.

Danıar bul joly da úndemedi, shoshyǵandaı kelinshekke bir qarap, arbany aıdaı jóneldi.

"Aa, sorly, uıalshaǵyn qarashy munyń!" — dep, men ony ishimnen aıap kettim.

Jol alys. Jıyrma shaqyrymdaı mıdaı dalamen júrip otyryp, tómende jatqan Qarataýdyń shatqalynan ótip stansıaǵa barý kerek. Bir jaqsy jeri, qyrmannan shyǵyp stansıaǵa jetkenshe jer yldı, attarǵa kóp jeńil Ulytaýdyń adyrly tóskeıinde ornalasqan aýylymyz, shatqalǵa kirgenshe, qashan artyńa qarasań da, tal-teregi qaraıyp, joǵarǵy jaqta kórinip turady. Temir jol shatqaldyń eteginde.

Mine biz óstip kúnde qatynap, astyq tasyp júrdik. Aýyldan ertemen shyǵyp, stansıaǵa tús aýa jetemiz. Kún joǵary kóterilip dala ysyǵan saıyn, attardyń saýyrlarynan ter josylyp, birge erip kele jatqan shybyndar shań arasynda, ústinde ushyp-qonyp júredi.

Aspan aınalyp jerge túsken shilde kúnderi. Stansıaǵa kelseń, arba-kólikten aıaq basarǵa jer joq. Taý qoınaýyndaǵy shalǵaı kolhozdardan astyqty ógizderge, esekterge teńdep, aıdap kele jatqan balalar men qatyndardyń arqalary tuzdy ter, shań basqan betteri qap-qara bolyp kúnge kúıip ketken. Ańyzaq shalǵan erinderi jarylyp, ózderi jalań aıaq, jalań bas, boldyryp, ábden dińkesi quryp keledi. Zagotzernonyń qorasy yzy-shý, darbazasynda:

"Barlyq astyq maıdan úshin!" degen uran jazylǵan. Balshyqtan soqqan dýalmen aınala qorshalǵan qoranyń syrtynda, parovoz vagondardy ári-beri súırep, ystyq bý atyp, tynbaı áreket jasap júr. Ótkinshi poıyzdar shatqaldy jańǵyryqtyra sýyldaıdy. Dál qambanyń aýzyna shógerilgen túıeler qaıta turǵysy kelmeı, jynyn shashyp, ashýly baqyrady.

Úlken qambanyń ishi taýdaı úıilgen astyq. Qaptardy arqaǵa salyp, taqtaıdan jasalǵan trappen qambanyń tóbesine shyǵyp tógý kerek. Qambanyń ysyǵan tóbesinen temir ıis shyǵyp, bıdaıdyń shańy aýada júzip júr.

— Áı, bala, kózińe qara, ústine jetkiz! — dep, uıqy kórmegen kózi qyp-qyzyl bop qantalap ketken qabyldaýshy, tómende maǵan judyryǵyn túıedi.

Ol judyryǵyn nege túıedi? Solaı etpese de bolady ǵoı! Taıyp jyǵylmasań, onsyz da kóterip jetkizemiz ǵoı.

Biz bul astyqtyń beınetin tek osy jerde ǵana emes, dalanyń ózinen, ekken kúnnen bastap-aq kórip júremiz ǵoı. Ony buǵanasy bekip, qabyrǵasy qatpaǵan balalar men áıelder jaz boıy mápelep ósirip, qazir de osy órtteı kúıip turǵan dalada áldeqashan tozyǵy jetip bitken, kúnine júz ret buzylǵan saldyraǵan kombaındy birde júrgizip, birde qaıta ońdap, kombaınerler sergeldeń bolyp júredi. Qazir de osy egin maıdanynda oraqshylar erteńnen qara keshke deıin, uıyp syzdaǵan belin jazbaı egin oryp, jerge túsken árbir masaqty barmaqtaı balalar teredi. Osy kúnderde bizdiń barlyq tapqan-taıanǵanymyz, jıǵan-tergenimiz — maıdandiki, ol bizdiń jeńis úshin bergen ter men qanymyz.

Áli de esimde: jasóspirim men sonda qarýly jigitter kóteretin qaptardy arqama salyp, onyń aýzyn tisimmen tistep, joǵary shyǵyp bara jatqanda, qabyrǵam qaıysyp, kózim qaraýytady. Aıaq basqan saıyn traptyń taqtaılary maıysyp, qambanyń shańdy aýasy ókpeni qysady. Talaı ret arqamnan tómen jyljyp bara jatqan býma qapty kóterip jiberip, ózim de traptan qosa qulap tússem degen oı keletin maǵan. Biraq, artymda qap kótergen kisi bar. Ol da men sıaqty jas bala, ıá bolmasa balaly áıel shyǵar. Eger soǵys bolmasa mundaı aýyr júkti bularǵa kim kótertetin edi? Áıelderdiń ózi osylaı belderin bekem býyp istep júrgende, erkek meniń álsizdik kórsetýge qandaı qaqym bar.

Aldymda Jámıla jeńgem ketip bara jatyr. Ol etegin joǵary qystyryp alǵan, qara tory tolyq baltyrynyń bulshyq etteri bultıyp, tamyrlary úzilip ketetindeı kórinedi. Júgin jeńildeteıin degendeı, Jámıla qaptyń astynda búgile ıilip, aıaǵyn jyldam-jyldam basady. Keıde meniń álsirep bara jatqanymdy sezgendeı, ol toqtap qalady da:

— Shyda, kishkene bala, az qaldy endi! — dep qoıady. Biraq óziniń de úni sonda álsiz shyǵady.

Qaptaǵy bıdaıdy tógip, biz keıin ketip bara jatqanda aldymyzdan Danıar kezdesedi. Ádetinshe eshkimge qosylmaı, úndemesten, salmaqpen aıaǵyn syltı basady. Biz tusynan óte bergende, uıyǵan belin jazyp, kóılegin túsirip jiberip kele jatqan Jámılaǵa Danıar eńkeıgen qalpynda kóziniń astymen bir qaraıdy. Ol ony birinshi ret kórgendeı, árdaıym osylaı qaraıdy. Biraq, bul Jámılanyń oıyna da kirip shyqpaıtyn. Biz birge qosylyp istegen kúnnen bastap, ol ekeýiniń arasyndaǵy ádet bylaı: Jámıla keıde ásheıin qyzyq úshin oǵan óktemdikpen kúle sóılese, keıde onyń bar-joǵyn múlde umytyp, esinen shyǵarǵandaı eshteńe demeıdi, ıá bir nárseni aıtyp salady. Bul Jámılanyń kóńil kúıine baılanysty. Kóńili kelse jolda kele jatyp Jámıla maǵan: "Aıda attardy, kishkene bala, kettik!" — dep daýystap qoıady da, otyrǵan jerinen ushyp turyp, qamshyny úıire aıqaılap, arbany aıdaı jóneledi. Men de onan qalyspaımyn. Kózdi ashyp-jumǵansha, jol bastap alda ketip bara jatqan Danıardy biz basyp ozamyz. Ol shańǵa kómilip artta qalady. Bul ózi tamasha qyzyq bolsa da, adamnyń ashýyn eriksiz keltiretin qylyq. Sóıtsek te Danıar ashýlanýdy bilmeıtin. Shańdy burqyratyp biz janynan ótip bara jatsaq, ol aıypty adamdaı jaı ǵana kúlimsirep, arbada turyp, attardy ońdy-soldy qamshylap, quıǵytyp aıdaǵan Jámılaǵa úndemesten tańyrqap qaraıdy. Ne boldy eken dep men artyma burylyp qaraımyn: tumandaı qoıý shańnyń astynda Danıar razy bolǵandaı Jámıladan kózin aıyratyn emes. Onyń osy tańyrqaǵan kózqarasynda jas balanyń erkeligin meıli dep keshirgendeı meıirim de, eshkimge syr aıtpaı, ishten tynǵan sana da bar sıaqty. Jámılanyń osyndaı mazaǵyn, kekesin kúlkisin, ony kózine ilmeı, janynda júrse oǵan qaramaı, sóılespeı qoıatynyn Danıar eshbir kóńiline almaǵan tárizdi. Bárine shydap, bir ret te sóz qaıyrǵan emes. Á degende Danıarǵa meniń janym ashyp:

— Jýas kisini óste bergeniń qalaı, jeńge? — dep aıtsam, Jámıla:

— Áı, qoıshy osyny! — dep qolyn siltep kúletin — Ermekke jaqsy da! Ony osydan qudaı alatyn ba edi, táıiri!..

Júre-bara jeńgemniń bul tamashasyna men de qosyldym. Óıtkeni Danıar Jámıladan múlde kóz alýdy qoıdy. Ásirese, Jámıla qap kótergende, ol is arasynda toqtaı qalyp, kóziniń qıyǵymen oǵan qaraıdy da turady. Árkim ózinshe áýrelenip, jumyspen álek bolyp jatqan kópshilik arasynda munymdy eshkim baıqamaıdy dep oılaı ma, bilmeımin, áıteýir daýsy qarlyqqan arbakeshter aıqaılasyp, at-arbalar seńdeı soǵylysqan stansıanyń bazar sıaqty qorasynda, jalǵyz ǵana Jámıla elden erekshe jaralǵandaı, qansha qınalsa da, emin-erkin qımyldap, jaıdary kúlip, shynynda da kózge túspeı qoımaıdy eken. Arbanyń qyryna tikesinen qoıylǵan býma qapty Jámıla shalqaıa berip, astyńǵy eki buryshynan ustaǵanda, búkil denesi ıile sozylyp, kókiregi kerilip, kúnge kúıgen qara kúreń shashtyń órimderi uzara túskendeı, artyna salmaqtanyp, shala jumylǵan kirpikteriniń arasynan kózdiń janary jalt ete túsedi. Qap kótergen Jámıla qambanyń esigine jetkenshe, Danıar ony jańaǵy tańyrqaǵan kózqaraspen baıqatpaı uzatyp salady. Biraq, men muny kórip júrdim. Alǵashqyda buǵan úlken mán bermesem de, keıinirek Danıardyń osylaı qyzyǵa qaraǵany maǵan unamaq bylaı tursyn, tipti namysymdy keltirdi: eshkimge teń kórmeı, qyzǵanyp júrgen jeńgeme, basqalar bylaı tursyn, Danıar degendi qaıtip teń kóremin.

"Mynany, osynyń da Jámıladan oıy bar bolsa kerek, basqalarǵa ne shara! Oı, toba!" — dep ashýym kelip, ishteı kijinip júrdim.

Danıardy endi momyn dep aıaý bylaı tursyn, tipti ony jek kóre bastadym. Osydan keıin men de jeńgeme qosylyp, ony mazaq qylatyn boldym. Biraq, bizdiń bunymyzdyń aıaǵy uıatqa ákep soqty.

Astyq tasyǵan qaptardyń arasynda alashadan tigilgen, jeti puttyq bir úlken qara ala qanar bar edi. Ony árdaıym jeńgem ekeýmiz qambaǵa jetkizip, jerge tógetinbiz, óıtkeni bir kisiniń áli kelmeıtin. Bir kúni qyrmanda arbalardy jiktep jatyp, jeńgem ekeýmiz jańaǵy qara ala qanardy Danıardyń arbasyna salyp, ústin basqa qaptarmen bastyryp qoıdyq. Shyny, qaıter eken dep, qaljyńdadyq.

Sóıtip, kún shyǵa qyrmannan júrip kettik. Joldaǵy orys qystaǵynda bireýdiń baǵyna kirip, Jámıla ekeýmiz alma urlap shyqtyq ta, jol boıy qarqyldap kúlip keldik: Jámıla Danıarǵa "usta!" degen bolyp, ony almamen uryp kele jatty. Alma bitkennen keıin, biz ádetimizshe Danıardy shańǵa kómip, janynan óte shyǵyp biraz uzap kettik. Danıar bizdi shatqaldan shyǵa beriste ǵana qýyp jetti. Temir jol jabyq eken, ashylýyn kútip turǵanbyz. Bul jerden stansıaǵa birge keldik. Sol arada jańaǵy jeti puttyq qanar esimizden shyǵyp ketipti. Oıymyzda eshteńe joq, astyqty tasyp bitirýge jaqyn qalǵanbyz. Bir ýaqytta Jámıla meni qabyrǵamnan túrtip, Danıarǵa qaraı kózin qysyp, kúlip qoıdy. Danıar arbanyń ústinde tur eken. "Muny netsem eken?" — degendeı, jańaǵy úlken qanardyń o jaq, bu jaǵyna qarap, Jámılanyń kúlkige býlyǵa túskenin kórgende, lezde tomsaryp, túnerip qoıa berdi, — synap jatqanymyzdy bilgen sıaqty.

— Áı, neme, shtanyńdy joǵary kóter, sypyrylyp túspesin! — dedi syqylyqtap kúlgen Jámıla.

Danıar oǵan jaman kózimen alara bir qarady da, qapty ári-beri qozǵap, arbanyń bel aǵashyna turǵyzdy da, bir qolymen súıep jerge sekirip tústi. Biz á degenshe bolǵan joq, zildeı qanardy arqasyna silkı kóterip salyp, Danıar eńkeıe basyp qambaǵa qaraı júrdi. Ádepkide biz qaıter eken dep, jorta baıqamaǵan bolyp, syr bergen joqpyz. Basqalar bolsa Danıarǵa tipti kóńil aýdarǵan joq: jurttyń bári qap kóterip júr emes pe, kimde-kimniń sharýasy bar. Biraq, Danıar trapqa jaqyndap kelgende, Jámıla onyń artynan júgirip bardy:

— Muny qaıda aparasyń, deniń saý ma ózińniń, tasta osy jerge, qaljyńdy túsinbeısiń be?

— Ári tur! — dep Danıar ony qolymen qaǵyp jiberdi.

Saǵy synǵan Jámıla kúlgisi kelip edi, biraq trappen joǵary shyǵa bastaǵan Danıardyń artynan qarap:

— Qarashy munyń ólermenin, kóterip bara jatyr! — dep, aıypty kisideı dúdámal kúldi. Jámıla sol boıdan sylqyldap kúle berdi, biraq barǵan saıyn onyń kúlkisi suıylyp, ol ózin qystap kúldirip turǵan sıaqty bolyp kórindi. Danıar anadaı baryp, jaraly aıaǵyna kúsh túsip, aqsaı bastaǵanda, biz ony qandaı azapqa salǵanymyzdy túsindik. Danıardyń aıaǵy jaraly ekenin nege buryn oılamadyq eken? Aı, meniń balalyǵym-aı! Muny oılap tapqan soıqan men emes pe edim!

— Qaıt keıin! — dep jiberdi Jámıla, kúlki aralas daýyspen. Biraq, keıin qaıtýǵa endi kesh bolyp qalǵan, Danıardyń artynda qap kótergen adamdar shubap keledi.

Budan keıin ne bolǵanyn esim shyǵyp ózim de anyq ańǵarmaı qaldym. Meniń eki kózim Danıarda. Kóz aldymda sabadaı tyrsıǵan sol úlken qarala qanar. Danıar onyń astynda búgile túsip, trappen joǵary shyǵyp bara jatyr. Jaraly aıaǵyn ol súıreı basyp, oǵan onsha kúsh túsirmeýge árekettengenimen, qaıtadan qadam basqanda, aýyrǵanyna shydaı almaı ernin tistep, basyn shaıqaıdy. Danıar joǵary kóterilgen saıyn, ústindegi qarala qanar, arqasyna minip alǵan jandy kisideı, ony ońnan solǵa teńseltip barady. Jeńgem ekeýmizdiń bul oılanbaı istegen qylmysymyzǵa men qatty uıalyp, esim shyǵyp, denem dirildep qoıa berdi. Qap kótergen Danıar emes men, sol syzdap aýyrǵan jaraly aıaq meniki sıaqty, ol teńselgende ózim teńselgendeı bolyp, kózim qaraýytyp ketti.

Kenet Danıar toqtaı qalyp, ernin jymqyra tistep, kózin jumdy. Meniń de basym aınalyp, jer kóship bara jatqandaı kórindi. Biraz ýaqyt esim aýǵandaı eshteńe sezbeı qaldym.

Bireý bilegimnen syndyryp jibergendeı tas qyp ustady. Bylaı qarasam Jámıla eken. Óńi jýǵan shúberekteı bop-boz, erinderi burynǵy kúlkiniń elesin saqtaǵan boıy shala ashylyp kózin Danıardan almaı, telmirip qalypty. Bizdiń janymyzǵa qambashy da, basqalar da júgirip kelgen eken. Olar da ne bolǵanyn túsinbeı, Danıarǵa qaraıdy. Mine Danıar júrip bara jatyp, tómen jyljyǵan qapty jóndemek bop, ony joǵary kótergende, býyny quryp, tizesin búge bastady.

— Tasta! Tasta qapty! — dep aıqaılap jiberdi Jámıla. Danıar til alǵan joq: qapty áldeqashan traptyń shetinen qulatyp jiberse ǵoı onda ol arttaǵylardy da soǵyp ketpes edi. Biraq, Danıar olaı istemedi. Jámılanyń daýsyn esitkende, ol qaıtadan órshelenip alǵa umtyldy. Sál ilgeri baryp, taǵy táltirektegen Danıardy kórgende qambashy jany shyqqandaı aıqaılady:

— Tasta, tasta deımin, ıttiń balasy!

— Tasta! — dep, basqalar da daýystady. Danıar bul joly da aıtqan sózdi qulaǵyna ilmeı, táltirektep alǵa basty.

— Oı, mynaýyń tastamaıdy, aıtpady deme! — dedi turǵandardyń biri, osyǵan kózi jetken kisideı qolyn siltedi. Jalǵyz ol ǵana emes, janymyzda turǵandar da, qap kótergen Danıardyń artynan trappen birge shyǵyp bara jatqandar da, bul istiń tegin emestigin, munda bir syr bar ekenin, Danıar qanarmen qosa qulap túspese, ol ony esh ýaqytta qoıa bermeıtinin túsingen tárizdi.

Jıylǵan jurt lezde tym-tyrys bola qaldy. Qambanyń syrtynda eshelondy ornynan qozǵap, vagondardy bir-birine toǵystyryp júrgen parovoz daýsy ǵana estiledi. Órge júk súıregen attaı jabysa túsip, Danıar traptyń bıik basynda tur. Teńselip jyǵyla jazdaǵanda ol toqtaı qalyp kúsh jınap, qaıtadan alǵa júredi. Danıardyń artynan kele jatqandar onyń yǵyna kónip, ol toqtaǵanda toqtap, ol qozǵalǵanda qozǵalady. Danıarǵa qaraılap, olardan da ol ketken. Qara terge túsipti. Biraq, biri de ony sen dep, tis jaryp tildegen joq. Asýdyń taıǵaq jolynda birin-biri ustap, demep kele jatqandaı, qap kótergender únsiz árekette. Eger de biri jazataıym qulap tússe, basqalary da onyń artynan ushyp ketetindeı sezinedi. Olardyń osy únsiz qımylynda qandaı da bir aýyr yrǵaq, bir aýyzdan shyqqan dem bar. Danıardy ókshelep kele jatqan áıel aıaǵy bir-birine shalysyp, jyǵylýǵa az-aq qalyp keledi. Biraq ol qudaıdan ózine emes, Danıarǵa qýat surap, ol úshin arýaqtarǵa sıynyp jatqan tárizdi, oǵan jany ashyp qaraıdy. Mine, endi az ǵana qaldy, Danıar taǵy bir shymyrqansa, traptyń tegis jerine jetedi. Sol zamatta álden ábden aıyrylǵan Danıar jaradar aıaǵy ıkemge kelmeı salaqtap, arqadaǵy qapty qoıa bermese, jyǵylýǵa az-aq qaldy.

— Júgir! Artynan demep jiber! — dedi maǵan Jámıla. Ózi Danıardy qaǵyp alatyndaı, sasqanynan oǵan qolyn kótere sozdy. Men trappen joǵary júgirdim. Qap kótergenderdiń arasynan ótip, Danıarǵa jetip bardym. Arqasyna qap arqalap, eńkeıgen kúıi Danıar qolynyń astynan maǵan bir qarap aldy. Betinen ter quıylyp, mańdaıyndaǵy qan tamyrlary jarylyp ketetindeı bileýlenip, kózine qahar men jas tolǵan Danıarǵa járdemdeseıin dep umtylyp edim:

— Ket ári! — dedi zári kúrkirep. Sosyn qapty joǵary silke kóterip, jany alqymyna tyǵylǵandaı, aqyrǵy kúshpen arshyndaı attap, alǵa júrdi.

İsingen, aýyr tartqan qoldary saldyrap, aıaǵyn ázer súırep Danıar traptan túskende, tómende kútip turǵan jurt ún qatpaı qaq jaryla berdi. Tek qana qambashy shydaı almady, ashýǵa býlyǵyp, Danıarǵa kılikti:

— Sen ne, bala, jyndanyp kettiń be? Álde men sondaı-aq ıt pe edim? Aıtsań, tómenge tóktire salmaıtyn ba edim? Osyndaı qaptardy kóter dep saǵan kim aıtty?

— Sharýań bolmasyn, ózim bilemin! — dedi Danıar jaı ǵana. Sosyn shyrt túkirip, arbasyna qaraı júrip ketti. Jámıla onyń artynan:

— Qaljyńdy túsinbeıtin aqymaq! — dedi daýystap.

Osyny aıtqanymen ózi basyn kótergen joq. Danıar ony esitti me, esitpedi me, biraq qazir qaıryla qalyp, bizge ne dese de, jeńgem ekeýmiz onyń betine týra qaraı almas edik.

Aýylǵa qaıtyp kele jatyp, jol boıy birimiz de tis jaryp túk aıtqan joqpyz. Danıar úshin bul úırenshikti ádet, ol onsyz da sózge sarań. Solaı bolsa da, onyń búgingi únsizdigi bizdiń janymyzǵa qatty batyp jatty: ıá onyń birjolata kóńili qalyp, renjigeni me, bolmasa aq kóńildilikpen, jańaǵy bolǵandardy áldeqashan umytyp ta ketti me, áıteýir kim bilsin ony? Bizdiń úndemeýimiz túsinikti: bir jaǵynan, uıalǵannan jerge qarap, ekinshiden — astarsyz qaljyńdy Danıar shyn kórip, kóńiline alǵanyn jaqtyrmaı kele jattyq.

Tańerteń astyqty qapqa salyp jatqanda, Jámıla jańaǵy qyrsyqty qarala qanardy aldy da, aıaǵymen basyp turyp, qos qoldap aıyryp-aıyryp jiberdi. Boı-boı bolǵan qanardy ol tarazyshy áıeldiń aldyna laqtyryp tastady:

— Má, al aldyńdaǵy alashańdy! Brıgadırińe de aıtyp qoı, ekinshi mundaı qapty berýshi bolmasyn!

— Oı, sen óziń saýmysyń, bul neń?

— Eshteńe emes!..

Osynyń erteńine kúndegideı stansıaǵa kelip, qas qaraıǵanda aýylǵa qaıttyq. Danıar aldymyzda ketip bara jatqan. Onyń ókpesi, yzasy tarqady ma, joq pa, biz ony bile almadyq. Ony bilý de kıyn edi. Aramyzda eshteńe bolmaǵandaı, Danıar burynǵydaı sabyrly, tuıyq, úndemeıdi. Keshe ol jarasyn eleń qylmaı, qajap alsa kerek, búgin burynǵysynan qattyraq aqsap, ásirese qap kótergende qınalyp júrdi. Ol eshteńe demese de, osynyń ózi bizdiń kináli ekenimizdi júrsek te, tursaq ta eske salyp, júregimizdi aýyrtty. Tegi ne bolsa da, Danıar bir aýyz qaljyń aıtyp, kúlip qoısa, sonymen barlyǵy óz jaıyna kelip, umytylyp ta keter edi.

Jámıla bolsa, ol da óz namysyn jibermeıdi, oıynda dáneńe joq adam tárizdi syr aldyrmaı, jarqyn, syr bermeı jaıdary júr. Óıtkenimen onyń arjaǵynda renish, ýaıym bary sezilip turdy.

Mine óstip biz aýylǵa ketip bara jattyq. Shirkin, sol kúngi túnniń ádemisi-aı! Jazdyń biter kezindegi tamyz túnderin kim bilmeıdi! Aspandaǵy juldyzdar alysta turǵanmen, árqaısysy erekshe bir nur tógip, aınalasyn jyltyldaǵan kúmis qyraý shalyp, qara kók jazyq aspannyń tórinen jerge jymyńdap, meıirimin tóge qaraıdy.

Biz osy kezde shatqal ishinde kele jatqanbyz. Attar salqyndap, aýylǵa qaraı kóńildi jortyp keledi. Arba dóńgelekteri saldyrap, tasqa tıgen taǵalardan jyltyldap ushqyn shyǵady. Shatqalǵa syrttan kirgen jel dalanyń bir jerinde ósken jýsannyń kermek, ashshy shańyn aıdap kelip, ańyzda qýrap jatqan sabannyń biliner-bilinbes qońyr ıisin qozǵap, osynyń bári terge jibigen qamyt shlıanyń qaramaı sasyǵan ıisine aralasyp, adamnyń basyn aınaldyrady. Jol ústine tóne túsken jartastar qıǵash kóleńke tastap, áride, saı ishinde ósken qaıyr tal arasynda kúrkireý tynbaı, sarqyrap aǵyp jatyr. Keıinde qalǵan temir jol kópirinen ári-beri ótken saıyn poıyzdar aınalany jańǵyryqtyryp aıqaıy alysqa ketip jatty.

Osyndaı túnde jol júrgen qandaı jaqsy! Qarańdaǵan, búlkildep jelgen attardyń basyna qarap otyrsań, osy kúngi dybystarǵa qulaq salyp, osy túngi ıisterge mas bolsań qandaı raqat!

Sonda Jámıla meniń aldymda ketip bara jatqan. Delbeni bos jiberip, aqyryn ǵana yńyldap ándetkendeı bolady. Bizdiń úndemeı, sóılemeı kele jatqanymyz oǵan aýyr tıdi. Men ony bilip kele jattym. Shynynda da osyndaı túnde úndemeýge bola ma? Adamnyń kómeıinde tili, kókireginde jany bolsa, tabıǵattyń osy tamasha kórinisine jaýap bermeı me?

Aıtqandaıyn, Jámıla tynysh otyra alǵan joq: aqyry daýsyn shyǵaryp ándetip qoıa berdi. Menińshe, munyń da bir sebebi boldy ǵoı deımin. Jámıla estip, Danıardyń renishin tarqatyp, qaıǵysyn seıiltpekti oılaǵan bolý kerek. Keıde adamdar biriniń-biri kinásyn keshirgeli-aq turady, biraq soǵan da bolar-bolmas túrtki kerek qoı. Bálkim Jámılaǵa osy oı tústi me, ol bar yntasyn qoıyp, bar ónerin salyp syńǵyrlaǵan daýyspen, kóńildenip ándetti.

"Shaıy oramal bir baılam,

Janymda júrseń sadaǵam..."

sıaqty dúnıeler Jámılada tolyp jatyr. Osynyń ózin tyńdap otyrý da bir ǵanıbet. Ándetip kele jatyp Jámıla bir ýaqytta alda ketip bara jatqan Danıarǵa aıqaılady:

— Oı, túnergen neme, án salsań bolmaı ma? Óziń jigitsiń be, joq álde óliksiń be?

Danıar arbasyn toqtata berip, keıin buryldy da uıalǵandaı jaı ǵana:

— Shyrqaı ber, Jámıla, qulaǵym sende! — dep qoıdy.

— Basqalar nemene qulaqtaryn tyǵyp qoıyp pa? — dedi Jámıla kekete qaǵytyp. — Aıtpasań qoı, qyr kórsetýin munyń!

Osydan keıin: "sen aıtpasań men aıtamyn" — degendeı eregisip, qaıta ózi ándete jóneldi. Onyń ne úshin Danıarǵa "án sal" — degenin kim biledi, álde osymen ony sózge shaqyrmaq boldy ma? Meniń oıymsha solaı bolýy kerek, óıtkeni biraz ýaqyt ótkennen keıin, Jámıla Danıarǵa taǵy ún qatty:

— Áı, Danıar, tegi, sen óziń bireýdi súıip kórdiń be? — dep, ózi nege ekeni belgisiz kúlip jiberdi.

Danıar jaýap bergen joq, Jámıla da úndemeı qaldy. Biraz ýaqyt shatqal ishin tynyshtyq basty. Dóńgelekter ǵana syrtyldap, attar basyn shulǵyp, pysqyryp qoıady.

"Án salatyn kisini tapqan ekensiń!" — dep, kúlip qoıdym men.

Joldy kesip, sarqyrap aqqan sýǵa kelgende, Danıar arbany jaıyraq aıdap, joldyń kúmistengen dymqyl tastaryna taǵalardyń shaqyldap urǵanyn ádeıi eńkeıip tyńdap qaldy. Onan bir ýaqytta "Shý!" — dep, attardy jeldirdi de, kútpegen jerden:

"Oı, Ala-t-o-o, Ala-t-o-o, Ata-babam ósken jer!" — dep, arba selkildegende, qosa selkildep, dirildegen daýyspen shyrqap jiberdi. Biraq, ol osy kezde uıalyp ketkenge uqsaıdy, daýsy qyryldap, shyqpaı qaldy. Biraq, ol keıingi eki joldy kókiregin aýaǵa toltyryp, daýsyn bıik kóterip shyrqady: "Oı, Ala-t-o-o, Ala-t-o-o, Aq bult qalqyp kóshken jer!"

Ne bolǵanyn bilmeımin, osy jerde ol taǵy kilt toqtady. Sol boıdan úndemeı de qaldy. Aı, uıalshaq kisiniń kúni qurysyn, onan da aıtpaı-aq qoımaı ma! Qudaı biledi, beti dýyldap órtenip ketken shyǵar, ol emes, ol úshin men de yńǵaısyzdanyp qaldym.

Áıtkenmen, Danıardyń osy daýsynyń ózinde qandaı da bir nazdy, ashyq áýen bar ekeni birden sezildi. Úni de kúshti kórindi.

"Mynany!" — deımin men tańdanyp. Jámıla tipti aıqaılap jiberdi.

— O, qaıran neme, basta qaıda qalyp ediń? Aıt endi, jóndep aıt!

Danıar úndemeı kete berdi. Alǵy jaqta shatqaldyń shyǵa berisi aǵaryp, daladan esken jel betke tıdi. Jańa bastaǵan ándi Danıar ári jalǵastyra tússe eken dep, men taǵatsyz kúttim. Sálden keıin ol qaıta shyrqaǵanda, men oǵan shynymen rıza boldym.

Á degende Danıar ádepkideı emes, syzylta, jaı bastady. Biraq, daýys bara-bara ishten kúsh alyp, zoraıyp, shegine jetkende shatqal ishi jańǵyryǵyp, alystaǵy shyńdar Danıardyń únin qaıtalap jatty. Onyń daýsy birte-birte shıraı túsip, shalyqtaı berdi. Sonda asqaqtaǵan daýys qana emes, Danıardyń únindegi syrtqa tepken jalyn men sheksiz meıirim adamdy tańǵaldyryp, jaǵasyn ustatty. Osynyń ózi ne ekenin, ony ne dep atarymdy men bilmedim: bul ánshiniń kómekeıinen shyqqan sazdy áýen be, álde onan bólek, júrektiń ózinen asyp tógilgen basqa bir nárse me? Ol ózi ne, ol nege adamnyń janyn eritip, oı-qıalyn oıatady? Men buǵan qazir de jaýap bere almaımyn. Átteń qoldan kelgende sonda qaǵazǵa túsirip, bul sazdy ánniń ózin salyp qazir bersem káne!

Onyń áninde sóz joqtyń qasy. Anda-sanda ǵana bir aýyz sóz aıtyp qoıyp, onan birazǵa deıin demin almaı án áýeniniń qur ózin bezildete shyrqaıdy. Teńizdiń asaý tolqyny qaptaǵandaı, quıylǵan án onyń sóz aıtýǵa shamasyn keltirmeı jatty. Buryn-sońdy men mundaıdy esh ýaqytta esitken joq edim. Bul bir erekshe on! Alyp júrekti adamnyń oı-sanasyn, qýanyshyn, tilegin bildirgen zor ún!

Ol qyrǵyzshaǵa da, qazaqshaǵa da uqsamaıdy, biraq tyńdap otyrsań, bul únde baıaǵydan baýyrlas qyrǵyz ben qazaqtyń tamasha tól ánderi jarasymdy tabysqan sıaqty. Án birde qazaqtyń ushy qıyry joq sheksiz dalasyndaı erkin shalqysa, bir kezde qyrǵyzdyń zańǵar bıik taýlaryndaı, kókke samǵaıdy. "Iapyraı! — dep jattym men ishimnen. — Danıar osyndaı eken ǵoı! Ony mundaı eken dep kim oılaǵan".

Shatqaldy keıin qaldyryp, dańǵyl joldy dalaǵa shyqqanda Danıardyń áni kóńil sherin tarqatyp, jańa kúshpen asqaqtady. Ómirde esitip kórmegen ǵajaıyp ánder birine-biri ulasyp, birinen soń biri kógildir aspan tórine qaraı samǵap jatty. Danıarǵa búgin ne bolǵanyn bile almaı kelemin. Dál osy búgin, dál osy saǵatta aıy-kúni jetkendeı, keýdeni kernegen barlyq syryn, baılyǵyn Danıar mine qazir dalaǵa shyǵaryp, aldymyzǵa tógip saldy. Men Danıardyń ne úshin meńireý sıaqtanyp, jurtqa kúlki bolyp júrgenin, nege keshke taman qaraýyl tóbeniń basyna shyǵyp, japadan-jalǵyz qıalǵa batyp otyratynyn, ne úshin sarqyrap akqan ózenniń jaǵasyna túnep júrgenin, ne úshin qandaı da bir estiler-estilmes dybystardy tyńdaǵandaı, sonda qasy joǵary serpilip, kózinde qýanysh oty oınaıtynyn, mine endi ǵana túsindim. Bul adam — júregine úlken mahabbattyń oty túsken adam! Onyń bul mahabbaty, meniń oıymsha, janyndaı jaqsy kórip, kóńili ketken bireýge ǵana arnalǵan mahabbat emes, qandaı da bir onan da zor, onan da alyp, ómirdiń ózine, jan berip, jan jaratqan jerge, jaryq dúnıege degen eshbir ólshemge syımaıtyn úlken mahabbat! Asylynda ol osy mahabbatty júreginde bekem saqtap, sonymen ómir súrip júrgen adam eken. Eger onyń kókiregi kór, júregi muz bolsa, tabıǵat ony qandaı jeztańdaı ánshi qylmasyn, ol qazir óstip án shyrqaı almaǵan bolar edi.

Danıardyń daýsy osy kezde túngi ózenniń ústinde jaıyla qalqyp, kózi ilinip uıqyǵa ketip bara jatqan keń dalanyń besigin áldılep terbetkendeı, alysqa jaıymen, baıaý uzaı túsip, aqyryndap ósherinde jańadan kúsh alyp, maýjyrap uıyǵan jerdi qaıta selt etkizip, uıqysyn ashady. Ózi dem berip, ózi jaratqan ánshige oıanǵan dala qulaq túrip, tyńdap jatty. Anadaıda aryq boıyn qýalaı jaralanyp, oraq kútken eginder aı jaryǵynda keýgim kóleńke oınatyp, qubyla yrǵalady. Joldan oqshaý jerdegi eski dıirmenniń boı túzegen terekteri sybdyr qaǵyp, eshteńeni esittirmeı sybyrlasady. Sonyń ar jaǵyndaǵy belesterde qyrmanshylar ot jaǵyp, erteńgi astaryn ázirleýde. Áne, kim ekeni belgisiz, bireý qandaı da bir jumyspen asyǵyp ózendi boılaı, eki shalǵaıy daldıyp, qystaqqa qaraı shaýyp barady. Alda qystaqtyń baq aǵashtary qaraýytyp, sol jaqtan soqqan jel eljirep pisken almanyń, baýyryna túınek qushaqtaǵan júgeri shashaǵynyń jupardaı ıisin, oralarda jaıylǵan tezekterdiń jyly demin ákeledi.

Danıar kópke deıin on salyp, shyrqap keldi. Shalqyǵan tamyz túni ony tyńdap, áýenge arbalǵandaı tereń tynyshtyqta maýjyrap tur. Ol túgil attar da arbalardy ilbı tartyp, aıaqtaryn jaı basty. Mine, óstip, adamnyń denesin balqyta, berilip shyrqap kele jatqan Danıar bir ýaqytta daýysyn shyǵandata joǵary kóterip, ánin short toqtatty da jalma-jan attardy qamshymen tartyp-tartyp jiberip, aıdap jóneldi. Men Jámıla da onyń artynan túsedi eken dep oılap, delbeni qattyraq ustadym. Biraq, Jámıla ornynan qozǵalǵan da joq. Basyn bir jaǵyna qısaıtqan qalpynda, tereń oıǵa shomyp, so boıy búlk etpeı otyra berdi. Ánniń jańǵyryqtary aýada áli qalyqtap júrgendeı Jámıla qulaǵyn birdeńege tosa túsedi.

Danıar sol boıy toqtamaı kete berdi. Birazdan keıin kózden birjola ǵaıyp boldy. Biz bolsaq, aýylǵa jetkenshe tis jaryp sóılesken joqpyz. Onyń sebebi: ishtegini sózben jetkizý keıbir kezderde adamnyń qolynan kele bermeıdi ǵoı deımin...

Osy kúnnen bastap, bizdiń ómirimizge qandaı da bir jańalyq engendeı boldy. Men ár kez áldeneni saǵyna kútip, qandaı da bir jaqsy sezimder júregimdi baýrap, belgisiz bir nárseni yntyǵa kútip júrdim. Azanda qyrmannan shyǵyp, stansıaǵa kelip, aýylǵa qaıtqansha, shatqalǵa qashan jeter ekenbiz dep, Danıardyń keshki salqynda tógilgen ánin tyńdaýǵa yntyzar bolyp, shydamym jetpeıtin.

Onyń daýsy, onyń úni meniń qulaǵyma ábden sińip, qaıda barsam da, sońymnan qalmaı erip júrgendeı bolady.

Bul ún kúnniń murty qyltıyp jańa kóringende, sabanda jatqan jerimnen ushyp turyp, jalań aıaq, jalań bas shyq basqan bedemen, saıdaǵy tusalǵan attarǵa qaraı júgirgenimde júregimnen estilgendeı bolady. Qyrqadan kóterilgen kún, muny bilgendeı, maǵan qaraı kúlimsirep, jadyraıdy.

Kúrekpen altyn jaýyndaı shashyratyp, qyzyl súzgen shaldardyń qımylynan da, ózenniń ústinen, aspanda jaıbaraqat qalyqtaǵan búrkittiń ushýynan da bul áýen estiledi. Sonda men kórip, men estip, men sezingenniń bárinde Danıardyń áýeni júrgendeı bolady.

Al keshke, shatqalmen arba aıdap bara jatqanymyzda, men basqa bir ǵajaıyp dúnıege enip ketkendeı bolatynmyn. Danıardyń ánine qulaq salyp, kóńilim tasyp raqattanamyn. Sonda ana sútimen qanyma sińip, kishkene kezimnen kóz úırengen kórinister kóz aldymnan shubap ótip jatady. Birde úlbiregen aqsha bulttar kógildir aspanda aýyldyń ústinen óziniń kóktemgi kóshin ótkizip, birde shurqyraı kisinesken jylqy úıir-úıirimen jaılaýǵa shubap, demine nan pisetin jas aıǵyrlar kekildiń astynan ojar ot oınatyp, úıirin qyzǵanyp shyr aınalyp, elirip azynaıdy. Birde alqapqa qoılar qaptaı jaıylyp, birde bıikten qulap, kóbik atqan qulama sý kúrkirep, birde múlgigen keń dala jaıqalyp, shılerdiń arasyna shógip bara jatqan kún kúlimdep, birde kókjıekke jaqyndap qalǵan kúnge qaraı jalǵyz salt atty quıǵytyp, kúndi ustap alatyndaı jaqyndap baryp, apaq-sapaqta kózden ǵaıyp bolady.

O, aınalaıyn, keń dalam! Qazaq baýyrym jaılaǵan alyp dalam! Minekeı, bizdiń taýlardy eki jaqqa ysyryp tastap, shı menen kódege yrǵalyp, ushy-qıyry joq sheksiz teńizdeı kósilip jatyrsyń. Kim biledi seniń qoınyńda jatqan kúshti! Jaryqtyq, syrtyńnan qarasań, eshbir ómir belgisi joqtaı tomsaryp jatqanyń jatqan. Biraq keshegi esten ketpes jazda soǵys bastalyp, jaýlar jerimizge qol salǵanda, dalada tus-tustan ottar jalyndap, jan-jaqqa habarshylar shaýyp, jaýyngerler minsin dep aıdaǵan jel qanatty sáıgúlikter ystyq shań kóterip, dúbirinen álem jańǵyryqty. Sonda arǵy bette toqtaı qalǵan habarshy qazaq, atynyń basyn tartyp:

— Attan, qyrǵyz, attan! Jaý keldi! — dep dabyl uryp, quıynǵa aralasa, ári quıǵytyp ketken.

Sonda keń dalam kúńirenip, ózenim bulqynyp, taýlarym silkinip, oz elin atqa qondyrdy. Jigitter at jalyn tartyp, jabyla jaýǵa attanǵanda, jer teńselip, joryq sherýin tartty. Myńdaǵan úzeńgiler qaǵysyp, myń san jaýyngerler shyraqtaı kózderinen ot shashyp, elmen, týǵan jermen qoshtasty. Olardyń alǵy jaǵynda qyzyl týlar jelbirep, art jaǵynda tuıaqtan shyqqan shań arasynan, analar men jubaılardyń: "keń dala, qolda! Qasıetti týǵan jer, qolda! Manas, qolda!" dep kúńirengen únderi estiledi.

O, aınalaıyn keń dalam, taýlarym, elime osy kúsh, qýatty bergen qasıetińnen seniń aınalaıyn!

Mine, osynyń barlyǵyn Danıar ánge salyp, kóz aldymnan ótkizgendeı, keremet keń dúnıeniń kórkin ashyp kórsetti. "Apyraı, osynyń bárin ol qaıdan úırendi, qaıdan esitti eken?" — dep, men aıran-asyr qalamyn. Sóıtsem de, óz el-jurtyn, týǵan jerin osylaı súıý, osyndaı sheksiz saǵyný, kóp jyldar boıy alysta, shette júrip, kórýge zar bolyp ańsaǵan adamnyń júreginde ǵana týyp, paıda bolaryn ishteı túsinip te júrdim. Men úshin Danıardyń bul ánderinen onyń jer kezip, jetimdeı júrgeni de, Reseıdiń kóp azapty qan maıdan dalalaryn talaı basyp ótkeni de esitiletin. Múmkin, týǵan jer jaıyndaǵy osy jalyndy ánder sonda shyǵarylǵan shyǵar. Sondaı sátterde — Danıardy tyńdap otyryp, aldynda kósilip jatqan keń dalany, adam balasy sonshalyqty súıgeni úshin, jata qalyp, ony óz anańdaı qatty qushaqtap, ópkiń keledi. Mine, sonda birinshi ret júregimde qandaı da bir jańa nárse oıanyp, kókiregime arman uıalap, men de osy jer kelbetin, jer kórkin Danıarsha seze, súıe bilsem, men de óstip elge jetkize aıtyp bersem eken dep tiledim. Ózim de jaqsy túsinbegen belgisiz áldeneniń kelerin kútip, osyǵan súıinip te júrdim. Osy belgisiz kútý túsiniksiz ańsaý ónerpazdyqtyń alǵashqy nyshany ekeni, keleshekte men ómirdi boıaý sýret arqyly kórsetýge árekettenetinimdi, onda men bilmegen ekenmin.

Sýret salýǵa kishkentaıymnan qolym epti edi, oqýlyqtardaǵy sýretterdi qarap otyryp, aınytpaı salǵanymda balalar: "Oı, ıt-aı, dál ózi, qarashy!" — desip, maqtap ala jóneletin. Oqýshylar da mekteptegi qabyrǵa gazetin maǵan bezendiretin. Biraq, keıin sýret salýdy toqtatýǵa týra keldi. Soǵys bastalyp, aǵalarym áskerge ketkende, men oqýdy tastap, óz qatarlarymmen kolhozǵa jumysqa kettim — sýret degen kimniń oıyna kelsin onda. Ol kezde sýretshi bolý oıda da joq is, biraq sonda da Danıardyń ánderi meniń qıalymdy tolqytyp, ómirdiń syryn sezinýge talpyntty... Óńimde emes tústegideı bul tátti qıalǵa eltı berilip dúnıege jańa kelip, kózim jańa ashylǵandaı, osy aımaqqa suqtana tańyrqap qaradym. Munyń ózi men úshin ómirimdegi úlken oqıǵa sıaqtandy.

Al Jámılanyń ózgergenin kórseń! Baıaǵy ázilqoı, ashyq minez kelinshek nege ekeni belgisiz jýası túsip, onyń buryn oınaqshyǵan ótkir kózderi endi ishten muńdana, jazǵy tumandy kún sekildi, jyly meıirimge tolyp, názik qaraıdy kisige. Jolda ketip bara jatqanymyzda Jámılanyń júzinen árdaıym bir oı ketpeı, úlbiregen erninde kúlkiniń kóleńkesi adasyp, ol ózi ǵana biletin qandaı da bir jaqsy nársege ishi jylyǵandaı, soǵan súısingen keıipti bildiredi. Keıde, kerisinshe, áldeneden esi shyqqandaı, qapty arbadan arqasyna silke kóterip salyp, so kúıi ornynan qozǵalmaı turyp qalady. Aldynan orǵı aqqan ózen oqys kezdeskendeı, sol sýdy keshsem be, álde keshpesem be dep oılanǵan jan tárizdi, Jámıla sonda ilgeri attaǵannan qorqyp, dal bolyp ańyryp turady. Nege ekeni belgisiz, ol Danıarǵa jaqyn jolamaı, kózine týra qaraýdan qashyp, syrttap júrdi. Jámıla oǵan burynǵydaı nazar salmaǵansyp, taqat qylýǵa qansha árekettense de, aqyry bir joly qyrmanda, aılasy quryǵandaı Danıarǵa renjı sóıledi:

— Ana ústińdegi kóılegińdi sheshseń bolmaı ma! Bershi beri, jýyp bereıin!

Kóılekti sýǵa alyp baryp jýdy da, jýsanǵa jaıyp qoıyp, ózi janyna otyryp, kóılektiń qurysqanyn jazǵan bolyp, ony kópke deıin alaqanymen aqyryn sıpap otyrdy. Keıde ol kóılektiń tozǵan pishinine muńdana qarap, bir nársege ishteı renjigendeı, basyn shaıqap jatty.

Osy keıingi kúnderi Jámıla bir ret baıaǵysyndaı shattana kúlip, kózderi jaınap, ádettegisindeı kóńildi boldy. Ol kúni jumystan qaıtyp kele jatqan bir top shópshiler qyrmanǵa qaıyryla qalǵan bolatyn. İshterindegi áskerden qaıtyp oralǵan jigitter:

— Áı, baılar, bıdaı nandy ózderiń jeı beresińder me, bizge bererleriń qaısy, áıtpese sýǵa salamyz! — desip, aıyrlarymen tap berip, ázildesip aıbat qyldy.

— Aıyrdan qorqatyn qyrmanshylar ma eken, táıiri, — dep, Jomıla taıtalasa tura qaldy. — Myna syımen kelgen kelinshekter men qyzdardy syılarmyz, sender jónderińmen bolyńdar!

Jigitter syltaý taba almaı tursa kerek, onan beter kúsheıdi.

— Olaı bolsańyz, kelinshekterińmen qosa barlyǵyńdy sýǵa salamyz!

Osy kezde shapa-shup ustasa ketken jastar, aıqaı súreńmen birin-biri kıimi, etigimen sýǵa súıreı bastady.

Osy oıyn-topalań ishinde Jámıla bárinen qatty kúlip:

— Tart, oıbaı, tiri shyqqan jerinde qalady! Qarama! — dep, jigittermen qasha alysyp, eshqaısysyna ol bermeı júrdi. Onyń ústine, osynsha qyz, kelinshektiń ishinen jigitter tek qana Jámılany kórgendeı, nege ekenin bilmeımin, bári Jámılaǵa asylyp, ony qattyraq qushaqtap, qysýǵa árekettenedi. Bir ýaqytta olar úsheýlep Jámılany jerge jyqty da, sýǵa ala jóneldi.

— Súı qazir, bolmasa kettiń sýǵa! Súı! — desip, qarqyldap kúlgen jigitter Jámılany jıekten túsire berdi.

— Usta, balalar! Shek-silesi qatyp kúlgen Jámıla bulqynǵan balyqtaı qolda turmaı typyrshyp, kelinshekterdi járdemge shaqyrady. Biraq olar shýyldasyp, sýǵa aqqan jaýlyqtaryn ustaýmen álek. Jigitter Jámılany sýǵa tastap jibergende, dý etken kúlkige ózen de saq-saq kúlip, kúmisteı aq kóbik atty. Áli de kúlkisi tyıylmaǵan Jámıla, sýda kúle qarap tur. Shashy uıpalanyp ústi-basy sý bolsa da, ol sol kezde burynǵysynan da ádemi kórindi. Shyt kóılegi etine jabysyp, búkil denesin qynap, etegi bulshyq etti sandaryna oralǵan. Jámılanyń onymen isi joq, kúlkige shattanyp, júzinen, ústinen sorǵalaǵan sýdy da baıqamaıdy.

— Súı qazir! Súı! — deıdi ony bura bastyrmaǵan jigitter. Jámıla erkelep, olardy súıip te jatty. Biraq analar bolar emes, ony taǵy qaıtadan yrǵytady. Jámılaǵa osynyń ózi unady bilem, sýda qaıta tura salyp, shek-silesi qata kúledi. Jastardyń bul oınyna qyrmanda kúlmegen adam joq. Astyq sýarǵan shaldar kúrekterin tastap kelip, osy kezde baıaǵy qaıran jıyrma bestegideı, betteriniń tereń ájimderi jazyla túsip, kózderinde burynǵy aqyndyqtyń oty oınap, alaqandaryn soǵyp: "O, oıbaı, usta jet! Etekten bura, tart!" — dep, kókparda laq tartqandaı qyzýlana aıqaılasady. Men de qyzyqqa batyp, ólgenshe kúldim. Bul joly jeńgemdi qyzǵanyp, qorqýdy da umytyp ketken ekenmin. Osynsha jurttyń ishinen kúlmegen, úndemegen tek Danıar ǵana boldy. Ony kórgende men de jym bola qoıdym. Qyrmannyń shetinde Danıar jalǵyz ózi tur eken. Qazir tap berip alǵa umtylyp, túri ol qazir júgirip baryp, Jámılany jigitterdiń qolynan julyp alatyndaı. Ózi qol tıgizýden tartynyp, perızatyndaı kórgen Jámılany, analardyń qazir op-ońaı qushaqtap, julmalap oınaǵandary Danıardyń janyna qatty batqan sıaqty. Onyń qaıǵysy da, baqyty da Jámılanyń sulýlyǵynda. Jurttan qansha qyzǵanǵanymen, jarqyn kúlgen Jámıladan kózin almaı, Danıar onyń qylyǵyna ishteı keıip te, súıinip te, qabaqtyń astynan erkelete kóz salyp tistenip qarap turdy. Jigitter Jámılaǵa tus-tustan asylyp, betterin súıgizgende, Danıardyń reńi qýqyl tartyp, ilgeri attaýǵa yńǵaılanyp tur. Biraq umtyla basyp kete almaı, ornynda qalshıǵan boıy tura berdi. Bir ýaqytta Jámıla da onyń qarap turǵanyn baıqaǵanǵa uqsaıdy, saǵy synǵandaı tomsara tústi de, munysyn baıqamaı asyla bergen jigitterdi qaǵyp tastady:

— Jetti, oıyn bir, qaljyń eki!

— Iı, saǵan ne boldy? — dep jigitterdiń biri qarqyldap kúlip, asyǵa bergende, Jámıla ony óńmeninen ıterip jiberdi.

— Ne bolǵanyn ne qylasyń! Ket ári!

Ol ústi-basyn túzep Danıar jaqqa bir qarap aldy da, kóılegin syqqaly qýraıǵa qaraı júgirip ketti.

Danıar men Jámılanyń osy tuıyq syry aqyry nemen biteri maǵan onda túsiniksiz edi. Shyny ony oılaýǵa qorqatynmyn, qaıta ózimdi aldarqatyp oılamasqa tyrysamyn. Biraq Jámılanyń Danıardan shettep jolamaı júrgeni jáne osyǵan óziniń qaıǵyryp-qınalǵany, nege ekenin bilmeımin, meniń júregimdi aýyrtyp, muńǵa batyratyn. Olaı etpeı-aq, burynǵysyndaı keıde kúlip, keıde onymen qaljyńdasyp júrgeniniń ózi jaqsy emes pe edi? Sóıtsem de, túndeletip aýylǵa qaıtyp bara jatyp, Danıar án salǵanda, olar úshin meniń ishim sonshalyqty jylyp, júrek kernegen qýanysh sonsha tasyp, jańaǵynyń bári esten shyǵyp, men úshin onda dúnıeniń raqaty ǵana bar. Shatqaldan ótip, ózenge jetkende Jámıla ár kez arbadan túsip, jaıaý júredi. Sonda men de arbadan túsemin, óıtkeni únge ilesip, asyqpaı jaıaý júrgen eń bir ǵanıbet! Joldyń topyraǵy da sonda aıaqqa mamyqtaı tıip, jalań aıaq jerde emes, aspanda bult ústimen ketip bara jatqandaı sezinesiń ózińdi! Á degende jeńgem ekeýmiz óz arbalarymyzdyń janynda kele jatamyz. Onan keıin bara-bara Danıarǵa jaqyndaı túsip, tań janyna baryp qalǵanymyzdy ózimiz de baıqamaı qalatynbyz. Qandaı da bir sıqyrly kúsh adamdy Danıarǵa qaraı jetelegendeı, eriksiz jaqynyraq barǵyń kelip, osy on salyp kele jatqan tuıyq minez, sózge joq Danıardyń shyn ózi me, eger ol bolsa, onyń sol sáttegi júzi, óńi qandaı ekenin kórgiń keledi. Kóńili tolqyp, ánge boıy balqyǵan Jámıla árdaıym óstip jaqyn barǵanda, ózi de baıqamaı Danıarǵa aqyryn qolyn sozatyn. Biraq ózin-ózi umytyp, berile on salǵan Danıar munysyn baıqamaıtyn edi. Onyń oıy, qıaly aspanda qalyqtap júrgendeı, ol alysqa kóz tastap, jelkesin alaqanymen súıep, ánniń yrǵaǵymen jaı terbeledi. Jámılanyń qoly sol sozylǵan kúıi tómen túsip, arbanyń bel aǵashyna baryp tıgende, ol esin jıǵandaı, qolyn tez tarta qoıyp, ornynan jyljymaı turyp qalýshy edi. Joldyń ortasynda sileıip turyp qalǵan Jámıla, sonda júrekti eljiretken tereń muńǵa batyp, birazǵa deıin Danıarǵa aıanyshty kózimen telmire qarap, sonan keıin sońynan taǵy tez júrip ketedi.

Mine, osylardan keıin jeńgem ekeýmizdiń birdeı tynyshymyzdy alyp, meniń de, onyń da kóńilin eljiretken sezim, shynynda da birdeı, uqsas sezim ǵoı degen oı kelýshi edi maǵan. Múmkin, ol sezim basta árqaısymyzda bilinbeı, jasyryn týǵan shyǵar, biraq, endi onyń kúni jetip, saǵaty soqqan sıaqty kúsh alyp, júrekterdi túgel baýrady.

Jumysta Jámıla iske berilip, onsha syr bildirmeıtin. Al endi, keıbir sátte qyrmanda bógelip qalyp sál qoly bos bolǵanda, Jámıla ózine oryn tappaı ábiger bolady. Ne isterin bilmeı, ári-beri júrip, astyq qyzyldaǵandardyń janyna bara qoıyp, olarǵa

ádeıi qolqabys tıgizbekshi bolyp, eki-úsh kúrek astyqty bar kúshimen joǵary shashady da, sol zamat kúrekti shetke laqtyryp tastap, jaıyna ketip qalady. Saban úıindisiniń túbine baryp, kóleńkelep otyrǵan bolady, biraq onda da, ishi pysyp shydamaıdy:

— Beri kelshi, kishkene bala! — dep, elegzigendeı árdaıym meni janyna shaqyryp alady.

Sonda men: jeńgem maǵan ishte jatqan qandaı da bir syryn tógip, qapasyn aıtady ǵoı dep dámelenetinmin. Biraq, ol eshteńe aıtpaıtyn, tek qana erkelete meniń basymdy óziniń tizesine qoıyp, alysqa kóz jiberip, tikenekteı tikireıgen shashymdy uıpalap, dirildegen ystyq alaqanymen betimdi názik sıpaıdy. Sonda jeńgemniń ýaıym-qaıǵy men sanaǵa toly júzine qarap, men ózimdi oǵan uqsatamyn. Óıtkeni onyń da kókiregin qandaı bir tuıyq arman qystap, onyń da júreginde jańa tilekter oıanǵanyn ishimnen sezip júrdim. Meniń baıqaýymsha, Jámıla osydan qorqyp, ózin kún sanap baýraı túsken mahabbattan aıyqqysy keledi. Biraq súıýden de qol úze almaı, onyń ámirine kónýge taǵy májbúr. Men de sol sıaqty, birde: Jámıla Danıardy súıse eken dep, birde: súımese eken dep tileıtinmin. Óıtkeni, qansha degenmen Jámıla bizdiń úıdiń kelini, meniń aǵamnyń áıeli ǵoı. Sondyqtan qaıtyp ony bótenge qıaıyn. Biraq, osyny bilip turyp, men, nege ekenin bilmeımin, bul sıaqty oılardy jaqyn jýytpaı alys qýatynmyn. Men úshin onda basymdy Jámılanyń tizesine salyp, onyń kúnge kúıgen denesiniń ystyq lebinde balqyp, kózinen monshaqtaı domalaǵan móp-móldir jasqa qaraý — dúnıeniń eń bir raqaty! Onan basqa maǵan eshteńeniń keregi joq tárizdi. Jámılanyń sondaǵy sulýlyǵy-aı!.. Ol kezde men osylardy kózimmen kórsem de, túpki mánisine onsha túsine bermesem kerek. Biraq, qazir, talaı kúnder ótkennen keıin, sondaǵylardy kóz aldyma elestetip, kóp sátterde ózime suraý beremin: bálkim, mahabbat degen — adamnyń barlyq syn-sıpaty tolyp, oı-seziminiń eń bir jetilgen shaǵy shyǵar? Iá, ómirdiń naq sol jarqyraǵan shaǵynda, tókpe aqynǵa shabyt kelgeni sıaqty, adamǵa mahabbat kelip, oǵan dem berip, jańa tilek pen ómirdiń jańa baǵytyn izdetip, sharq urǵyzatyn shyǵar? Múmkin, ǵashyqtyqtyń qasıeti dál osynda bolar? Olaı degenimmen, sonda Jámılanyń júzine qarap, keıbir kezde ózim de onyń jan tolqynyna berilip ketkendeı, qandaı da bir túsiniksiz qýanysh pen arman júregimdi bıleıtin. Sonda ornymnan tura júgirip kelip, aýyldyń syrtyndaǵy keń dalaǵa jete berip, júregimdi baýraǵan osy túsiniksiz qýanysh pen ańsaý ne ekenin, onyń daýasy nede dep, jaıqalǵan kók maısaly dalanyń ózinen aıqaılap suraǵym keletin. Bul jaýapty men onda áldekimnen kútkendeı júrdim, biraq bir kúni onyń ózi tabylǵandaı boldy.

Ol kúni biz ádettegideı stansıadan shyǵyp, aýylǵa qaıtyp bara jatyr edik. Aspanda juldyzdar kórinip, tún kirip qalǵan kez. Aınala jym-jyrt, tynysh, tek qana Danıardyń daýsy ózen ústinde qalyqtap, alysqa, ketip jatty. Jámıla ekeýmiz onyń sońynan kele jattyq. Bul joly, nege ekeni belgisiz, Danıardyń áni názik sezim men jalǵyzdyqtyń ókinishine tolyp, adamnyń júregin muńǵa toltyrdy. Kózimnen ystyq jas parlap, tamaǵym jasqa býlyqty. Jámıla bul sapar qolyn Danıarǵa sozyp, jaqyndap bardy da, so boıy arbany ustap, basyn tómen eńkeıte, erip kete berdi. Onan bir ýaqytta Danıardyń úni aqyryn báseńdep kelip, qaıtadan joǵary sharyqtap, túngi dalaǵa qaıtadan sorǵalaı tógilgende, Jámıla basyn kóterdi de, júrip bara jatyp, arbaǵa yrǵyp mindi. Danıardyń janyna otyra qalyp, qımyldaýdan qoryqqandaı, qolyn kókiregine qysa, otyrǵan ornynda qatyp qaldy. Endi ne bolar eken degen tuıyq oımen, men olardan kózimdi aıyrǵan joqpyn. Jámıla janyna otyrǵanyn Danıar bilgen joq tárizdi, oǵan qaraǵan da joq, óleńin toqtatpaı ári aıta berdi. Birazdan keıin Jámılanyń qoldary aqyryn jazylyp, denesin Danıarǵa súıep, basyn jaı ǵana onyń ıyǵyna qoıdy. Sonda qyzý júrip kele jatqan maıtalman jorǵa júrisinen jańylyp, syńaryna qarap qaıtadan aıaǵyn túzegendeı, án salǵan Danıardyń daýsy úzilip baryp, qaıtadan kúsh aldy.

Burynǵylardyń eshbirine uqsamaǵan bul án ǵashyqtyqtyń, mahabbattyń jańa áni boldy!

Tún eki jaqqa túrilip, ózenge jaryq tógilip, dalanyń gúldengen beti ashylǵandaı, sol keń dalanyń tósinde men súıisken eki jasty kórdim.

Olar maǵan nazar salmasa da, men ol ekeýinen kózimdi aıyrmaı, sıqyrlanǵan adamdaı kele jattym. Súıiskenderdiń menimen ne isi bolsyn, men emes, dúnıeniń bárin umytqandaı, olar tek qana jan eljiretken ánniń áýenine uıyp ketip barady. Men olarǵa qarap, Jámıla men Danıardy tanymaı qaldym.

Bular men buryn kórmegen jandaı bir jańa, sheksiz baqytqa bólengen adamdar edi!

Iá, onyń bir — kózi qarańǵyda ottaı jaltyldap, eski soldat kóıleginiń jaǵasy japyraıyp, en dalany basyna kótere án salǵan Danıar edi!

Iá, onyń biri — Danıarǵa erkelep, ony únsiz qushaqtap otyrǵan meniń jeńgem Jámıla edi. Sheksiz baqytqa kenelgendeı, Jámılanyń kirpikterine jas oralyp, móldir monshaqtar qarańǵyda jalt-jult etedi.

Shyn baqyt osy emes pe? Osy gımn sekildi asqaq áýendi jaratqan, týǵan eline, jaryq dúnıege degen zor mahabbatty Danıar túgeldeı Jámılaǵa berip, ón boıyndaǵy bar asyl qasıetti soǵan arnap jatty. Bul baqyt emeı nemene? Sonda súıisken qos júrekke qarap, olardyń máńgi-baqı baqytty bolýyna tilektes bolǵanym sonshalyq, bir ýaqytta kádimgi Danıardyń ánderimen keletin túsiniksiz tolqyndaný júregimdi búlk etkizip qozǵap ketti de, kózim ashyla túskendeı, eshqashan kútpegen bir oı basyma túse qaldy. "Men bulardyń sýretin salamyn!" — dedim de, jerden jeti qoıan tapqandaı qýanyp kettim. Biraq, sol kezde ózimniń oıymnan ózim shoshyp kettim: "Meniń qolymnan bul is kelýshi me edi, nege elirem?" İshimnen osyny bilip tursam da, jańaǵy oıǵa aldanyp, qıaldyń aǵymyn toqtata almadym: "Ie, men bulardy sýretke salamyn. Olar meniń sýretimde de dál osyndaı baqytty bolady!" dep, kele jattym men.

Osy qıaldarǵa berilip, jan-jaǵyma qarasam, kózime tamyz túni torǵyndaı qubylyp, dala jazǵy kúngideı gúl-gúl jaınaıdy. Men de ózimdi baqytty sezinip, oılaǵan tilegime qazir jetetindeı qaırattanyp kele jatyrmyn. Baqsam, onda men bala ekenmin, keleshekte bul maqsattyń oryndalýy úshin qansha qıynshylyq kórip, qansha eńbektenetinimdi bilmegen ekenmin. Ondaǵy meniń kókeıkesti armanym: Danıardyń án arqyly bergenin men boıaýlarmen sýrettep, sondaǵy taý, aspan, bult, jer-sýdy Danıar sıaqty kóriktep, ásemdep berý edi. Bul iske úlken óner kerek ekenin onda men oılaǵan joqpyn. Meniń ýaıymym: "Boıaýlardy qaıdan tabamyn? Mektepten surasam ba eken? Áı bere qoımas, ózderine kerek qoı" — degen oı ǵana edi. Gáptiń bári osynda turǵandaı kórindi maǵan Qaıran balalyq-aı!

Men óstip kele jatqanda, Danıardyń áni aıaǵyna jetpeı, nege ekeni belgisiz, kenet pyshaq keskendeı úzildi. Qarasam, Jámıla Danıardy qatty qushaqtap, ony júregine qysyp alǵan eken. Biraq ol óziniń osy oqys qımylynan shoshynǵandaı keıin serpilip, arbadan sekirip tústi. Danıar sasqanynan delbeni tartyp, attardy toqtata qoıdy. Jámıla teris qaraǵan boıy, joldyń ortasynda eseńgirep biraz turdy da, bir ýaqytta moınyn oqys buryp, dirildegen únmen:

— Nege qaraısyń? Neń bar mende? Qarama maǵan, aıda attaryńdy, ket! — dedi de, keıinde kele jatqan arbasyna qaraı júrdi. Men ań-tań bolyp, aýzymdy ashyp qalǵan ekenmin, jeńgem maǵan da dúrse qoıa berdi.

— Saǵan ne joq? Min arbańa, deldımeı! Bir-birine tartqan maqaýlar, qudaıdyń azabyna túsken ekenmin de sendermen!

"Oı, toba, bul nesi eken, jyn qaqqan ba ózin?" — dep, kele jattym men jol boıy. Al endi tereńirek oılaǵan adam Jámılanyń shyn qınalyp júrgenin tez túsinbeıtin be edi: kúıeýi Saratovtaǵy gospıtáldardyń birinde jatsa, jaqynda qaıtyp oralamyn dese, ońaı ma!

Biraq men muny oılamaq bylaı tursyn, tipti Jámılaǵa yzam kelip, ony jek kórip kele jattym. Al endi Danıardyń endi qaıtyp óleń aıtpasyn bilgenimde, qudaı biledi, men úshin Jámıladan túri sýyq adam joq edi.

Qazir búkil denem ezilip, áldenege kóńilim qalyp, erterek qyrmanǵa jetsem, sabanǵa qulasam eken dep kelemin. Arba da adamdy soǵyp, delbe qoldan sýsyp, jol ábden qajytyp keledi. Qyrmanǵa barǵanda attardyń qamyttaryn alyp, olardy arbanyń astyna súırep ákelýge ǵana shamam keldi. Onan keıin sabanǵa baryp bir jyǵylǵanymdy bilemin. Danıar sol túni attardy jaıylymǵa ózi aparyp tusapty.

Erteńine oıanǵanymda, tań bozaryp atyp qalǵan eken. Osy tań qandaı taza bolsa, meniń de kóńilim sondaı ashylyp, júregim qýanyshqa tolyp, áldeqalaı bir jaqsylyqtyń kelerin kútkendeı týlady. Á degende nege súıinip jatqanymdy ózim de bilmeı, kenet keshegi kúngini esime túsirgenimde, onan beter súıinip kettim. "Uqsata alar ma ekenmin?" — degen kúmándy oı sýyq kóleńke tárizdi on boıymdy aralady. Kózimdi jumyp elestetip edim, keshegi kórinis dap-daıyn, qazir sýretke túsire qoıǵandaı kóz aldyma keldi. Ornymnan tura júgirip ózenge baryp beti-qolymdy jýdym da, saıda tusalǵan attarǵa qaraı júgirdim. Erteńgi shyq basqan salqyn bede túrilgen baltyrymdy tyzyldatyp, tez júgirýge májbúr etti. Biraq, men úshin ol túk emes. Qyrqadan qyltıyp kele jatqan kúndi kútip alatyn kisideı qýanyshty kúlip, jan-jaǵymdaǵy nárselerge kóz tastap, júgirip bara jatyrmyn. Minekeı, aryqtyń jaǵasyna qodyreń shyqqan kúnbaǵys, alysta shashyrap shyǵyp kele jatqan kúnge qaraı burylyp, boıyn túzeıdi. Ony aq bas mıalar qorshap alǵan, biraq jas kúnbaǵys olarǵa moıyn bermeı, kúnniń shuǵylasyna olardan buryn bólenip, sary gúldi basyn mańǵazdana qaıqaıtyp, kún nuryn emin-erkin simiredi. Mine arbalar ótetin aryqtan dóńgelektiń izimen sý aǵyp ketken. Sol sý barǵan jerde jalbyzdar uıysa ósip, tóńirekke jupar ıisin ańqytady.

Aınalaıyn, týǵan jerim-aı! Men júgirsem daladaǵy qarlyǵashtar da qosa jarysyp, jan-jaǵymnan ushyp ótedi!

"Shirkin, sýretshi bolyp osy erteńgi kúndi, munartqan taýlardy, shyq basqan bedeni, aryqtyń jaǵasynda ósken sary gúldi, kúnbaǵysty sýretke salsam, qandaı tamasha bolar edi!"

Biraq, qyrmanǵa qaıtyp kelgenimde, meniń bul altyn qıaldarymnyń lezde byt-shyty shyqty. Óıtkeni, Jámıla ótken túni uıyqtamasa kerek, kózderi isip, jaǵy sýalyp, qabaǵy tas túıilip qalypty. Maǵan ol eshteńe degen joq, qaraǵan da joq. Bir ýaqytta brıgadır Orazmat qyrmanǵa kelip, atynan túse bergende, Jámıla onyń qasyna bardy da, amandyq-saýlyq joq, bylaı dedi:

— Arbańyzdy alyńyz! Qaıda jiberseńizder de meıli, biraq stansıaǵa astyq tasymaımyn!

— Aý, saǵan ne boldy, Jamaltaı, bógelek shaqty ma? — dedi Orazmat, ony erkelete kúlimsirep.

— Bógelektiń mende ala almaı júrgen aqysy joq! Barmaımyn dedim, bitti! Aıtqanym aıtqan!

Orazmattyń óńi túnere tústi.

— Aıtsań da, aıtpasań da bylaı: stansaǵa arba aıdaısyń, basqa sóz joq! — dedi ol baldaǵyn qalshyldatyp, jerge ázer tik qoıyp. — Eger bireý tıgen bolsa, ony aıt, qazir myna baldaqty basynda oınataıyn. Al olaı bolmasa — jumysyńa bar! Astyq meniki emes, áskerdiń astyǵy, ózińniń eriń de sol jaqta! — Brıgadır turǵan jerinen short burylyp, baldaqty arshyndata siltep, shoıqańdap ilgeri júrip ketti.

Jámıla jaýap qaıtara almaı, qolyndaǵy qamshyny olaı-bulaı ustap, qylmysy bardaı : qyzaryp turyp qaldy. Bergi jaqta turǵan Danıardy kórgende, ol bildirmeı ishinen aýyr kúrsindi. Danıar attaryn arbaǵa jegip jatqan. Ol jańaǵy sózderdi esitkenimen, syr bildirgen joq. Jámıla taǵy biraz qyrmannyń ortasynda jalǵyz turdy da, "ne bolsa, o bolsyn" — degendeı qolyn bir siltep, arbasyna qaraı júgirip ketti.

Ol kúni biz aýylǵa kúndegiden erte oraldyq. Óıtkeni bara jatqanda, kele jatqanda Danıar attardy jedel aıdap otyrdy. Jámılanyń qabaǵy túsip ketken, tym kóńilsiz. Men bolsam, qańsyp jatqan sary dalaǵa qarap, óz kózime ózim senbeı kele jattym: keshe ǵana torǵyndaı qubylyp gúldengen dalany ertegiden kórgendeı bolyp alyppyn. Keshegi kúngi kórinis, keshegi kúngi Danıar men Jámılanyń arbada otyrǵandary, kóz aldymda ketpeı turyp aldy. Ómirdiń eń bir jarqyn, ádemi sátin qus tárizdi qolyma ustaǵandaı, osy kórinis esten ketpeı, mazamdy aldy. Aqyry oılaǵan maqsatyma jetpeıinshe janym tynym kórmedi. Qyrmandaǵy esepshiniń bir paraq qalyń qaǵazyn urlap alyp, saban úıindisiniń artyna jasyrynyp, qaǵazdy astyq atatyn kúrektiń ústine qoıǵanymda, júregim atsha týlap, aýzyma tyǵyldy. Ákemniń meni birinshi ret atqa mingizgenindegideı:

Bismillá! — dedim de, qalamdy qaǵazǵa tıgizdim. Á degende Danıardyń shtrıhtaryn sala bastadym. Onyń men salǵan tús-kelbeti ózine uqsaı bastaǵanda, kóńilim alyp-ushyp, ózimniń qaıda ekenimdi, ne istep jatqanymdy umytyp kettim. Sol men kórgen tamyz túni, qubylyp jaınaǵan keń dala qaǵaz betine kóship kelgendeı, Danıardyń sondaǵy ásem qońyr úni qulaǵyma estilip jatty. Kóz aldymda soldat kóıleginiń jaǵasy keń ashylǵan Danıar men oǵan súıenip otyrǵan Jámıla. Bul — meniń alǵash ret óz betimshe salǵan sýretim: mine arbanyń bel aǵashy, mine qatar otyrǵan Danıar men Jámıla, delbe aldynda bos tastalyp, qarańǵyda attardyń jondary bultyldaıdy, odan ári túngi dala, aspan tórinde jymyńdaǵan san juldyzdar. Munyń bárin sonshalyq berilip salyp jatqan ekenmin. Bir ýaqytta dál tóbemnen bireýdiń ashýly daýsy shyqqanda ózime keldim. Qarasam, Jámıla eken:

— Sen ne, tiliń baılanyp, qulaǵyń bitelip qaldy ma?

Ol meni kóp izdegen eken, sasqanymnan sýretimdi jaba almaı da qaldym.

— Arbalardy áldeqashannan júktep, bir et pisirimnen beri aıqaılaımyz, aıqaılaımyz kep, eń bolmasa bir dybys berseń netti... Ana qolyńdaǵy nemene? — dep, Jámıla sýretti menen tartyp aldy.

— Oı, sumdyq-aı! Solaı de... — Jámıla túsi buzylyp, qaǵazǵa telmirip qarap qaldy. Oı, meniń sondaǵy uıalǵanym-aı! Jerge kirip kete jazdadym. Býynym quryp, ornymnan tura almadym. Jámıla sýretke qarap turdy da, bir ýaqytta jas oralyp, muńdana túsken kózin joǵary kóterdi.

— Maǵan bershi mynany, kishkene bala! — dedi ol aqyryn ǵana. — Men estelikke saqtap qoıaıyn...

Jámıla qaǵazdy eki búktep, qoınyna salyp aldy.

Jolǵa shyǵyp, aýyldan biraz uzap ketkenshe, men ózime kele almadym. Júregimdi tereń tebirentken kórinisti shynymen ózine az da bolsa uqsatyp sýretke salǵanym anyq pa, álde bul bir ótkinshi tús pe, — dep kúmándanyp ta kelemin. Sóıtsem de, jańaǵy salǵan sýretime ishteı maqtanyp, soǵan ókpem keýip, tátti bir qıaldar basymdy aınaldyryp, jaqynda men boıaý tapsam, tolyp jatqan sýretterdi salyp, mektepke ilip qoıamyn dep kelemin. Keıin baıqasam, mundaı qıaldar sol balalyq shaqta tán nárse eken. Onymen isim joq, biz óte qatty júrip keledi ekenbiz. Keıingi kezde Danıar arbany qatty aıdaıtyn boldy. Attar etten tez aıyrylyp qaldy.

Jámıla Danıardan qalyspaı keledi. Jol boıy ol eki jaǵyna qaranyp, keıde aıypty kisideı kúlimsirep qoıady. Onysyn kórip, men de kúlimsireımin, meniń oılaǵanym: "sýret salyp, jeńgemniń anaý kúngi ashýyn tarqatqan ekenmin. Jeńgem endi Danıarǵa án sal dese, ol sózsiz án salady... Demek, búgin onyń ánin tyńdap, raqatqa batady ekenbiz... Qandaı úlken baqyt, búgin Danıar án salady eken, ıe, án salady, án salsa eken!"

Bul sapary biz stansıaǵa tipti tez keldik. Biraq attarymyz qara terge túsip bardy. Tarazy bos eken. Danıar arbadan tústi de, qaptardy tası bastady. Onyń qaıda asyǵyp, nege munsha renjigenin kim bilsin, áıteýir, úndemeı túksıip júrdi. Poıyzdar ári-beri ótkende Danıar toqtaı qalyp, olarǵa artynan kópke deıin qarap, áldeneler oıyna túskendeı, burynǵydan da beter túnere tústi. Jámılanyń onan saıyn tynyshy ketip, Danıardyń oıynda ne bar ekenin bilgisi kelgendeı, ol da Danıar qaraǵan jaqqa qadala qarap qalady. Bir kezde Jámıla arbanyń janyna baryp, Danıardy ózine shaqyrdy.

— Beri kelshi, Danıar, qasqa attyń taǵasy sylqyldap qalypty, julyp tastashy, ustap bereıin!

Danıar attyń tuıaǵyn eki tizesimen qysyp, taǵany julyp alyp, endi tura bergende, Jámıla oǵan qarap, aqyryn ǵana:

— Sen ne, eshteńe túsinbeısiń be? Álde menen basqa qyz-kelinshekter dúnıede quryp qalyp pa? — dedi.

Danıar tómen qarap, úndemedi.

— Maǵan da ońaı deısiń be? — dedi Jámıla aýyr kúrsinip.

Danıardyń qasy selt etip, joǵary kóterildi de, ol Jámılaǵa muńaıa qarap, bir nárse aıtqandaı boldy. Biraq, men onyń ne degenin esite almaı qaldym, óıtkeni atty aýyzdyqtap ustap tur edim, at dál sol kezde basyn silkip qaldy. Danıar bolsa, bir nársege razy bolǵandaı qolyndaǵy taǵany sıpap ári ketti. Meniń tańǵalǵanym: Jámıla aıtqan sózderdiń oǵan nesi jaqty? Mysaly bireýi: "Maǵan da ońaı deısiń be?" — dep bireýge kúrsinip aıtyp tursa, onyń nesi jaqsy? Qaptardy tasyp bolyp, biz qaıtqaly jatqanda arqasynda rúkzagy bar, ústine eski shınel kıgen bir aryq, jaraly soldat qoraǵa kirip keldi. Osydan sál ǵana buryn stansıaǵa eshelon kelip toqtaǵan. Jańaǵy soldat jan-jaǵyna qarap, qýanyshty kúlimdep turdy da, bir kezde:

— Kúrkireý aýylynan kim bar? — dep aıqaılap jiberdi.

Bul kim boldy eken? — dep, tanı almaı tursam da: — Menmin Kúrkireýden! — dedim. Soldat qýanyp ketti:

— Sen kimniń balasy ediń, inishek?

Ol Jámılany kóre salyp, ańyryp turyp qaldy.

— Kerim, sensiń be? — dedi qýanyp ketken Jámıla.

— Oı, Jámıla, qaryndasym! — Soldat Jámılaǵa júgire basyp baryp, qushaqtaı aldy.

Qarasa bul Jámılanyń baýyrlas týysqanyndaı bolyp ketken aýyldasy eken.

— - Má deseń, bul jerge dál bilgendeı qaıyrylyp kelip turǵanymdy qarashy! — dep, jany qalmaı qýanyp jatty, onan keıin Sadyqtyń janynan shyqqanyna bes kún ǵana bolǵanyn, gospıtálda birge jatqanyn, qudaı qalasa, ol bir-eki aıda úıge qaıtyp qalatynyn shubyrtyp aıtyp jatty.

— Bu jaqqa júrerimde kelinshegińe hat jaz, óz qolymmen tabys etemin dep, hat jazdyryp alǵanmyn... Jaqsy boldy-aý seni kezdestirgenim, minekeı amanatyń, moınyma qaryz bolyp júrmesin! — dep, asyp-sasyp, soldat shıneliniń ishki qaltasynan úsh buryshty hatty sýyryp aldy. Jámıla hatty qolynan jalma-jan aldy da, álde qýanǵannan ba, álde uıalyp qaldy ma, bilmeımin, beti á degende qyp-qyzyl bolyp, sodan birte-birte qýqyl tarta berdi. Aı, júrek degen bar bolsyn, sol kezde de Jámıla aqyryn ǵana Danıarǵa kóziniń qıyǵyn saldy. Jámılaǵa ańsaı qarap, Danıar arbanyń janynda jalǵyz tur eken. Baıaǵy qyrmandaǵydaı, ıá jurtqa qarap bara almaı, ıá basqa jaqqa kete almaı, bir ornynda turyp, Jámılaǵa qadalyp qalypty. Lezde-aq tus-tustan júgirip kelgen adamdar soldatty qorshap alyp, keıbireýi týǵan, keıbireýi aýyldas bolyp shyǵyp, jón surasyp jatty. Jámıla aýyldasyna rahmet aıtýǵa úlgirgen joq, Danıardyń arbasynyń dóńgelegi annan-mynnan bir tıip, júıtkigen boıy qoradan julqyna shyqty da, shań burqyratyp jolǵa tústi.

— Oı, ózin jyn soqqan ba? Deni saý ma? — dep, jurt onyń artynan aıqaılasyp qaldy.

Soldatty da týǵandary bir jaqqa ertip alyp ketkenge uqsaıdy, qoranyń ortasynda jeńgem ekeýmiz ǵana qalyppyz. Danıardyń arbasy kózden ǵaıyp bolǵansha, alysta kóterilgen shańǵa qarap turdyq.

— Júr, jeńge, úıge keteıik, — dedim men.

— Kete ber, meni ne qylasyń? — dedi Jámıla. Mine óstip, biz birinshi ret bir-birimizden bólinip, or qaısymyz ózimizshe jolǵa shyqtyq.

Dala qańsyp, demigip tur eken. Jerden kóterilgen ystyq erinderimdi kóbirsitip, tańdaıymdy qurǵatty. Shańqaı aspandaǵy kún jerdi kórikke salǵandaı azannan beri órtep jatty, jer betin tuzdy sor japty. Tuzdy shań alystaǵy beleske qaraı jyljyp, kún tuman arasynda turǵandaı, munartyp eńkeıip bara jatty.

Belestiń ústindegi qyzyl-sur bulttardyń aspanda uıyǵan qara jalyn sıaqty túri jaqyndaıdy. Keıde ańyzaqtyń aýyr tolqyndary kelip, attardyń tanaýlaryna aq sor qaldyryp, shań basqan jal-quıryǵyn jaıbaraqat qozǵap, jol boıyndaǵy shybyqtardyń basyn yrǵap jyljyp ári ketedi.

"Bul nesi, jaýyn bola ma?" — dep jattym men ishimnen. Sonda júrekti qobaljytqan jalǵyzdyq ishimdi órtteı jalap, áldeneden qoryqqandaı attardy damyldatpaı zaýlatyp aıdadym. Men ǵana emes, uzyn sıraq boz dýadaqtar da bir nárseden shoshyǵandaı eleńdesip, shı arasyna jantalasa jasyryndy. Túıe japyraqtyń synyqtaryn jel áldeqaıdan jol ústine aıdap kelipti. Biz jaqta mundaı japyraqtar bolmaıdy, shamasy búl qazaqtyń shól dalasynan kelgen bolý kerek. Aınalada eshbir jan joq: Danıar da kórinbeıdi, artta qalǵan Jámıla da joq. Kókjıekte jylt etip kúnniń sheti jasyryndy. Sharshaǵan dala maýjyrap uıqyǵa bólendi.

Qyrmanǵa qas qaraıǵanda jettim. Qyrman tynysh, úp etken jel joq. Danıardy shaqyrsam, qaraýyl shal jaýap berdi:

— Oı, ol ózenge ketti, ony ne qylýshy eń? Jel joǵyn qaramaısyń ba, o, Alla. Samal jorytpasa, qyrmanda jumys bolýshy ma edi, jurttyń bári úıdi-úıine ketti...

Attardy bedege tusap jiberip, qaıtyp kele jatqanda ózenge qaıyryldym. Danıar ádetinshe tik jardyń basynda otyr eken. Artynan qaraǵanda da onyń qaıǵyǵa batyp, armanda otyrǵanyn bilýge bolar edi. Syńar tizesin qushaqtap, basyn salbyratyp, jer astynda kúrkiregen ózenniń aǵysyn tyńdap otyr. Onyń bul aıanyshty otyrysy júregimdi dir etkizdi. Qasyna baryp, Danıardy baýyryma qysyp, oǵan ózim biletin barlyq jaqsy sózdi aıtyp, qaıǵysyn bóliskim keldi. Biraq men oǵan ne deımin, qaıtyp jubatamyn? Birazǵa deıin oqshaý turyp, onan keıin qyrmanǵa kettim.

Osydan keıin de, kópke deıin uıyqtaı almaı, aspandy torlap kele jatqan bulttarǵa qarap jatyp: "Adamnyń ómiri nege munsha kúrdeli, nege munsha túsiniksiz?" — dep, ár qaıdaǵyny oıladym. Jámıladan áli habar joq: "Ol munsha nege keshikti, qaıda júr eken?" — dep, arbanyń saldyraǵanyn esitýge zar bolyp, qulaq túrip jattym. Ne kózim ilinbeı, ne turyp ketpeı, tula boıym saldyrap, qatty qınaldym.

Danıar ózennen kelgende men áli uıyqtaǵan joq edim. Ol ne qylaryn bilmeı, jol jaqqa qarap, qyrmanda ári-beri júrdi de, onan keıin meniń janyma kelip, sabanǵa bar salmaǵymen qulady.

"Áı, endi ketedi ǵoı bir jaqqa, qalmaıdy aýylda!" — dep oıladym men. — "Biraq, beıshara qaıda barady? Úı-jaıy joq músápir kimge kerek deısiń? Jaman boldy, qaıter eken endi?"

Kózim ilinip bara jatqanda, qyrmanǵa jaıymen kele jatqan arbanyń saldyry estilip qaldy: "Jámıla kelgen sıaqty!" — dep boljadym uıqyly-oıaý.

Qansha uıyqtaǵanymdy bilmeımin, bir ýaqytta dál qulaǵymnyń túbinde saban tysyrlap, bireý jaqyn kelgendeı boldy. Qanat seripkendeı qandaı bir eý nárse betimdi sıpap ótti. Kózimdi ashsam, Jámıla eken. Sýǵa túsip kelgen kórinedi, kóılegin de salqyndatyp sýǵa salyp alypty, ózi de bir jaǵymdy samaldy ertip ákeldi. Jámıla toqtap qalyp, eki jaǵyna eleńdep qarady da, Danıardyń bas jaǵyna otyrdy.

— Danıar, mine men ózim keldim! — dedi, ol aqyryn sybyrlap.

Jym-jyrt tynyshtyq, tek aspanda naızaǵaı jaltyldaıdy.

— Sen ókpelediń be? Qatty ókpelediń be?

Taǵy da aınala typ-tynysh, ózenniń kemerlengen jaǵasynan sholp etip sýǵa kesek tústi.

— Biraq, men aıyptymyn ba?.. Sende de aıyp joq...

Taý qyrqasynan kún kóterildi. Shoshyp ketken Jámıla jalt burylyp qaraǵanda, erteńgi sáýle onyń júzin jap-jaryq etip kórsetti.

Sol zamat Jámıla Danıardy qushaqtap jaqyndaı bergende, ol ony ózine tartyp, oranyp Jámıla onyń qasyna jatty.

Aptap jel daladan julynyp kelip, qyrmandaǵy sabandy uıqy-tuıqy sapyrylystyryp, anadaıda japyraıyp turǵan kıiz úıge bir tıip, jolmen quıyndatyp óz jónine kete bardy. Naızaǵaılar bult arasynda kógildir jalyn oınatyp, qaraǵaı omyrylǵandaı qurǵaq sytyrlap kún kúrkiredi. Búkil denem sergip, men súıindim de seskendim — kún kúrkiregende aqyrǵy naızaǵaı doly tabıǵattyń sýyq kórkin ashyp, jazdyń bitkenin habarlady. Eshteńege ál bermes kúshteı aryndap, Jámıla Danıarǵa sybyrlap jatty:

— Shynymen kúmándanyp qaldyń ba? Seni qaıtip bireýge almastyramyn!... Kerek emes, tústen keıingi mahabbaty ózine! Meıli, kim ne dese de, men sendikpin! Jalǵyzym, janym, eshkimge seni teńgermeımin!.. Men seni búgin emes, keshe emes, syrtyńnan bilgendeı, bala bolyp es kirgennen beri súıemin... Mine, endi sen de meni izdep keldiń!..

Jasyl naızaǵaılar ırek-ırek synyp, jardyń astyndaǵy sýǵa túsip jatty. O jer, bu jerge tıip, sabandy tysyrlata shertip, jaýynnyń alǵashqy tamshylary sebeleı bastady.

— Jámılam, janym, qalqataıym, qyzyl gúlim, Jamaltaı! — dep, Danıar qyrǵyz ben qazaqta bar eń názik sózderdi súıgenine arnaýda. — Men de seni kópten beri súıemin, ómirimde kórmesem de, okopta jatyp seni oılaǵanmyn! Sóıtsem, meniń súıgenim týǵan jerimde eken? Ol sen ekensiń, Jámılam, qyzyl gúlim!

— Qyranym! Asyl qyranym! Beri qarashy, kózińdi kórsetshi! O, asyl búrkitim!

Jaýyn barǵan saıyn kúsheıe tústi. Jel ushyrǵan úıdiń úzigi qanatyna oq tıgen qustaı dalbańdap sypyryldy. Birde qıǵashynan, birde tik tópegen nóser jerdi saǵynǵandaı ústi-ústine óbip, aspannyń qaptal-qaptalynan saldyrap arba aıdaǵandaı kún kúrkiredi. Qyzǵaldaqtyń jazǵy órtindeı, jalyn atqan naızaǵaılar taý baýyrlap, shyńdardy qyzyl torǵynmen japty.

Jaýyn kúsheıe berdi. Men bolsam, sabandy keýleı túsip, dál qoltyqtyń astynda atsha týlaǵan júrektiń dúrsilin esitip jattym. Osy kezde menen baqytty, menen yrysty eshkim bolmaǵan shyǵar jer betinde. Kópten beri syrqattanyp, dalaǵa shyqqanda, aspanda jarqyrap meıirimdi nuryn tókken kúndi kórgendeı, jer betinde ómir súrýdiń ózi qandaı baqyt ekenin bilgendeı boldym.

Jaýyn da, naızaǵaılardyń jaryǵy da sabannyń astyna, meniń jatqan jerime jetip jatty. Biraq, men odan túshirkengen joqpyn. Kózim ilinip bara jatyp, ózimshe kúlimsiredim: qulaǵym shalǵan ne boldy eken, — Jámıla men Danıardyń sybyrlasqany ma, álde jaýynnyń sabanǵa tysyrlap tıgeni me?

— "Mine endi kún jaýa beredi, kúz keledi!" — dep jattym men ózime. Shynynda da kúzdiń habarshysyndaı bolyp, dymdanǵan saban men sarbalaq tartqan jýsannyń kesh kúzdegideı jyly demi murynǵa kelip jatty.

Al endi kúzde bizdiń taǵdyrymyzdyń ne bolaryn, ne úshin ekenin bilmeımin, men oılamappyn.

Sol kúzde, eki jyl úzilisten keıin, men qaıtadan mektepke bardym. Sabaqtan keıingi bos ýaqytta men kóbinese baıaǵy sý boıyndaǵy jar qabaqqa baryp júrdim. Qyrman ol kezde kóterilip qalǵan. Bul jerde men mektepten alǵan boıaýlar men ózimniń birinshi etúdtarymdy, sýretterimdi saldym. Ondaǵy sýretsheler onsha jaqsy bolmasa kerek, óıtkeni, sonda da olar maǵan kóp unamaıtyn. "Boıaýlarym nashar kórinedi, — dep oılaıtynmyn men ishimnen. — Atańnyń kóri, naǵyz boıaý tapsam, qandaı tamasha bolar edi!" Solaı degenimmen sol naǵyz boıaýlardyń qandaı bolatynyn ózim de bilmeıtinmin. Biraz keıinirek qana sýretshiler qoldanatyn qorǵasyn qoraptaǵy boıaýlardy birinshi ret kórýge týra keldi.

Boıaý boıaýmen, biraq oqytýshylardyń aıtqandary da týra sıaqty: sýretshi bolý úshin sýretshiniń ónerin ádeıilep úırený kerek, onyń oqýyn oqý kerek. Bul aqyl oryndy bolǵanymen, oqý jóninde meniń úmitim de joq edi.

Oqý qaıda: aǵalarym sol boıy dereksiz ketse, onan eki úıdiń jalǵyz azamatyn anasy oqýǵa jiberetin be. Muny bilip, men úndemeıtin de edim. Biraq ańsaǵan oqýdy esime alyp, ishim kúıetin, onyń ústine osy jylǵy kúz erekshe kórikti boldy. Qoldan óner kelse, kórgenińniń bárin salsań bolǵany, ózinshe sýret bolyp turǵandaı. Áttegene, sondaǵy kúz-aı!

Kúrkireýdiń sýy tartylyp, astynda jatqan baıaǵy qazandaı tastar endi syrtqa shyǵyp, olardyń ústinde jap-jasyl, sap-sary múk tárizdi jataǵan shópter oıý júrgizgen. Erteńgi yzǵarda taldyń sıdam shybyqtarynyń sál qyzaryp, jabaıy ósken tereksheler kúnnen-kúnge túrlenip qulpyrýda.

Jaz boıy jaılaýda tútinge ystalǵan jylqyshylardyń úıleri, qazir úlken saıdyń býryl tartqan shabyndyǵynda ár jerde qaraıyp, aq jaýlyq, kók kóılek kıgendeı tútinder shańyraqtan etek-jeńin shubaltyp, toı-toılaǵan áıelderdeı kólbeńdeıdi. Árirekte jylqy jaıylyp bet-betine shashyrap jaıylyp ketken úıirin jınaı almaı, tynyshy ketken aıǵyrlar elirip kisinesedi. Jazǵa deıin endi sonysy sol: bıeler ońaılyqpen úıirge qosylmaıdy. Taýdan túsken mal sarǵaıǵan shópti japyryp, ańyz-ańyzda júredi. Kúzgi dalanyń beti qym-qıǵash izder.

Kúz óstip kóp turǵan joq. Kop keshikpeı qara jel turdy, aspannyń reńi buzylyp, kar aralas jaýyn bastaldy. Apta boıy kóz ashtyrmaǵan jaýyn, bir kúni báseńdep toqtaǵanda, men Kúrkireýdiń jaǵasyna bardym. Árirektegi tastaq aralshada jyńǵyl men sheńgelderdiń arasyndaǵy jalǵyz túp taý rábınasy janǵan ottaı bolyp, sýretke "suranyp" turyp aldy.

Jıektegi qýraılardyń arasynda sýret salyp otyr edim, keshkirip qalǵan kez, bir ýaqytta basymdy joǵary kóterip, arǵy jaǵaǵa sý keship ótken eki kisini oqys kórip qaldym. Olardyń Danıar men Jámıla ekenin birden tanydym. Nege ekeni belgisiz, olardyń júzderi seskenip saqtanǵandaı túrdi bildiredi. Danıar ádetinshe arshyndaı basyp, attaǵan saıyn, onyń túımesi salynbaǵan shıneliniń etekteri, tozyǵy jetken soldat etiginiń qonyshyna soǵyp kele jatyr. Jámıla bolsa, appaq jýylǵan jún shálisin tartyp, ústine demalysta kıetin qyzyl ala gúldi kóılegi men shı barqyt shapanyn kıip alypty. Bir qolynda kótergen túıinshegi bar, ekinshi qolymen Danıardyń arqasyndaǵy qapshyqtan ustap ketip bara jatyr. Ekeýi anda-sanda bir nárse jaıly sóılesip qoıady.

Bular bizdiń aýyldy tastap, bir jaqqa ketip bara jatqandaryn túsingende ishim ýdaı ashyp, júregim qysyldy.

Áne, ol ekeýi shı arasymen jónedi, al men aýzymdy ashyp, olardyń artynan qarap, ne isterimdi bilmeı qaldym. Aıqaılaıyn desem tilim tańdaıyma jabysyp qalǵandaı.

Baýyrymen taýdyń shoqylaryn syzǵan bulttarǵa kúnniń alys sáýlesi aqyrǵy ret túsip, jer beti birte-birte keýgim tartty. Aınalany lezde qarańǵylyq basty.

Danıar men Jámıla artyna qaramaı temir jol razezine qaraı jyldam basyp barady. Olardyń qaralary da barǵan saıyn alystap, birazdan keıin shıdiń arasynan kórinbeı qaldy.

Men mine osy kezde ǵana esime keldim.

— Jámıla-a-a! — dep bar kúshimmen aıqaıladym. Tomsarǵan dalanyn ústinen: "a-a" — degen jalǵyz jańǵyryq kópke deıin sozylyp, óleýsirep baryp basyldy.

— Jámıla-a-a-a! — dedim men, taǵy bir ashýmen aıqaılap, turǵan ornymnan alǵa umtylyp, jańaǵylardyń artynan júgirdim. Sýdy sý demeı, etigimmen, kıimimmen sýǵa berip ketkenimde tyzyldatqan muzdaı shashyrandylar betime, búkil deneme jaıyla berdi. Oǵan da qaramaı, taǵy yshqyna júgirdim. Bir ýaqytta aıaǵym bir nársege súrinip ketti de, etbetimnen jyǵyldym. Sol boıdan, basymdy joǵary kótermeı, betimdi basyp, óksip-óksip jylap jiberdim. Astymdaǵy syzdy topyraq qolymdy, betimdi muzdatyp, kesh qarańǵysy jonyma salmaǵyn salǵandaı, ókpem qysylyp, shıeler meniń qaıǵymdy bólisip, jan-jaǵymnan sybdyr qaqty. Jańa Jámıla dep aıqaılaǵan daýsym da tomsarǵan dalanyń ústinde jańǵyryǵyp, qulaǵymnan ketpeıdi.

— Jámıla, Jámıla! — dep, jas balasha óksip, men ózimniń eń jaqyn kórgen qymbatty adamdarymmen qoshtasyp jattym. Mine sonda ǵana jerde jylap jatqan kezimde, men ózimniń de Jámılany súıgenimdi túsindim.

Iá, bálkim bul meniń balalyq shaǵymdaǵy eń taza, náreste mahabbat bolǵan shyǵar.

Betimdi kóz jasyna sýlanǵan jeńime súrtip, taǵy kópke deıin jyladym. Baqsam, men sol sátte tek qana Jámılalarmen qoshtaspaı, ózimniń balalyq shaǵymmen de qoshtasyp jatqan ekenmin.

Qarańǵyda teńselip úıge kelgenimde, bizdiń qorada abyr-sabyr, bireýler at erttep jatyr eken. Osmon ádetinshe mas, qolyna soıyl ustap, basyp ketetindeı atyn julqyntyp barqyraıdy:

— Oı, men aıtpap pa edim! Mine endi, búkil Oljoboı áýletine masqara is bolmady ma? Bol, attanyńdar, jetken jerde tentiregen shala qazaqty taıaqqa jyqpasam, atym óshsin. On jylǵa ketsem de meıli. Biraq, kim kóringenge Oljoboıdyń qatyndaryn talaýǵa bermeımiz. Attan, jigitter, kettik! Qaıda uzap ketti deısiń!

Qýǵynshylar qaıda at qoıar eken degenimde, júregim sý etip, boıym muzdaı tústi. Ne qylarymdy bilmeı, aýyldyń syrtyna deıin atshylardyń artynan júgirip otyryp, olardyń razezge qaraı emes, stansıaǵa ketetin úlken jolǵa túskenin kórgende ǵana janym tynshydy. Onan úıge keldim de, jylaǵanymdy eshkimge kórsetpeı ákemniń tonyna oranyp alyp, búrkenip jattym.

Osydan keıin aýylda qansha sóz, ósek-aıań boldy. Áıelderdiń biri Jámılany jamandap jatty:

— Aqymaq ta! Bolmasa, kim óziniń yrysyn mańdaıdan teýip, tentiregen músápirmen erip ketedi!

— Sony aıt, jeńge! Nesine qyzyqty deımin de! Jaman shıneli men tamtyǵy shyqqan etiginen basqa eshteńesi joq edi ǵoı.

— Ne, onyń qora-qora maly bar ma edi? — dep, taǵy bireý qoshtaı shyǵady. — Úıi joq, jaıy joq tentiregen neme de! Meıli, oz obaly ózine, áli-aq barmaǵyn tistep ókiner... Kórermiz, sonda ol sulýsynǵan nemeni!

— Toba, Sadyqtan artyq kúıeýdi ol qaıdan tappaq edi?

— Ony aıtasyń, qaıyn enesi she? Osyndaı paıǵambardaı bolǵan eneni qaıdan tabady eken ol? Óz soryna ózi túkirgen aram, meıli?

Múmkin, jalǵyz men ǵana ózimniń burynǵy jeńgemdi jamandamaı, onyń istegenin týra dep tapqan shyǵarmyn... Danıardyń eski shıneli, sharýasy bitken etigin bylaı qoıa turyp, ol ózi kim ekenin, onyń ishki baılyǵy qanshalyqty zor ekenin, men bilmegende kim biledi. Jámıla Danıarǵa erip ketip, baqytsyz bolady degen alyp qashqan sózderge men eshbir senbek bylaı tursyn, qaıta, ol anyq baqytyn endi tapty dep senemin. Tek apam úshin qatty qapa boldym, Jámılamen onyń kúsh-qýaty, bilgirligi birge ketkendeı, apam ózinen-ózi qaıǵylanyp, eńkeıe tústi. Jaryqtyq ómirdiń aǵyny keıde óstip eziniń eski súrleýin buzyp, shuǵyl jerden jańa baǵytqa bet burǵanyn túsinbegen sıaqty. Mysaly, úlken, qarýly terekti boran tamyrymen qoparyp ketse, ol ekinshi ret boı túzeı almaıdy da... Apam da sol sıaqty: burynǵy kúshinen taıǵany árbir qımylynan baıqalyp júrdi. Basta ol ınesin eshkimge sabaqtatpaýshy edi, namystanyp jaman kóretin. Endi bolsa, bir kúni úıge kirip kelsem, apam ıneniń jasýyn taba almaı jaryqqa syǵalap, jylap otyr eken.

— Má, jip ótkizip bershi! — dedi ol ıne-jipti qalshyldaǵan qolymen maǵan usynyp jatyp. Onan keıin aýyr kúrsindi de, jasyn syǵyp jatyp, ózine kúbirleı sóıledi: — Sorly kelinim-aı, qaradan qarap, qor bolatyn boldyń-aý... Sol kúıi qolda júrse, qandaı adam bolar edi... Qaıran Jámıla... ózińdi-óziń óltirdiń... Bizden bezip kettiń... Nege kettiń? Bizdiń úıde neden kem bolyp ediń?.. Sorly Jámıla...

Apamnyń óstip otyrǵanyn kórip, saı-súıegim syrqyrady. "Joq, apa, ol sorly emes!" — dep, aıqaılap jibere jazdap baryp qaldym. Apamdy qushaqtap alyp, Danıar degen qandaı adam ekenin, men ony qandaı jaqsy kórgenimdi aıtyp berip, eńirep jylaǵym keldi. Biraq, bul sózderdi men ne betimmen aıtamyn: ólgenimshe apamnyń kóńilinde qaıǵy qalmaı ma?

Sóıtsem de, meniń bul kúnásyz "qylmysym" bilinbeı qalǵan joq.

Kóp uzamaı Sadyq úıge qaıtyp oraldy. Shynyn aıtqanda syr bildirmegenimen, ol qatty namystanyp, ishteı tynyp júrdi. Ras, Osmondarmen ishkilik ústinde otyrǵanda:

— Atasynyń kóri, ketse ketkeni! Qańǵyp júrip, aqyry bir jerde ashtan tyraıyp qular! Qatyn degen qazir tolyp jatyr, shetinen shertip júrip... Altyn basty qatynnan, baqyr basty er artyq... — dep, bildirmegen bolady.

— Onyń týra ǵoı, — dep Osmon jaýap beretin, — Biraq, sonda bir qolyma tımedi de, anaýsyn sileıte sabap, mynaýsyn shashynan at quıryǵyna baılaıtyn edim! Meniń boljaýymsha olar tústikke ketti ǵoı, maqtaǵa, bolmasa, qazaqtar arasynda tentirep júrgen shyǵar. Endi bir tańǵalǵan jerim: sol ıtti eshkim bilmeıdi, eshkim baıqamaıdy, qalaı bolǵanyn sezbeı de qaldyq. Jańaǵy sylańdaǵan qanshyqtyń aramzalyǵy, jigit bildirgen joq, áıtpese ǵoı ony!

Mynandaı sózderdi esitkende, qanym qaınap, judyryǵym túıiledi. Álim kelse, sol Osmonnyń betine túkirip aıtar edim: "Baıaǵy shóp shabý kezinde bolǵandar esińnen shyqpaǵan eken á. Bolmasa, naǵyz aramza, naǵyz buzyq sensiń!" — der edim.

Bir kúni úıde otyryp, mekteptiń qabyrǵa gazeti úshin sýret salyp jatyr edim, apam da peshtiń janynda ot jaǵyp otyrǵan, bir ýaqytta esik oqys ashylyp, úıge qup-qý bolyp surlanǵan Sadyq aǵam kirip keldi. Ol maǵan qaraı julqyna júrgende, jelbegeı jamylǵan shıneli jerge ushyp tústi.

— Mynany kim salǵan? — dep, ol úlken paraq qaǵazdy betime tóndirdi. Qaǵazdaǵy sýretti kergende úreıim ushty: bul meniń baıaǵy qyrmanda Danıar men Jámılany qalammen salǵan sýretim eken. Olar maǵan sol sátte týra qaraǵandaı boldy. Alda Jámıla-aı, muny qalaı tastap ketti eken? Úıdiń bir jerine jasyryp qoıyp, sol boıdan umytyp ketken ǵoı!..

— Men salǵan edim! — dedim men.

— Bul kim ózi?

— Danıar.

— Buzyqsyń sen! — Qalshyldaǵan Sadyq aǵam sýretti maıda-maıda etip jyrtty da, aıaǵymen taptap, esikti tars etkizip, syrtqa shyǵyp ketti.

Úıdiń ishin kópke sozylǵan óli tynyshtyq basty.

— Sen biletin be ediń? — dep, surady bir ýaqytta apam.

— Iá, biletinmin.

Apam peshke arqasyn súıep, maǵan sondaı bir aıyptaǵan kózben telmirip qaraǵanda, shabar barmaqty birjolata shabaıyn dep:

— Men olardyń sýretin taǵy salamyn! — dedim. Apam úndegen joq, basyn qaıǵyly shaıqap tómen qarady.

Jerde jyrtylyp jatqan sýretke qarap, ishimde órtteı laýlaǵan yzaǵa shydamaı kettim. Meıli men bizdiń otbasy, rý úshin "buzaqy" bolaıyn, biraq adamdyq úlken shyndyqqa men qıanat jasaǵan joqpyn, ómirdiń úlken shyndyǵyna men aıaǵyna deıin ádiletti boldym. Meniń osy aq nıettiligimdi eshkim bilgen emes, ony jurtqa aıtýǵa da bolmaıtyn edi, óıtkeni basqalar túgil, janymdaı kórgen óz anam da munyń mánisin túsiner emes.

Apam úndemeı otyra berdi. Jańaǵy yza kózime jas keltirgenge uqsaıdy, jerde shashylǵan sýrettiń qıqalary ıirim sýda aqqandaı, qalqyp, úıirilip jatty. Jańa Danıar men Jámılany sýretten tiri sıaqty kórgen sát mıyma sonshalyq uıalaǵan eken, kóz aldyma baıaǵy tamyz túnindegi gúldengen dala kelip, Danıardyń ot pen jalyn atyp shalqyǵan áni qulaǵyma estilgendeı bolyp jatty. Jámıla men Danıardyń sondaǵysyn esime alyp, muńaıyńqy kúlimsirep otyrdym. Olardyń aýyldan ketkendegisin esime alǵanda júregime qaırat tolyp, men de solar sıaqty óz baqytym úshin qıyn jolǵa shyǵýǵa bekem bel baıladym.

— Men oqýǵa ketemin! — dedim men apama. — Sýretshi bolǵym keledi, sýretshiniń oqýyna baramyn, ákeme de osyny aıtyp qoı...

Bul sózdi aıtqanymda, apam qazir soǵysta habar-osharsyz ketken aǵalarymdy eske alyp, aǵyl-tegil bop jylaıdy ǵoı degen oımen, ózimdi soǵan daıyndadym. Biraq, abuıyr bolǵanda, apam bul joly kózinen tarydaı jas tamyzǵan joq.

— Meıliń, barsań óziń bil... Temir qanat bolǵan soń, árqaısyń ózderińshe qanat siltep qalmaısyńdar ma... Biz qaıdan bileıik, bálkim, senderdiki shyndyq shyǵar, bálkim alysqa samǵap usharsyńdar... Qazirgi zaman endi solaı bolyp turǵan joq pa... Oqýǵa barsań, óziń bil... bálkim, sol jaqqa barǵanda, sýret salyp shımaılaǵan kásip emes ekenin bilersiń... Úıińdi, týǵan jerińdi umytpa, bar tilegim osy...

Sol kúnnen bastap kishi úı óz aldyna bólinip ketti. Men bolsam, kóp keshikpeı oqýǵa attandym.

Sýretshilerdiń mektebin bitirip, Lenıngradtaǵy akademıaǵa ónerimdi shynyqtyrý úshin taǵy oqyǵaly barǵanda, men ózimniń dıplomdyq jumysymdy tapsyrdym. Bul dıplomdyq jumys kópten beri júregimde saqtap júrgen sýret edi.

Álbette, sizder bul sýretke Danıar men Jámıla salynǵanyn birden sezgen shyǵarsyzdar. Iá, meniń ol sýretimde kúzgi keń dalanyń betinde josylǵan jolda, túımelenbegen shıneli eki jaqqa ashylyp, alǵa nyq qadam basqan Danıar men onyń janynda qapshyqtyń buryshyn ustap, qýanyshty kele jatqan Jámıla...

Olardyń bet alysy Danıar jyrlaǵan ushy-qıyry joq, qulpyrǵan keń dala... Bul shalqarda Jámıla men Danıardaı kim baqytty bolmas!..

Ras, meniń sýretim barlyq jaǵynan myqty salynǵan dep aıta almaspyn, sheberlik bara-bara eńbekpen keledi emes pe... Áıtkenmen, bul sýret men úshin dúnıedegi eń qymbatty zat, sebebi júrektiń eń asyl, alǵashqy jalynyn men osy sýretke bergenmin.

Mine endi birtalaı tájirıbem bolsa da, keıde istegenim oıdaǵydaı shyqpaı qalady, sonda óz kúshime senbeı kúmándanyp qalatyn aýyr kezder de bolatyn. Ondaı sátterge meniń júregimniń daýasy — sýrettegi Danıar men Jámıla. Olar kózime sondaı ystyq kórinip, meni ózine tartyp turǵandaı bolady. Sonda sýretke qarap, Danıar men Jámıladan kópke deıin kóz aıyrmaı, olarmen oı bólisip, kózbe-kóz sóılesemin.

"Qaıdasyńdar sender qazir, qaısy jolmen ketip bara jatyrsyńdar? Bizdiń jerde mundaı keń dala, mundaı joldar kóp: Qazaqstannan bastap Altaı men Sibirge deıin ashyq, saırap jatqan jol! Bul altyn alqapqa sondaı zor eńbekti súıetin azamattar jańa turmys qurý úshin attandy! Bálkim, sizder de sol jaqqa ketken shyǵarsyzdar! Onda saparlaryń oń bolsyn!.. Jámıla, meniń altyn Jámılam, sen ketkende basyńdy joǵary kóterip, qısaımaı, taıynbaı, keń dalamen ketkensiń... Qazir de sondaısyń ba? Álde sharshaǵan kúnderiń boldy ma? Janym, Jámıla? Álde óz kúshińe senbeı kúmándanǵan kúnderiń boldy ma, gúlim Jámıla? Egerde ondaı bolsa, álsizdikke berilme, Danıardy medet qylyp alǵa bas! Sonda Danıar baıaǵydaı mahabbat, jer, jaryq dúnıe, ómir jónindegi teńizdeı shalqyǵan jalyndy ánderin salyp bersin! Sonda kóz aldyńda keń dala gúldep, bizdiń tamyz túnindegi naızaǵaıly daýyl tógip bersin! Qoryqpa, Jámıla, alys joldan, seniń jolyń baqyt joly, oǵan kúmándanba!"

Jolmen júrgenderge qarap, men olarmen syrlasamyn. Áne, Danıar án shyrqady, demek, ol Jámıla ekeýi meni jańa saparǵa shaqyrady. Iá, meniń saparǵa shyǵýym kerek! Iá, jaıqalǵan keń dalanyń jolymen júrip otyryp, men ózimniń aýylyma baramyn! Týyp-ósken jer — meniń kúsh-qýatym! Men odan jańa, torǵyn boıaý tabamyn. Sýret salǵan boıaýdyń árbir syzyǵynan Danıardyń áni estilsin! Sýret salǵan boıaýdyń árbir syzyǵynda Jámılanyń júrek oty bolsyn!

---