InfoHub Logo

Aǵaıyndy Júnisovter. I

Eki bólimdi roman

EKİNSHİ BÓLİM

BİRİNSHİ TARAÝ

1

Tosyn hat...

Bir úıde turyp, bir jerde oqıtyn úsh stýdenttiń ekeýi pochtadan shyǵyp bazarǵa bet aldy. Bazar jolda edi. Pochtaǵa barǵan saıyn ony bir súzip ótý bes paryzdyń birindeı. Óıtkeni qol bos, qamsyz shaq.

Astanadan aýlaq, temir joldan qashyq, abyr-jubyry kem samarqaý qala. Kúni uzaq, túni jalpaq. Jańalyqtyń bastysy aýyldan keletin hat qana.

Bul ekeýi pochtadan úıde qalǵan joldasyna kelip jatqan hatqa qosa aqsha qaǵazyn da alǵan. Bulardyń qazirgi áńgimesi osynyń tóńireginde.

— Men bilsem, bul tosyn hat!

— Bolsa bolar, qyzdan ǵoı!..

— Aqshasy da tosyn.

— Iá, keshe ǵana elden qaıtqan balanyń sońyna aqsha ere júrýi oı salatyn jáıt.

— Solaı, solaı, — desti.

Qaraǵaı qundaqty taý bókterine ıegin súıegen mańǵaz Almatynyń sol jazda dáýleti de shalqyp jatyr edi.

Álsin-álsin sebelegen jańbyr sýyna bógip, kún kózine balqyǵan asyl alqap jer náýbetin aıamaı syılaǵan. Qalanyń ishi de, tysy da toly baý-baqsha. Onda basyn ıip taǵzym etken alma men almurt. Eńsesin kótere almaı maıysqan qara órik. Uıysqan júzim. Tamyz aıynda-aq jelpip ótken jelge shydamaı alma aǵashtary jerge kól-kósir ala búırek shashý shashyp jatty. Qalanyń aǵyl-tegil jemisi azdaı-aq alystaǵy Túrgen men Shelekten, Talǵar men Shymbulaqtan, Shamalǵan men Qaskeleńnen Almaty bazaryna aǵylǵan kerýennen kóz túspeıdi. Kishi stanısadan bergi órge qol sozǵan úlken bazar jumanyń jeti kúni birdeı ıin tiresken kólik, o sheti men bu shetine taı shaptyrarlyq alma tıegen arba. Jalǵyz jemis emes, kók bazardan arǵy keń alań jeksenbi kúnderi malǵa syımaı ketedi. Mal jaz boıy aptalap jaıylyp, aılap jyljyp, sonaý arqa bettegi segiz qarys, qar jaýsa — on qarys qamysy pana, jeri qut Topar men Quıǵannan, Otar men Qordaıdan shubyrdy. Úıir-úıir jylqy, qora-qora qoı moıynǵa taqqan aýyr alqadaı qala syrtyn qorshaı orap jatady. Bul — bazar óz úlesin kúnde-kúnde eseleı berý úshin úzbeı alyp jatsa da, kózi bar bulaqtaı taýsylmas túlik sıaqty.

Dáýletti mańǵaz qalanyń turpaty da ózine saı: boıshań kósheleri boılaýyq terektermen ádiptep qoıǵandaı, syldyr úndi bulaq syrǵaly.

Sol endep jatqan úlken bazardyń shetinen kirgen eki stýdent at saýdalaıtyn adamdaı-aq jylqy qataryn jaryp ótti.

— Paı-paı, qarny jer syzǵan mama bıeler de bar eken!

— Bıeni qaıtesiń, ana bir qara atty aıtsaıshy shirkin, shekesinen qaraıdy, qandaı aıańshyl eken! Ekindide aı qaraǵandaı kóz tiktirip, aýyl syrtynan ótip bara jatsań...

— Bala, sen atqa syn berýdi qoı. Qara attan ózge de kóz toqtatar janýarlar az emes. Aıaǵyńdy tezirek bas, meni Álibektiń haty oılandyryp kele jatyr. Kútpeıtin bir tyǵyz habar bolmaǵaı...

Qara atqa kóz tikken orta boıly, palýan deneli jas jigittiń aty Orazaly edi. Al, qasyndaǵysy — Jaqıa deıtin eresek stýdent. Ekeýi de kádimgi Álibek Júnisovtyń birge júrip, birge turatyn jan joldastary bolatyn. Álibektiń haty oılandyryp kele jatyr, «aıaǵyńdy tezirek bas» degen Jaqıa aqylyn Orazaly eki etken joq:

— Qup, fılosof! — dep adymdaı tústi.

Endi joldaǵy kóshe-kóshe bolyp tizilgen alma toly arbalardy súzip, ózderine júzi tanys shoqsha saqal qara kisiden:

— Jáke, almany qanshadan satyp tursyz? — dedi Orazaly.

— Á, kelińder, kelińder. Senderge tegin, qadaqtap, shelektep alatyndarǵa aqshaly, — dep qara kisi ekeýin baýraı ketti.

— Joq, aǵa, — dedi Jaqıa muqamdap sóılep, — biz de aqshaǵa alamyz. Óıtkeni bul sizdiń baǵyp-qaǵyp, eńbek sińirip ósirgen jemisińiz.

— Qaraǵym-aý, senderge qadaqtap alýdyń keregi joq, oqýshy balalarsyńdar ǵoı. Myqtasa ekeýiń eki-ekiden tórt alma jersińder. Onan myna arba ortaımaıdy, ala berińder, — dep úlkendigin baıqataıyn degen adamsha ózi fýrgonyna qaraı ıek qaqty.

— Degenmen bizge bul qymbat jemistiń baǵasyn bilip qoıǵan da teris emes.

— Bireýi, tańdaýlysy, eń úlkeni — bir tıyn, qaraǵym. Bıyl alma bitik. Bir aǵashtyń baılyǵy bir úıge qorek. Ala ber, tıynsyz-aq.

— Onda, endi... biz úsheý edik. Bireýmiz úıde jazý jazyp qaldy.

— Tańdap alatyn alma ala ǵoı.

Orazaly qara kisiniń myrzalyǵyna rıza bolyp ketti.

— Jáke, kóp-kóp raqmet. Siz de bizge qonaqqa kelip ketińiz, — dep edi, qara kisi onyń sózin bólip jiberdi.

— Sender Ábdýálıdiń úıindegi balalarsyńdar ǵoı, qol tıgen kúni baryp shyǵarmyn, qojalaryń jaqsy adam. Áńgimeshil. Jańalyqty kóp biledi...

— Ábdýálı de siz sıaqty sharýa adamy ǵoı...

— Joq, joq, ol kisi kóp kórgen, bútin Dýlatty, myna tómendegi İstyny, Alban men Sýandy búge-shigesin qaldyrmaı aralap shyqqan adam. Ol dúnıedeginiń bárin biledi, qaraǵym, «iri baılardy kóshiredi eken» dep júr, — dedi qara kisi.

Úıdegi joldasynyń hatyn tez tabys etýge asyǵyp, eki stýdent qara kisiniń áńgimesin úzýge tyrysty.

— Jáke, kóp-kóp raqmet. Bizge kelińiz. Kútemiz. Qazir oqý joq, qol bos, kóbinese úıde kitap oqyp otyrmyz, — dedi ekeýi qosarlana sóılep, tegin almanyń tórteýin bir-birden qaltaǵa salyp, ekeýin qoldaryna ustap turyp.

Orazaly aryq qara kisiniń ár nárseden habardar, tipti saıasat máselesine de qulaǵyn túrip júretin qazaq ekenin baıqap:

— Álgi shoqsha saqaldyny kórdiń be, saıasattan habary bar. Qyzyq emes pe, á? — dedi joldasyna, bazardan shyǵyp kele jatyp.

Jaqıa tamsana tústi. Bul bir sózge usta jáne «oǵash» sóıleıtin stýdent-ti. Joldastary osyǵan oraı «fılosof» degen at qoıǵan. «Anaý Pýshkın, anaý Belınskıı» dep basybaıly aıdar taǵýǵa úıir oqýshylar muny kimge teńeıtinin ashpaı «fılosof» dep qana ketken. Sol fılosof tamsanyp alǵannan keıin:

— Qazaq — dana halyq, — dedi baısaldy túrde, ádetinshe fılosoftyǵyna basyp. — Dana halyqtyń báriniń de arǵy tórkini malda. Maldy qolǵa úıretýden bastap danalyǵy kózge túsedi. Arǵy taǵy zamanda danalyq qaıdan kelsin. Bári mal arqyly. Ásirese at pen túıe shyqqaly el men el aralasqan, sonsoń qoı bolmasa tirshilik sáni de bolmas edi. Kıim degen jún men teriden, sol jún men terini qoldana bilýden paıda bolǵan ǵoı. Al, baý, basqur, tekemet, kilem degen ásem jıhazdardy danalyqtyń jemisi emes dep kórshi! Jańaǵy bazardyń, ana qalanyń ishi-tysy toly maldyń ıesi kim? Qazaq! Dana qazaq!

— Áı, osy adam oılamaıtyn nárseni oılaıtyn sen de danasyń! Muny endi qoıa tur. Ana úıde otyrǵan jigittiń hatyn tezirek tabys eteıik...

2

Álibek úıde bir ózi, tereze aldynda taýǵa qarap qoıyp, jazý jazyp otyr edi.

Bul úı — Almaty ózenine taıaý Qulja kóshesinde, shaǵyn eki bólmeli qaraǵaı úı. Qyzylordadaǵy burynǵy KINO-da birge oqyp, Almatyda ashylǵan tyrnaq aldy joǵarǵy dárejeli mektepke kelip birge túsken úsheýi osy páterde turady. Tap-taza, jarqyraǵan bir sándi úı: ashyq terezeden kelgen aryq sýynyń syldyr úni qulaqty terbetedi, irgedegi saı samaly betti úrmelep ótedi; qaraǵan jannyń taý tutas kóz aldynda kólbep jatqan záýlim asqar, ásirese, aq qalpaq kıgen Talǵar shoqysy terezeden telmirip turǵandaı jap-jaqyn: onyń ıyǵyndaǵy antalaǵan sáýkele qaraǵaılar qymtaı jaýyp, qundaqtap-aq alǵan. Áridegi bult qushaqtaǵan zeńgirler aspan tórinde tirkesip jyljyǵan álem kerýenindeı...

Qaraǵan saıyn ushqyr oıdy qıal aıdynyna jetekteı jóneletin sıqyrly asqar búgin jas aqynnyń shabytyn qozdyryp jibergen sıaqty. Álibek qozǵalmastan júrekke quıylǵan áserdi qaǵazǵa sorǵalatyp jatyr. Taý, ózen, aǵash, samal, jarqyraǵan kún, darqan ómir, aınala kórkemdik názik oıly jas jandy áldılep, terbetip, baýlyp aldaǵy bir asar-aspas qıada daıyndap jatqandaı. Ol aspandaǵan sezim men bulaqtaı atqylaǵan sulý sózdiń tas qushaǵynda...

Esik ashyq jatsa da syrttan kirgen adamnyń sybdyry estilmedi, qaǵazǵa tóngen Álibek onyń jaqyndap kelip moınyn sozǵanyn da baıqamady. «Taǵy da óleń jazyp otyr eken!» — dedi ishinen Orazaly, aqyryndap keri shegine túsip. — «Kelgen hat eshqaıda qashpas, oqyr, shabyty kelgen shaqta silteı tússin».

Biraq joldasy uzaq kútpedi. Álibek basyn kóterip alyp qaryndashyn stol ústine tastaı berdi, ózi oryndyqqa shalqaıa tústi.

Shabyt ta shattyq, qaǵazǵa tógilgen shabyt jemisi onan da lázzátti.

Álibek jalt qarady.

— Sen qashan keldiń? Oqyp ta úlgirdiń be?

— Oqyǵanym joq, kóz suǵanaqtyǵy mende joǵyn óziń bilesiń.

Álibektiń túri de, minezi de ózgeshe Orazaly asyqpady.

«Sezimtal jigit jazǵanyn qazir ózi de oqyr. Shydamas» dep oılady.

— Oqymasań tyńda! — dedi Álibek jazǵanyn jarıalaǵansha asyǵyp.

— Qulaǵym sende.

— Túregelip oqıtyn bas-aıaǵy dóńgelengen nárse emes, jaı shatpaq, taý áseri.

— Oqı ber, oqı ber! — dedi úıge keıinirek kirgen Jaqıa.

Kók tiregen asqarym — Alataýym shandozym!

Zamannan beri tas qalqan, basymda bıik aıdarym!

Ǵasyrlardy bastan asyrǵan, qartaımas máńgi

kárıem!

Myzǵymas myqty berigim, kún betinde kóleńkem,

Arqa bette bas panam.

Bıiktik, barlyq sulýlyq bir ózińe tel bitken.

Til jetpes asqaq aıbarlym!

Shyńyńda jýsap bult qonyp, shoqyńda búrkit

shańq etken,

Qıqýly sıqyr tylsymym!

Iyǵyńa órmelegen boılaýyq arsha men sypsyń

qaraǵaı,

Samsap turǵan beıne bir qoramsaqtaǵy oǵyń

syndy!

Tynymsyz júgirgen kúmis syldyrly asaý bulaq,

on san

Oıyńdy shımaılap jatyr!

Alqabyńda jeti ózen, jeti ózenniń jeti óńiri jeti

salań boıynda, baq qonǵan baıtaq elińniń —

myńǵyrǵan maly esepsiz!

Sándi salań tolǵan án, dýmandy elde bı men kúı!

Jemiske tolǵan baýyraı alańnyń beti — albyrt

tań, jaıqalǵan baǵyń — jasyl gúl...

— Iá, arǵy jaǵy? — dep qaldy arqasy qoza bastaǵan Orazaly shydamaı.

— Bári osy. Taýǵa qarap otyrǵanda aýyzǵa túskeni.

— Muny ne deımiz? Keskindeme deımiz be? Álde kelbetteme bola ma?

— Ne deseń, o de.

— Jaqsy. Aıaǵyn kútemin. Al, mynaý lırıka bolýy múmkin...

Orazaly qaltasynan hat sýyrdy.

Álibek ushyp túregeldi.

— Maǵan ba?

— Saǵan, saǵan. Árip sulbasy qyz saýsaǵy tárizdi, názik kórinedi. Sirá, álgi gúl... Sulýdyń qoly shyǵar-aq. Qarashy — Jý-ný-sový degeni oramalǵa tókken kestedeı tizilip jatyr.

— Maǵan hat jaza qoıatyn kim bar! Áıel qoly! Onda jeńgemnen shyǵar.

Orazalynyń usynǵan hatyn Álibek ashpastan onyń tómendegi adresine baqty: Oral qalasynan!..

...Meńdiqyzdyń qoly emes, Álibekke ol óz qolyndaı tanys. Bul da áıel qoly. Bul kim? Orazaly aıtqandaı: usaqtap shalǵan keste sıaqty áripteri tizilip tur jáne bala qyzdyń qalamdy qaǵazǵa qadap jazýy!..

Álibek tolqyp ketti. Betine qaımaqshyǵan eljireý paıda bola qaldy. Qoly da dir etkendeı álsiz qımyldady, konvertti jyrta almaı álektendi. Jańa ǵana Alataýdyń aıbarly sıpatyn aýyz toltyrarlyq iri sózdermen beınelegen erkindik lebi ushty-kúıdi joǵalyp ketkendeı. Az sáttiń ishinde talaı boljalǵa jaramasa da, olardy túıip birin de jınaı almady. Kenet, júregi dúrsildep ketti...

«Men Oral qalasyndamyn. Bir aı turamyn ba, bir jyl turamyn ba, muny bir qudaıdyń ózi biledi. Kórgiń kelse... hat-habar salǵyń kelse adresim: Chagan kóshesi, 91-úı. Gúljıhan».

Qaıtadan oqydy. Biraq hattyń syryn birden uǵa almady. Ol tek «Gúljıhan... Gúljıhan»... dep erni jybyrlaı berdi.

— Ne jazypty? Qyzdan ekenin men de shamalap edim, — dedi Jaqıa terezege qarap turyp, ádetinshe baptap, asyqpaı sóılep.

Ol Álibektiń tolqyǵanyn da, hattyń maǵynasy mıyna tolyq jetpegenin de, qaıta-qaıta oqyǵanyn da kórdi, biraq elemegen boldy.

Gúljıhannan... — dedi Álibek, sybyrlaǵandaı eljirep.

Iá, Gúljıhan ne jazdy? — dedi taǵy da Orazaly aralasyp.

— Túsingenim joq... Túsiniksiz...

— Maǵan bershi.

Álibek hatty Orazalyǵa ustata berdi.

Men bir jaman habar jazǵan eken dep oılap om... Mynaý maǵynaly hat qoı. Jáne ózi shyńdalyp shyqqan, qol-aıaǵy balǵadaı, ózine de, ózgege de jiger quıyp turǵan sózder, — dedi Orazaly oqyp shyǵyp, joldasyna aınala kóz tastap. — Sen túsinbedim deısiń. Óte túsinikti hat...

— Túsiniksiz, — dedi Álibek taǵy da.

Orazaly basyn shaıqady. Al, Jaqıa burylyp kelip Álibektiń ıyǵyna qolyn saldy.

— Álibek, sen bala minezdi jansyń, kórgenniń, estigenniń syrtqy túrin ǵana, áshekeıli jaǵyn ǵana ustap qalasyń. Neden baıqadyń deshi? Álgiden bergi isiń men minezińe syn aıtaıyn ba? Myna hattyń da syrtyn kórip tursyń. İshine...

— Aıt! Aıt!

— Aıtsam. Aldymen jańaǵy kórkem sıpattamada Alataýdyń keskinin dál bergensiń. Biraq tek qana syrtqy túri, jansyz túri. Aıbarly túri, asqar túri ǵana. Nege onyń bir aýyz bolsa da ishki syry aıtylmaıdy. Álde ishki syry joq pa?..

— Jansyz taýdyń ishki syry qandaı bolmaq?

— Mine, mine, qur syrty kórinedi saǵan. Aıtalyq taý adamymen taý ǵoı. Sol úshin onyń aty da Talǵar shoqysy. Almaty shoqysy, Mataı taýy, bolmasa keıbiri Sýyq tóbe, Maraldy bolyp keledi. Osy attaryna qaraı shandoz bolyp turǵan joq pa? Bálkim asýlaryn talaı el úrkip asyp, bolmasa talaı asýlardyń dańqyn jurt ótken zamanda erligimen shyǵarǵan bolar. Bul syr emes pe? Osy sıaqty taý basynan keshirgen ne azapty, ne ardaqty ýaqıǵa atalsa sýret jandanyp júre beredi...

— Saǵan unamaı qalǵanyn ózim de baıqap edim. Bul shatpaqty qazir jyrtyp tastaımyn. Al, hat jóninde?

Jaqıa Álibektiń betine qarap az turdy da, sonsoń bul da basyn shaıqady.

— Jyrtpa. Jyrta salý sóz asylyn somdaı túsý bolyp shyqpaıdy. Men synymdy óziń aıt degen soń aıtyp turmyn. Al, hat jóninde meniń boljaýym, boljaý ǵana emes, anyǵy. Qyz Oral qalasynda. Durys qoı? Muny ózi jazyp otyr. Sondyqtan, bul aqıqat jaı. Bul bir. Ekinshi aqıqat «kórgiń kelse, hat-habar salǵyń kelse...» deıdi. Bul saǵan Oral qalasyna kel degeni emes pe? «Kórgiń kelse» degenniń maǵynasy osy. Munyń ekinshi túsinigi joq. Al, seni men meniń tireletin jerimiz: nege shaqyrady? Buǵan jaýapty Almatyda otyryp qumalaq salýmen tabýǵa bolmas. Jaýapty baryp jolyǵyp, sóılesip, kórisip, jaı-mánisti bilip alǵannan keıin tabasyń.

Álibek úndemedi. Ol sózge usta joldasynyń taıǵa tańba basqandaı aıqyn jáne dáleldi túsinigine qol qoıǵandaı boldy. Al Jaqıanyń sózine birden uııtyn Orazaly:

— Qazir bar da pochtadan aqshańdy al. Tezdetý kerek, — dedi.

Álibek til qatpastan kıine bastady.

— Men de birge baraıyn, — dedi Orazaly.

— Bar. Sen de bar, — dedi Jaqıa Orazalyny qostap.

Bul úsheýi úsh túrli jigit. Syrt pishinderi de, minez-qulyqtary da birine-biri uqsamaǵan.

Jaqıa uzyn boıly, aryq, at jaqty, túrik muryndy, júzi sur. Kóp kúlmeıdi. Kórýge sýyq adam tárizdi. Al, sonymen birge onyń belgisiz bir ishki jylylyǵy adamdy ózine úıirip ákete beredi. Onyń ústine: ár sózi jeńil-jelpi mátelge turarlyq til júıriktigi eriksiz boısundyrǵandaı. Bul qasıet ony tez kózge túsirgen-di. Jáne basqalarǵa qaraǵanda anaǵurlym saqa stýdent. Sondyqtan da ol qasyndaǵy ózinen kishi eki joldasynyń kópti kórgen aqylgóıi esepti.

Al Orazaly — aıtqanynan qaıtpaıtyn, bir betkeı, tabandy jáne ójet jan. Onyń ójettigi tipti, kemerlep turǵan tostaǵandaı, joldastar arasynda shyp-shyp tógilip te ketedi. Biraq, jibek minezdi jup-jumsaq Álibekpen asa úıirimdi Jaqıanyń qasynda Orazalynyń beti kógis tartyp kórgen emes. Bul ekeýiniń oǵash isteri mol basy artyq sózderine eń ári ketkende úlken kózin alartyp bir qarap alady da, sý sepkendeı tyna qoıady. Orazalynyń nyq denesine kúshi de saı. Ázi aıtýynsha, bala kezden bastap onymen beldesýge de, shekelesýge de eshkim par kele qoımaǵan sıaqty. Úsheýiniń basyn biriktirip turǵan da osy birinde bar, birinde joq qasıetter bolýy múmkin.

Eki joldasyn pochtaǵa jóneltip, Jaqıa úırenshikti óziniń aıaq sylaýyna kóshti. Jas kezinde ókpe aýrýyna shaldyǵyp, eki jyldaı aıaǵyn basa almaı azap shekken bul qatpa jigittiń oń aıaǵy semip ketken, ekinshisinen anaǵurlym jińishke edi. Bárinen de qasirettisi: kóp júrgen shaqta et qyzýymen aýyrǵany bilinbeı ketetin kemtar aıaq, otyrǵan kezde syrqyraı bastaıdy. Ol qazir de qabaǵyn shytyp, jan qınaǵan syrqatty sylap jeńildetip otyr. Doktor bergen maıdy jaǵyp alaqanymen sıpaıdy. Bir ǵajaby: bir qalada bir ǵana polák dárigeri — Maskeevıchke qaralý joly qıynǵa tússe de onyń aıtqany em, bergeni — shıpa sıaqty, maımen sylaǵan saıyn Jaqıanyń qabaǵy jazyla túsedi. «Doktordyń aıtqanyn beker oryndamaımyz. Endigári bolsyn!» dep ol basyn shaıqaıdy, ózine-ózi sert beredi. Biraz otyryp ol basyn kóterdi, terezege qarady. Pochtaǵa ketken ekeýi de jetken eken.

— Jaqıa, aqsha Álibektiń inisinen, kádimgi álgi óziń syrtynan rıza bolyp aýzyńnan tastamaıtyn Ádilbekten kórinedi. Alpys som jiberipti. Oral túgil Máskeýge baryp kelýge de jeterlik, — dedi Orazaly esikten kirmeı jatyp.

— Ol maǵan unaıdy. İsi de, minezi de tamasha. Kórmesem de kóz aldymda. Janyp turǵan bala. Myna hat ta sonyń silteýimen jazylyp júrmesin, — dedi Jaqıa.

— Bul múmkin emes! Qyzdyń eli shalǵaı, ákesi de bizge aralaspaıdy. Oqymysty, kópti kórgen, alystan boljaıtyn, aqyl ıesi jáne ishteı qatal adam. Bizdiń Ádilbek olarmen tanys ta emes.

— Jaqsy, solaı-aq bolsyn. Saǵan aqshany ne úshin jiberdi Ádilbek?

— Alys jerde muqtajdanyp júrmesin demese?

— Keshe ǵana keldiń ǵoı elińnen. Stıpendıa alatynyńdy iniń jaqsy biledi. Qalaısha muqtajdanasyń! Joq, men bilsem: seni qalaı da Oral qalasyna keltirý, qyzben júzdestirý. Bul tek qana Ádilbektiń, bolmasa jeńgeńniń qolynan keletin jumys. Osy kúnge deıin bir hat jazbaǵan qyz ózdiginen kelip ket deýi qıyn.

— Men de hat jazǵanym joq...

— Álbette, myna hat — shaqyrý.

— Sonda ne isteımin?

— Qyzyq jigitsiń. İsińniń bári shala. Basta pisirip keletin is qoı. Múmkin qyzdy súımeıtin shyǵarsyń?

Álibek múdirip qaldy. Qyzaryp ketti. Qysylǵanda sóıleı almaı qalatyn qalpyna kelip, býlyǵa bastady.

— Jaraıdy. Sen bylaı et: tez Oralǵa júrip ket. Oqý bastalǵansha áli jıyrma kún bar. Kór. Júzdes. Arǵy jaǵyn aqyldasyp sheshińder. Osynda alyp kelseń myna páter ekeýińe jetedi, — dedi Jaqıa.

«Sen ne deısiń? degendeı Álibek Orazalyǵa qarap ezý tartty. Býlyǵýy tarqaı berdi.

3

Instıtýttyń partıa uıymy shaqyrǵan májilisinen Jaqıa eleýrep qaıtty. Fılosoftyń aıaq basysy da, sózi de bir qalyptan ózgerip kórmegen salmaqty, bapty keletin. Al, júz álpeti ómirde elegizýdi bilmeıtin, baıaǵy surǵylt qalpy, qabaǵyn sál kere túsip «baldar qalaı?» dep tamsana qaraıtyn. Ol búgin esikti tez ashqany bylaı tursyn, ony nyǵyzdap qatty japty da, adymyn kere basyp tereze aldyna etti, ilese keri burylyp taǵy da esikke qaraı júrdi. Bul ózgeristi aldymen Álibek baıqady. Ol jolǵa shyǵý qamymen kishkene sandyqsha kárzenkesine kıimderin búktep, plashyna orap shań tımesteı etip muqıattap salyp jatyr edi. Bul jumysyn tastaı berdi de Jaqıanyń qımylynan, ózgerip ketken júrisinen ne bolǵanyn baıqaýǵa tyrysty. Orazaly aǵash kereýettiń ústinde jambastap jatyp, keshki qarbalasta syǵyraıǵan kerosın shamdy ózine jaqyndata salyp, kitap qyzyǵyna batqan edi. Eki kúnnen beri ol amerıkan jazýshysynyń «Hvat len Malyshyn», «Arqadan kelgen qyz» deıtin shyǵarmalaryna alańsyz súńgigen. Onyń qulaǵyna Jaqıanyń úıge engeni, esikten terezege alma-kezek aıańdaǵany, Álibektiń qımyl-qybyry kirmedi de, eleńdetpedi.

— Jigitter! — dep Jaqıa úshinshi ret esikke tónip baryp keri buryldy. — Ýaqıǵa zor.

— «Baldar» deńiz.

— Baldar!.. Úlken ýaqıǵalar... Zor ózgerister... Estimegen jańalyqtar bar.

— Iá, júrisińizdiń ózgerip ketkeninen-aq sezip edim, Jaqa. Ne jańalyq?

Úlken áńgime... Saıası másele... — dep Jaqıa únin báseńdetti. Ol Orazalyǵa qarap, «neǵyp jatyrsyń?» degendeı kóz tastap edi, biraq óz qyzyǵyna birjola alańsyz berilgen joldasy sózine qulaq qoımady, kitapqa qadala túskendeı boldy.

Jaqıa endi tamsandy.

— Baldar, tyńdańdar.

Men senderge úlken áńgime aıtpaqpyn. Biz óte iri áleýmettik ózgeristiń, bastalǵaly jatqan ózgeristiń aldynda turmyz... Gýbkom qyzmetkeri partıa aktıvinde sóz sóıledi bizdiń ınstıtýtta. Qazaqstanda «kishkene Oktábr» bastaldy... Ábekeń úıde me?

Jaqıa ekinshi bólmeniń esigine qarady.

— Úıde shyǵar. Keshke jaqyn baǵanaǵy aqsaqalmen sóılesip otyrǵan esik aldynda.

— Qaı aqsaqal?

— Alma satqan, — dep Orazaly basyn kóterip aldy. — Nemene, qupıa habar bar ma, sonsha sybyrlap.

— Qupıa da, qupıa emes te. Degenmen: «Ázirge jaıa berýdiń de keregi joq», destik. Álgiden beri eleń etpeı jatyr ediń, nemese «qupıa» degen sózge seniń de oıyń selt etti me?

— Myna kitap qyzyq. Bir ózi toqsan qupıaǵa turarlyq.

— Iá, Jaqa, aıta berińiz «kishkene Oktábrińizdi». Qyzyq sóz eken, soǵys bola ma?

— Álibek, jón isti óńkeı múkis jaǵyna burasyń. Degenmen, bul sóz kúrt ózgeriske baılanysty...

— Jigitter, úıde ekensizder ǵoı. Bólmelerińizden dybys bilinbegennen keıin men sizderdi joq qoı dep oılap edim. Júrińiz, shaı-sý isheıik, — dedi esikten basyn suǵyp úı ıesi.

— Jańa ǵana kirgenim osy, Ábeke, — dep Jaqıa sóziniń aıaǵyn jutyp qaldy. — Qazir, Ábeke, qazir...

Ábdýálı esikti qapsyra salyp, keri sheginip ketti de, áıeline:

— Jigitter kelgen eken, shaıyńdy baptaı ber, — dep arǵy bólmede buıryq berip jatty.

Jaqıa basyn shaıqady. Ornynan turyp, shashyn oń jaq shekesine jabystyra sıpaı bastaǵan Orazalyǵa qarap:

— Osy bizdiń Ábekeń, men adam tanysam, tuńǵıyq jan, tereń, óte tereń... — dedi aqyryn ǵana.

— Onda bul, Jaqa, álgi ózińniń aıtyp júretin: «naıza boılamaıtyn aram», «qurdaı jorǵalaǵan qý», taǵy nemene edi, «túk juqpas sum» deýshi me ediń? Solardyń biri boldy ǵoı bizdiń bul qojaıynymyz da.

— Aqyryn, aqyryn sóıle, Orazaly. Estip qalsa uıat bolar. Sońǵy aıtqannyń tóńireginde. Sý juqpaıtyn sum kisi ǵoı deımin.

— Sý juqpas pa? Túk juqpas pa?

— Aınalaıyn, aqyryn sóıleshi.

— «Sybyrlaǵanyńdy qudaı estimeı me» dep... Naǵyz sum bolsa, bizdiń ne oılap, ne sóılep otyrǵanymyzdan da habardar shyǵar. Keshke jaqyn alma satqan qara saqalmen shúıirkelesip, Pishpekke júrmekshi bop ýaǵdalasty. Men «Álibekti arbalaryńyzǵa mingize ketińiz» dedim. Ol «oılanaıyq» dedi.

— Onda jaqsy boldy ǵoı...

Stýdentter «sum kisige» uıǵarǵan Ábdýálı shaı ústinde bularmen shúıirkelesip sózge kirispedi. Áldeneni oılap-piship otyrǵan adamnyń keıpimen kózin juma túsip, shaıdy soraptap urttap otyrdy da:

— Men Pishpekke baryp qaıtamyn, jigitter. Myna balany da arbaǵa mingize ket dedim Jırenbaıǵa. Ol adam jáne júk tasıtyn arbakesh qoı. Pul tólemeı-aq mingizer oqýshy balany, — dedi.

Jaqıa men Orazaly jamyrap:

— Raqmet, Ábdeke. Úıi jaǵynan kelip ket degen hat alyp edi, sizben birge tez ketse joly boldy. Myń raqmet, Ábdeke, — desti.

— Erteń, Alla buıyrsa, tań sáriden júrip ketemiz.

Shaıdan keıin úsheýi óz bólmesinde taǵy da óz qamdaryna kiristi. Álibek sandyqsha-kárzińkesin muqıattap baılastyrdy, Orazaly kitabyna úńildi.

— Úlken ózgeris, baldar. Tunyp turǵan feodalızmniń uıtqysyn buzyp: Arqanyń Shormanovtaryn, Jetisýdyń Ordabaevtaryn ornynan yǵystyryp, jer aýdarý «kishkene tóńkeris», qazaq dalasyndaǵy kishkene Oktábr», — dep gýbkom qyzmetkeri durys aıtty...

— Aınalaıyn, qoıshy! Men de estigenmin baılardy jer aýdarady dep, jer aýdarmaq túgil kedeıler solardy pisirip jese de kóńilim baıaǵydaı...

— Orazaly, sen túsinbeısiń. Óte iri ýaqıǵa. Bul — eldi de, jerdi de jańartady degen sóz. Eski dúnıeniń muzy jaryldy, endi seńi júredi, baldar, sender muny túsinýleriń kerek.

— Jaraıdy, sońynan, sońynan túsinermiz, — dedi Orazaly.

Álibek sózge kirispedi. Ol tek qalaıda Oralǵa jetýdiń, tez jetýdiń qamyn oılady. Alda ne baryn, ne bolaryn oılaýǵa shamasy kelmedi. Onyń kóz aldynda Gúljıhan turdy...

4

Jazyqta jortyp otyryp joldy edáýir qysqartyp alǵan attar taý bókterine ilikken soń aıańǵa birjola kóship aldy. Al, órden-órge tyrmysyp alǵa umtyla túsken qos tory júkti fýrgondy ekinshi bir tóbeshikke zorǵa shyǵardy. Bir ýaqyt órsiz jerde óndire aıańdap, júris endi-endi túzeler degende taǵy ór, taǵy da tóbeshik kelip qalady.

«Qashan jetemiz Pishpekke? Qashan minem poıyzǵa? Qashan Arys, qashan Qyzylorda? Qashan?.. Qashan?.. — dep jybyrlaıdy Álibektiń erinderi, ózi túse qalyp ózge arbamen qatarlasa aıańdaıdy. Arbakesh aryq qara Jırenbaı da arbaǵa asylmaǵaly kóp boldy. At boldyrar, biraq Jırenbaı boldyrar emes, júrisi de jep-jeńil, ózi de qańbaqsha dóńgeleıdi, delbesi qolda, atqa janamalap soǵyp keledi.

— Toqmaq joly jaqyn, eki qonyp Pishpekke de dik etemiz, — degen shyǵar da arbakesh. Sol «dik etetin» joly Uzynaǵashtyń asýy, eki kún taýǵa shyǵady. Túseri jarty-aq saǵat. Aldy qyrǵyz eli. Eki taýdyń ǵajaıyp alqaby. Álibek buryn bir ret júrgen, Jaqyn ekeni ras — Qordaı joly úsh kúndik, kún raıy buzylsa Pishpekke deıin tórt táýlik te bolyp ketedi.

...«Qashan jetemiz? Qashan?.. Qashan?..

...Osy ana Ábdýálıdi Jaqıa «sý juqpas sum adam» deıdi. Ras shyǵar. Jaqań biledi. Úıinde bizden buryn turyp keledi. Myna tıep kele jatqan sandyqtar soniki shyǵar. Ne nárse bar eken ishinde? Aýyr. Ornynan qozǵap bolmaıdy. Attardyń myqshyńdaýyna qaraǵanda eki sandyq pen eki kisi órge qaraı aýyr júk bolyp keledi», — dep oılap qoıady. Álibek, arbaǵa miner kezde de, attyń júgin jeńildetý úshin túser kezinde de.

Qanshama asyqsa da, qanshama «qashan jetemindi» jıiletse de jol alys, taý silemi taýsylar emes, júk te jeńileıer emes.

Jol uzaq, áńgimeden ózge ermek joq.

— Jıreke, áńgime aıtyńyz, — dedi Álibek arbakeshke, kelesi bir dóńniń ústine shyǵyp, órsiz jazyq jolmen júrip, aıań sýytýǵa arbaǵa asylǵan kezde. — Osy bizdiń Ábdekeń qosaǵasy, el aǵasy bolǵan adam-aý, jón-josyqty kóp biledi.

Jırenbaıdyń da ishi pysyp kele jatsa kerek, jas jigittiń suraǵyna ilese jaýap qaıyrdy.

— El aǵasy? El aǵasy deýge de, qala aǵasy deýge de bolady. Óıtkeni elden góri bul jigit qalada kóbirek turyp keledi. Kópten beri-aq qalanyń beldi jigitteriniń biri bolyp sanalady. Árıne, Ábdýálıden de iri adamdar kóp.

Álibek sál oılandy da, Jaqıanyń «osy Ábdýálı kóp sumnyń biri» degeni eriksiz aýzyna túsip ketip:

— Sum adam ǵoı ózi, — dep qaldy.

— Qaraǵym, jurttyń kóbi sum ǵoı, osy kúni. Bul kisi sum da shyǵar, alaıda úlken tabysker adam. Sizderden páter aqyǵa qansha somnan alady?

— On somnan.

— İm-m, úsheýińnen otyz som de...

Arbakesh áldeneni kúbirlep esepteı bastady da, azdan keıin:

— Tamaǵy ishinde ǵoı, on somnyń? — dep anyqtaı tústi.

— Iá, tamaq qojaıynnan.

— İm-m, jıyrma som taza qaltada qalady eken. Astyqtyń puty elý tıyn, qoıdyń kókesi bes som bazarda. Qalasha tamaqtanǵanda aıyna bir qoıdyń etin jemeısińder, bir puttan artyq nan da ketpeıdi senderge. Shaı-sý bárin eseptegende úsheýińnen on-aq som jumsaıdy...

Myna esep Álibektiń oıyna kelgen esep emes edi, ol tań qalǵan pishin kórsetti.

— Bul eshteńe emes, — dedi aryq qara kisi. — Ábdekeńderdiń tabysy bizdiń tıyndap-tebendep jınaǵanymyzdan on ese, on ese emes-aý júz ese kóp.

— Siz qansha tabasyz?

— Bizdiń bar kásibimiz osy Pishpek pen Almaty arasynda eptep adam tasý men júk tasý.

— Aıyna úsh-tórt ret qatynaıtyn shyǵarsyz?

— Onan kóp emes. Sondaǵy bar tabysymyz: eń ári ketse qyryq, elý som.

Álibek baıqamaı ishin tartyp qaldy.

— Onyń tańdanatyn nesi bar, qaraǵym, ana on ese, júz ese artyq tabatyn Ábdekeńderdi aıt!

— Jıreke, tańdanǵanym: qoı bazarda bes som deısiz. Siz aıyna on qoı tapqanda, ana kisi on ese artyq tapsa, sonda júz qoı, ıakı bes júz som tapqany ma? Sondaı tógilgen aqshaly qandaı kásip ol?

— E, bala ekensiń ǵoı, qaraǵym. Óz áke-shesheń ne kásip jasaıdy?

– Ákem qaıtys bolǵan. Sheshem kári. İnim bar. Ortasha dáýlet — bir úıir jylqy, sonsoń qoı, qozy degen sıaqty. Saýyn sıyr árkimde de bar ǵoı.

Jırenbaı taǵy da kúbirlep óziniń ishki esep-shotyna qaǵyp:

— Bar dáýletiń, inińmen ekeýińniń, egerde bir úıir jylqy, bir qora qoılaryń bolsa, bes-alty buzaýly sıyr bolsa, sonda da Ábdekeńderdiń bir jyldyń tabysynyń úzeńgisinen de kelmeıdi.

Álibek basyn shaıqap alyp:

Jıreke, siz óte asyryp jibergen joqsyz ba? Ábdekeń tap sondaı qaltaly kapıtalıs sıaqty emes qoı. Ásheıin, qalanyń eti tiri azamaty tárizdi.

— «Kemedeginiń jany bir» deıdi qazaq. Sondaı-aq saparlas adam, syrlas desedi. Eshkimge syr shashar jigit sıaqty kórinbeısiń, oqyp júrgen qazaqtyń kórgendi balasy ǵoı dep tanımyn, qaraǵym, ózińdi. Sen tyńda, men aıtaıyn Ábdekeńniń kim ekenin, onyń kimdermen qol ustasyp kele jatqanyn. Ábdekeń jaqsy kisi. Sózinde turady. Jaqsylyq etemin dese etedi. Kópti kórgen, kóp biletin adam. Bul kisi ózinen de kóp bilimdi, úlken oqymysty, dáýleti tógilip jatyr derlik, ataǵy bútin Jetisýǵa, Pishpek pen Áýlıeataǵa, Shymkent pen Táshkentke málim Ǵalı deıtin adamnyń kóp júretin, isin istesetin oń qoly. Ǵalı Ordabaevtyń atqosshysy. Ǵalı Ordabaevty estigeniń bar shyǵar?

— Az-muz. Syrtynan ǵana estımiz. Qalada úıi bar emes pe?

— Bir emes, birneshe úıi bar. Meken-jaıy, maly, báıbishesi myna tómende İle boıynda. Ózi kóbinese osynda, Pishpekte, sonsoń Táshkende bolyńqyraıdy. Qalada úlken jaıy, sulý toqaly bar. Qazir áńgimege ilinip júr deıdi...

Álibektiń buryn-sońdy qulaǵyna shala-sharpy tıgen áńgimeler, keshegi Jaqıanyń elge úgit-nasıhat isine attanǵany — myna qara saqal aryqsha kisiniń áńgimesin tolyqtyra túskendeı boldy. «Úlken ózgeris degenderi osy eken» dedi ol ishinen.

— Al, Ábdekeń jaıynda siz áńgimeńizdi aıaqtaǵan joqsyz. «Oń qoly» degenińizdiń mánisi qalaı?

— Ábdekeń de sol Ǵalı Ordabaev sıaqty óz shamasyna bilgir, isker, ózine laıyq dáýlet jınaı bastaǵan eti tiri azamat. Onyń da Pishpekte úıi bar, — arbakesh arqasyn tirep otyrǵan eki úlken sandyqqa qarap qoıdy. — «Sonda túsir» dedi. Bul shamalaýymsha sol Ǵalı Ordabaevtyń jıhazy...

— Qandaı jıhazy? Eki sandyq asa kóp jıhaz emes qoı.

— Jıhazdyń jıhazy bar. Keshe keshte tıegende qulaǵym shalyp qaldy; taı jibekter bolýy kerek. Eki sandyqta qytaı jibeginiń on-on bes taıy jatsa — qansha pul bolaryn bilesiń be? Sonsoń: Ábdýálı ózi Shamalǵan bettegi maldy Pishpek bazaryna aıdattyrý qamynda. Erteń bizben qatar o da Toqmaqqa jetedi.

— Kóp mal ma eken?

— Jylqy men qoı, qansha ekenin Alla bilsin. Bul biraq Ǵalı Ordabaevtyń óz maly. Al, Ábdýálı buryn sonaý Quljadan, Aqsý men Kóksýdan jyljyǵan maldy Almaty men Pishpek, ári ketse Áýlıeata, Shymkentke jetkizdiretin. Ásirese sońǵy on jyl ishinde eń kemi mıllıon qoı ótkizgen shyǵar. Qarjy Ǵalıdiki, alý, aıdatý, sattyrý Ábdekeńderdiń jumysy. Aıdaýshy basqa. Bári aqshanyń qudireti ǵoı. Ábdekeńder qoı basyna on tıynnan paıda qylsa da jylyna bir sandyq pul tappaı ma? Mine, Ábdekeń endi sol áńgimege ilikken Ǵalı Ordabaevtyń dúnıe-múlkin rettetip jatyr. Men solaı ǵoı dep shamalaımyn. Qate bolsa qudaı keshircin. Biraq, qaraǵym, tisińnen shyǵarma, bári de ózimizdiń qazaqtyń balasy ǵoı. On segizinshi jylǵy apat tóńkeriste osy Ábdýálı Mamytbekovtyń ákesin aqtar atyp ketken. Ákesi de eti tiri kisi edi.

...Keshegi bizdiń fılosof Jaqıanyń «Jetisýdyń Ordabaevtary» degeni osy eken ǵoı. Oraldyń kimi dep edi?.. Muhametshınderi degen joq qoı... Aqmetsheniń de iri dáýletti ekenin, aýyzǵa ilikken bedeldi ákim bolǵanyn jáne onyń ústine bútin qosshy kedeılerdiń, ásirese Qoǵabaılardyń: «Aqsúıek», «qyrdyń shynjyr balaq, shubar tósi» degen attardy Aqmetshege tizip taǵyp aıtatynyn óz qulaǵymen estise de Álibek ony qosqysy kelmedi. Bul múmkin emes sıaqtandy. Onyń oı túbindegi kóp senimniń biri: «Bul myńǵyrǵan baı emes, ǵylym tiline bet burǵan paıdaly adam ǵoı», — degize berdi. Jáne Gúljıhan!

Gúljıhannyń taǵdyry... Onyń basyndaǵy aýyr qaıǵy Álibekke áli jetpedi...

EKİNSHİ TARAÝ

1

Kórpesin tas búrkenip alyp qyz áli solqyldap jatyr. Ol sham sóner-sónbesten-aq jylaı bastap edi. Mine túnniń de áldebir ýaǵy boldy.

Kempir bárin estip jatty — onyń ornynan neshe ret aýnap túskenin de, tipti kórpesiniń qalaı ysyrylyp ketkenin, ony qalaı búrkengenin de estidi. Úı ishi tas qarańǵy bolsa da kempir kózi bárin kórip jatqandaı. Qyz oń jaqta ózi salyp bergen qus tósektiń ústinde, tósek te úlken, kádimgi óziniń eski qus tósegi. Biraq tysy da jańa, mamyǵy da jumsaq, jambasqa batar bir irmegi joq. Birge jasasyp kele jatqan kóne tósek derlik emes. Jastyǵy da sondaı ǵoı. Bári qolaıly. Ústine jamylǵany qyzdyń óz sháıi kórpesi. Úkideı salmaǵy joq, ne tunshyǵarlyq, ne aýyrlarlyq jamylǵy emes. Úı de keń. Óte keń. Qazan jaqtaǵy kempir men eki aralyq el kóshkendeı ejelgi tór men bosaǵasy endep jatatyn qajynyń segiz qanat kıiz úıi ǵoı. Júnis qajynyń.

Bir kezde tórt balaǵa toly tór qazir bos qalǵan. Bas kótergen jalǵyz Ádilbek te syrtta, mal shetinde. Jazdygúni ol úıge jatyp kórgen emes. Búgin de solaı. Alpystan asqan kári kempir jas kelinmen ózi ǵana. Úlken kelin, úlken bala — aýlaqta, olardyń óz qamy, óz oshaǵy bar. Bar úmit Álibek pen Ádilbekte. Ásirese Ádilbekte. Óıtkeni Álibekjany da alysta. Kim biledi, erteń ol da óz jónimen jyraqqa tartyp júre me!

...Bul baıǵus balanyń da óz qaıǵysy ózine jetedi. Jalǵyz ákesi bolsa anaý qarańǵy úıge qamalyp qalǵany. Kelgennen beri jylaý, kelgennen beri jerge úńilý. Bul myna úıge súıeý. Myna dúnıege tirek bolyp ketkenshe qashan! Áli solqyldap jatyr. Qalaı jubatarsyń.

— Gúljıhan qaraǵym, jylama? Jylama, qaraǵym...

Solqyly sál báseńdegen qyz bul meıirimdi sózge onan ári egile túsedi.

— ...Táńiriniń isi. Kóný kerek...

Neshe ret aıtty muny. Esebi joq. Kóne adamnyń oıy da kóne. Kóne bolsa da kópti kórgen jannyń úırenshikti jubanyshy, úırenshikti tilek. Táńiriniń isi emes pe kókti-jerdi bar qylǵan! Jasaǵannyń isi emes pe beınet pen dáýletti qosa bergen! Qudirettiń isi emes pe jasty jetkizip kárini eńkeıtken. Buǵan Balym kempir túgil jas Gúljıhan, oqyǵan Gúljıhan da senedi. Biraq jas oı áldeqaıda júırik, áldeqaıda ótkir.

...Táńirińniń isi! Kóbi táńirińniń isi. Biraq adamnyń isin kári kempir bile me. Ol meniń bul úıge oılamaǵan jerden eriksiz kelip qalǵanymdy qaıdan bilsin! Meniń ákemniń dosynan qasy kóp bolyp ketkenin seze me úıde otyrǵan kempir. Meniń júregimde ne saryn baryn uǵar ma bul kúni etken sorly jan. Jastaı anadan aıryldym. Álpeshtegen jalǵyz ákeden aıryldym...

Qyz qatty óksip jiberdi.

— Qaraǵym-aı, sharshadyń ǵoı. Sabyr etseıshi, shydasaıshy. Allanyń jazǵany. Taǵdyrdan ozmysh joq... — dedi de kempir basyn kóterip aldy.

Ol aınala qarmanyp shapanyn izdedi, ornynan turdy. Kebisin taýyp kıdi, syrtqa shyǵýǵa bet aldy.

— ...Berik bolý kerek. Uzaq túndi egilýmen etkizý jaramaıdy.

Kempir esikti sıpalap ashyp, kúbir-kúbir sóılep júr; ózi de kez ilmeı, uzaq kólbep, aqyry syrtqa shyqty. Sonda da óksigin basa almaı jatqan qyzdy jubatýmen bolady, oǵan qybyrlap júrip súıenish aıtady.

Qyz da bárin bilip jatyr. Kempirdiń eljiregen únin estip-aq jatyr. Biraq...

...Shynymen-aq táńiriniń jazǵany osylaı ma?..

...Eli-jurtym qaıda?

...Týǵan úıim qaıda?

...Papam qaıda?

Bólshek-bólshek oılardyń birinen biri ashshy. Qyz burynǵydan da qatty óksıdi. Kempir qybyrlap úıge kirgen kezde ǵana saıabyr tartqandaı. Keshegi kúnniń keıpi úzdiksiz tiziledi. Kóz aldynan ótip jatyr. Solar ǵana eriksiz jubatqandaı bolady.

...Aldynan shyqqan jan joq edi, arbadan túse bergende halyq qaptap ketti. «Kelin keldi!», «Kelinshek tústi!» — desti. Adam degen úıdi-úıden qaptap shyǵyp jatyr. Kári-jasy aralas. Áıelder, qyzdar da bar. «Kádimgi Aqmetsheniń qyzy ma?», «Jıen qyz!» «Álibekke kishkentaıynan aıttyryp qoıǵan!», «Ádemi eken», «Tek óńi solǵyn eken!»

O, táńiri, sózden jańbyr jaýyp jatyr.

— Qutty bolsyn, sheshe! Kelindi bolypsyz!

– Kelinniń aıaǵynan degen!

— Qyzyǵyn kórińiz... Nemere súıýge jazsyn!

— Qolyńyz uzardy, sheshe!

...Bárinen de aýyr, tikendeı qadalǵany Hadısha degen áıeldiń mysqyly.

«Shyraǵym-aý, jeńeshe-aý, kelin sıaqty emes! Shoshaıǵan birdeme. Kózi baqyraıyp qaq tórge otyryp alypty. Eń bolmasa basynda jelegi de joq», — dep betin shymshıdy qasyndaǵy áıelge sybyrlap. Al, jigitter syqylyqtap «Álibek emes, Ádilbektiń ózi shyǵar kelinshek ákelgen, áıtpese kúıeýsiz kelin túse me?» — dep kózderin qysysady.

...Kóný kerek dep osyny aıta ma myna ǵazız jan...

Birneshe kúnnen beri, óń men tústiń eki arasynda, meń-zeń halde kelgen, kózin ilmeı sharshaǵan Gúljıhan tań aldynda uıyqtap ketti. Kóp ýaqyt ótip ketkendeı boldy. Bir kez kózin ashqanda ekinshi bir dúnıede jatqandaı kórindi.

Jat úı, basqa úı — jarqyrap tur. Jan joq. Túndik shalqasynan qaıyrylǵan. Aspan kókpeńbek túrýli. Ádemi samal soǵyp ketedi. Jep-jeńil!

Raqat dúnıe. Erteńgi shattyq qushaǵynda...

Erteńgi shattyń bar jerde birdeı. Dalada da, aýylda da erteńgi kúnniń shuǵylasy nur quıyp turady. Janǵa da, tánge de raqat jeli jelpıdi. «Shegen qudyqtaǵy» erteńgi shaq osyndaı. Ońasha samaldy úı. Ashylǵan túndik, kógildir aspan. Únsiz tóńirek.

Jup-jumsaq tósek, bolyskeı kereýet. Qozǵalsań terbetedi. Sháıi kórpe. Syrǵyǵany sezilmeıdi. Aınala jym-jyrt. Júrgen jannyń qybyry bilinbeıdi. Aýlaqtaǵy oshaq. Sút pisirgen áıelderdiń sózi de estilmeıdi.

Gúljıhannyń qulaǵyna emis-emis dybys shalyndy. Úzdik-úzdik sóz de jetti. Qaıdaǵy sóz? Úı syrtynda ma? Joq. Oshaq basynda...

— Áli uıyqtap jatyr ma?

— Jas qoı... kelin!

— Eshteme kórmeı ósken bala...

Gúljıhan ushyp keldi de, kıine bastady. Shashyn túzeýge aınala qarmanyp qaldy. Biraq... óz tusynda turatyn shar aına qaıda? Aına túgil bolyskeı kereýet te joq! Kempir salǵan qus tósek...

Dybys endi úı syrtyna shyqty. Tanys dybys, qońyr ún.

— Mama, álgi qoı terisine tuz jaǵa sal. Kún ystyq, júni jıdip keter. Keliniń turǵan joq pa? Shaı-sý ázirleseń jaqsy bolar edi. Meniń qyrda jumysym bar.

...Ádilbektiń óktem qońyr úni. Batyl úni. Qatal jigittiń qadalǵan jerden qan alar úni!..

Qyz qalaı tolqyp ketkenin bilmedi, ón boıyn yza kernedi. Bar zulymdyq syrtta sóılegen Ádilbektiń úninde, qaısar qaranyń istegen isinde sıaqtanyp ketti.

...«Meni alyp kelgen osy. Bári osynyń isi! Jańsaq jolǵa salǵan osy Ádilbek! Men kelemin be, bul jerge osy bolmasa?! Meniń jalǵan jolǵa túsýime de sebepshi. Men opasyz qyz boldym. Kóbiktiniń Qarlyǵasy boldym. «Qyz on beske jetkende, óspesin dep órkeni julyp ta jatyr saqaldy» dep Kóbiktiniń qarǵysy maǵan aıtqan qarǵys. Nege men jalǵyz ákeni umyttym. Keleke. Mysqyl. Qashyp ketken Álibektiń ornyna keldim be?»

— Ádilbek, meni Tekege alyp barasyń. Papamnyń habaryn bilmeı men bul jerde bir saǵatqa da qala almaımyn. Men... men, — dedi qyz býlyǵyp.

Uıyqtap jatyr degen qyzdyń qalaı oıanǵanyna tań qalyp tura qalǵan Ádilbek, endi onyń ózinen de óktem sóılegen sózinen sasyp qaldy. Ol qyzdan kózin almady, qapelimde ózine-ózi senbedi. Qaraýǵa názik, júzi jumsaq, ózgeshe ádepti syzylǵan qyzdan mundaı sóz shyǵady dep oılamap edi. Jáne qalaısha tez ózgerip ketkenine ań-tań. Sózin jutyp, býlyǵyp qalǵanmen kózge jas alar emes. Qaıratqa minip, shatynap ketken. Keshegi solǵyn tartyp, muńǵa batqan kelbette, qazir jasyp qalǵandyqtyń izi de joq. Jylaýǵa beıim úlken kózder jana túsken. Bútin bet álibi, barlyq dene bitimi jıyrylyp, túıilip, shıraı qalǵan. Túnimen shyńdalyp, shıratylyp shyqqandaı.

Qyzdyń kórer kózge ózgergenin kórip jáne onyń úniniń qarsy jaýapqa jol qaldyrmaǵanyn baıqap Ádilbek boıyna sińgen batyl lebizden bas tartty. Ol sylap-sıpaýǵa kóshti.

— Gúljıhan, tarylma, esh nársege taryqpa. Men qaladan shyǵarda-aq aıttym ǵoı ózińe. Qajet deseń Tekege de, Tekeden ári barý kerek bolsa oǵan da aparamyn dep. Bul meniń qolymnan keledi. Al, qazir jýyn, taran, sháı isheıik, áńgimeleseıik. Shaıdan keıin ózen basyna baryp qaıt, seıilde, kóńilińdi kóter.

— Tamaqtan as ótpeıdi papamdy kórmeı turyp. Eń bolmasa bir habaryn estýim kerek...

– Gúljıhan, men aıttym ǵoı, Tekege alyp baramyn dep.

Ádilbek bógelip qalyp, qabaǵyn shytyp edi, Gúljıhan muny ózinshe túsindi: qatal minezine kóshkeli tur dep oılady.

— Atty qazir jekpeseń, men jaıaý ketemin, — dedi.

«Bul qaısarlyq qaıdan shyqty dep bolmas: bolat tókti nemeni qaıystyra berseń shart synyp ta keter», — dep túıdi Ádilbek qyzdyń bet qaıtpas nıetin kórip.

— Jaraıdy jegeıin. At azdap tynyqsyn, otyn qandyrsyn. Keshe alpys shaqyrym jer júrip keldik, boldyryp qalsa jolda bosqa otyramyz. — Ol qyz qarsy jaýap qatpasyn dep esikten daýystady: — Mama, shaıyńdy ázirle. Biz tústen keıin Tekege júretin boldyq.

— Ádilbekjan-aý, — dedi bulardyń sózine qulaǵyn tosa bastaǵan kempir. — Men qaǵys esittim be, álde durysy sol ma?

— Iá, mama. Júremiz. Gúljıhan ekeýmiz júremiz.

Jıenniń hal-jaıyn bilýge baramyz, Tekege baramyz, — dedi ol býyndap baıandap.

— O, jasaǵan, kelmeı jatyp uzaq saparǵa attanady de. Biriń anda, biriń munda taǵy alystaǵy qalaǵa júrmeksińder.

— Mama, jóni solaı. Jıenniń áńgimege ilikkenin estidiń ǵoı. Mine, sol kisiniń qandaı jaǵdaıda ekenin bilý, járdemdesý tek qana Gúljıhannyń boryshy emes, bizdiń de... Meniń de boryshym.

— Iá, qaraǵym, solaı ǵoı. Týysqanǵa týysqan, jaqynǵa jaqyn qol ushyn bermese, ne bolady, — dep kempir kóne ketti. «Taǵy da alysqa ketesińder me», — dep ýaıymdaǵan adam, endi meıirbandyq nıetke kóshti. — Taryqqan adamǵa, zaryqqan pendege kórsetken jaqsylyq tańda táńir aldynda qaıtady.

— Iá, ıá, mama!

Búgin erte turyp, qystaýdaǵy shóp mashınasyna baramyn degen Ádilbek ne isterin bilmedi. Myna Gúljıhannyń kóldeneń sapary, onyń ústine oılamaǵan jerden taǵy da Tekege júrý — jumysqa kesirin tıgizdi. Júrmeýge laj joq. Jaqyn, týys, jalǵyz qyzynan basqa buta qalmaǵan Aqmetshege qol ushyn bermeý — eń bolmasa qyzyn kózine kórsetpeý adamshylyq pa? «Qalaı da muny endi tez isteý kerek. Tezdetip baryp-qaıtý kerek. Áıtpese, men de jalǵyzbyn, jumys bastan asady», — dep qorytty Ádilbek ishinen.

— Tústen keıin júremiz. Búgin qalaǵa jetip qonamyz. Atqa qıyn bolsa da...

Qyz endi qaıtyp til qatpady. «Atty qazir jekpeseń, jaıaý ketemin», — degen sózdiń qatty tıgenin jaqsy sezdi. Osyny jumsartaıyn degen jansha, ol qaınaǵan samaýyryndy ózi kóterip ákelip, qazan jaqta kúıbeńdegen kempirdiń jabdyǵyn tezdete bastady. Shaıdy ózi quıdy.

— Aınalaıyn, qaraǵym, ózimizdiń Gúljıhan... — dep kempir meıirlene tústi de, qyzǵa aıtar sózin irkip qaldy. İrikpeske ne shara! Túnimen solqyldaǵan qyz taǵy eńiremeı me! Ol aqyryn ǵana kúrsinip qoıdy. Oı aýyr. Aýyr oıdy irký de aýyr.

Álibek tez júrip ketkennen beri jáne Aqmetshe sózge ilikti degennen keıin kempirdiń kóńili elsiz qalǵan jaılaýdaı edi, kádimgi ańyrap bos jatqan qulazyǵan daladaı edi. Al, aldyna óńgergen toqtydaı etip, Gúljıhannyń bir ózin Ádilbek arbaǵa salyp alyp kelgende kempir belinen shoıyrylyp otyra ketken. Ne aıtýǵa, qalaı til qatýǵa dármeni kelmeı qaldy. Dúnıe ózgerip, jer tóńkerilip bara jatqandaı. Ataqty Aqmetshe, bir eldiń aýzymen qus tistegen ámirshisi. Abaqtyǵa tústi degen ne sumdyq! Balasy Qarshyǵa betimen joq boldy degen ne ǵalamat! Al, jalǵyz qyzy jasaýsyz, jeńgesiz, qurmetsiz, bolashaq táńiri qosaqtaǵan jerine jetim qyzdaı jalǵyz kelýi de sumdyqtyń basy?! Onyń ústine qudaı qosyp atasy aq batasyn berip atastyrǵan halel jupysyn Álibektiń ózi baryp almaı, inisine ákeldirdi degen ne yrym! Bárinen de buryn jurt aldynda ne demekpiz? Ata-babanyń joralǵysy buzylǵanyn qalaı qabyldaımyz?! Zaman shynymen ózgergeni me? Shynymen álem teris aınalǵany ma? Kelin túserdegi shadyman-shattyq qaıda?! Dýyldaǵan jastar men úlkenderdiń dúbilisi qaıda joǵaldy! Ata salty, baba joly qaıda?! Saltanatty toı, qýanyshty jıyn endi budan bylaı birjola qoshtasyp ketkeni me? Ataqty Tana Qarjaýdyń qyzy Aıbarshadan týǵan, óz elinde aqyldy qyz, kelgen jerinde Balym báıbishe atanǵan, bir eldiń tutqasyndaı áıgili Júnis qajynyń Balym kempiri atanǵan, bala ósirgen, er azamat ákim ulyna dúbirletip bútin Baıbaqtyǵa bılik aıtqyzǵan, baq, bata daryǵan Balym kempir búgin bar syı-qurmetten jurdaı, jetim qyzdaı etip kelin kirgizgeni me?!.

Oı aýyr. Aýyr oıdy ishke irký onan da aýyr.

Kempir tek kúrsine túsedi.

Úlken kisi kúrsinýge ǵana beıim. Bógettep belin tas býyp, aǵysyn basqa jaqqa buryp jibergen ózendeı, ómirdiń qurt ózgerisi ata salttyń qara shańyraǵy Júnis hajynyń úıine kelip tirelgenin kempir qaıdan bilsin? Ol tek kúrsinedi, kúrsinedi de, ótkendi joqtaıdy. Onyń kishi balasy ǵana qart ananyń tiregi sıaqty. Julqynyp ósip kele jatyr...

Al, Álibegi she? Kim biledi! Myna qasiret toryna tyrmalǵan Gúljıhanǵa da qol ushyn bere almaı júre me!

Úlken úıde úsh adam: úsheýinde úsh tilek. Úsh úmit. Munyń ne bolaryn, qaıda baryp tirelerin boljaýǵa olardyń shamasy kele me?

2

Sonan keıin Hakim jetip keldi...

«Ádilbek kelip ketti... Gúljıhandy elge alyp ketti», — degen qam kóńil Meńdiqyz.

Bul kútpegen, oılamaǵan jerden kezdesken jaıǵa Hakimniń ishi muzdaı bolyp júre berip edi. Túsi de surlanyp ketken. Biraq, Meńdiqyzdy jazǵyrýǵa onyń batyly barmady, jaryn aıady. Sońǵy kezde bul da muńdy, bul da úreıli. Álibekti «Shegen qudyqqa» jibergen «aıyby» batyp júrgen. Onyń ústine bas keser Qunyskereıdiń úrkitkeni qandaı aýyr boldy. Dertke ushyratty. Áıel adam, qyzǵa da jany ashıdy...

«Bul joq jerden shıelenisken jiptiń túıinin qalaı jazyp jiberý kerek?» — Oılanyp biraz otyrdy da Hakim: — «Qalaıda elge baryp, sol jerden bir jónin tabarmyn», — dep atshysyna keldi de, arba jekpeı, salt minip qyrǵa shyǵyp ketti. Tezirek jáne jalǵyz júrýdiń qamyn kózdedi.

— Aınalaıyn, Hakimjanym! Alystap ketip, úıdi kórmeı qoıdyńdar ǵoı. Keldiń be áıteýir, aınalaıyn...

Balym kempir kózine jas aldy.

— Mama-aý, nege jylaısyń? Meniń kelgenime tańyrqap, nege kelip qaldy dep jylaısyń ba? — dep Hakim kúlip, bos kóńil kempirdiń arqasynan qaǵyp, betin tosty.

— Aınalaıyn. Aınalaıyn! — dep kempir myrsyldaǵan kúıi onyń betinen súıe berdi.

— Jaqsy, mama, jaqsy. Qatty saǵynǵan ekensiń. Biraq, juma saıyn kelsem de osy jylaý, saǵan báribir.

— Qaıdan juma saıyn... Kóktemnen beri tóbeńdi kórsetken joqsyń.

— Ózim kele almasam da, amandyq bildirip adam jiberdim ǵoı, mama. Anaý kúni myna kishi balań da baryp qaıtty. Keshe taǵy da baryp...

Hakim «Gúljıhandy alyp ketti» degen sózdi jutyp qaldy. Bul ózi qoldamaǵan isti inisiniń birbetkeılikpen «men bilemge» salýyn sógip ótpekshi bolyp edi, biraq bul keketýden eshteńe shyqpaıtynyn aqylǵa salyp jaıymen túsindirermin dep oılady, eski uǵymǵa súıengen kempirdiń júregine qatal úkimmen jara salarmyn, dep qoryqty. Óıtkeni bul sıaqty batyl qadam, kámil-aq, kempirmen aqyldasqan qadam ekenin Hakim qaladan shyqpaı turyp boljaǵan edi. Ol kempirdiń qushaǵynan bosanǵannan keıin, sup-sur bolyp oń jaqta otyrǵan Gúljıhanǵa qalaı amandasaryn bilmeı bógeldi. Qyz tómen qarap otyr. Eger kózine kózi tússe dybyssyz bas ızep amandasar edi. Al, atyn atap aman-saýlyq suraý, bolǵan isti bekitip osy úıge kelin bolyp kelgenin qoldaýmen teń. Jáne óz qolymen mal-múlkin kampeskeletip, ákesin tutqyndaýǵa ruqsat bergen qyzǵa esh nárse bolmaǵandaı-aq, jyly júzdese qalý adamǵa laıyq emes.

— Salamat pa, shyraq, — dedi Hakim kóbinese tanyc emes jastarǵa aıtylatyn kópke ortaq «shyraq» degen sózdi aty ornyna qoldanyp.

Qyz basyn da ızegen joq, júzin de burǵan joq, bul amandasýdyń ózine arnalǵanyn bilse de sezbegendeı, ol beıne bir qýyrshaq tárizdendi. Hakim qabaǵyn tyrjıtty da, áldekim baıqap qaldy ma dep qysyla bastady, júzin tez anasyna burdy:

— Meńdiqyz keliniń «sheshem qartaıdy, úı ishiniń bitpeıtin usaq taýqymetinen qutqarsam», — dep arman ótedi, — dep bir qoıdy.

Kempir oǵan da bosap:

— Aınalaıyn, Meńdiqyz kelinim... ol adam ǵoı. Ómiri meni aıaýmen keledi, — dep jalma-jan qulaǵyn túre bastady. — Úı ishiniń uzaq taýqymetinen qutqarsam deı me? Ol qalaı degeni, Hakimjan-aý?

Hakim asyqpady. Ol oıyndaǵy úlken istiń bastamasyn qulaqqaǵys qylyp, biraq arǵy jaǵyn eptep, jińishkelep, kempirdi birte-birte kóndirý nıetinde edi. Ústindegi plashyn sheship, tórdegi júk ústine qoıdy. Qaıtyp esik aldyna kelip, etiginiń shańyn súrtti, basyndaǵy fýrajkesin aldy, qalyń shashyn salalap keıin qaıyrdy. Sonsoń jýyný nıetimen qazan jaqtaǵy quman-shylapshynǵa kóz tikti de, kempirdi aıaǵandaı basyn shaıqap qoıdy.

— Qıyn ǵoı, mama. Qartaıyp kelesiń. Bir úıdiń sharýasyn bir óziń isteıtin shaq aldaqashan ótip ketti. Ana balań oqýda, myna balań áli jas, bul da óz aldyna adam bolyp ketkendeı dárejege jetken joq, bilimi az...

— Men úshin ýaıym jeme, Hakimjan. Ózderiń adam bolyńdar. Maǵan munda qolǵanat ete turarlyq Gúljıhan qaraǵym da kelip qaldy. Bir jóni bolar. Qartaıý bárińniń basyńa da keletin jaı, qudaı tek qarttyqqa jetkizsin de!

 

Kempir álgi aıtqan sózin umytyp qaldy bilem. Hakimniń jaýabyn kútpeı óz oıyn alǵa sap bolashaqtyń qamyn jeı bastady.

«Myna Aqmetsheniń qyzyn shyn kelin etemin dep oılaıdy ǵoı shamasy. Bul jaıdy birtindep ózgertý kerek», — dedi ol ishinen. Onyń kelgen sebebi de osy ǵoı.

Syrttan isirgen Ádilbek aǵasyna qysyla sálem berdi de, kózine týra qaramaı jaılap qana amandyq surasty.

— Amanbyz, — dedi Hakim salqyn júzben, — amandyǵymyzdy keshe óziń kórip ketpediń be?

— Iá, Hakim aǵa, kórdim. Meńdiqyzdy kórdim. Ózińizge jolyǵýǵa mursham kelmedi.

«Jaý qýdy ma murshań kelmeı» degen sózdi aǵasy aýyzda áreń ustap qalǵandaı «ja»... dep tamaǵyn kenedi. Biraq arǵy jaǵyndaǵy dybysty shyǵarmaı úzip jiberdi. Ádilbek aǵasynyń ne aıtaıyn degenin ábden uqty. «Bir shaıqas bolar-aq» dep túıdi ol, ózi ishteı dirildep ketti. Hakimniń túri de, sóz saptaýy da oǵan úskirikteı áser etti. «Ne dálel bar? Sol óziniń jańaǵy mamasyna aıta bastaǵan «úı ishiniń taýqymetinen qutqarýdy men de qalqan etermin», — dedi jas jigit, tal qarmaǵandaı tistene túsip. «Qalyńdyǵyn alyp kelýge jaramaı syzyp turǵan inińniń bolashaq qatynyn alyp kelgenim be meniń jazyǵym?!

— Bala, ana attyń aıylyn bosatyp, tizginin durystap qańtar. Aq kóbikke tústi.

«Seni sonshama ne jaý qýdy», — dep qala jazdady bul da jańaǵy aǵasynyń irikken sezin qaıtalaǵysy kelip. Sóıtti de jalma-jan:

— Jaraıdy, — dedi kelte jaýaptap.

Aqmetsheniń qyzyn Hakim úlken inisine alyp berýdi maquldamaıtyny kúni keshe Meńdiqyzdyń sózinen de kórinip edi. Al, qazir qabaǵynan qar jaýyp kelgen aǵasynyń ursatynyn da bilgen. Osyny oılap Ádilbek birden-birge ishteı taısala bastady. Aǵanyń aǵalyq qudireti inige ejelden bes paryzdyń birindeı bas tartpaı oryndaıtyn qudiret, onyń ústine bir oıazdy bılegen, on jyldan beri at ústinde jortyp, halyq qamyn kózdegen ataqty Hakimniń, sózge júırik, aqylǵa usta el aǵasynyń óktemdigine qarshadaı bala qalaısha qarsy turar!

Attyń aıylyn bosatyp, jel betke baılap jatyp Ádilbek «bul qalaı bolady?» degen túıtkil sózge jaýap kórip edi, kóńilge nyq jaýap orala qoımady. Onyń ornyna: «Eki ortada osy meniki ne bosqa aram ter bolyp júrgen? Qatyn alatyn kisi bar jaqsylyǵy men bar jamandyǵyn ózi kórmeı me? Eger aǵasy razy bolmasa, buǵan bılik aıtar men be ekem? El ishi qym-qıǵash baı men kedeı bolyp qasqyrsha julqysyp jatqanda, olardyń prokýror basshysy qalaı aralaspaıdy? «Aqmetshe jaqynym», — dep — arasha túsý zań basyndaǵy adamǵa laıyq ta bolmas. Bul jerde meniń súzegen taıynshadaı kóz alartyp, jelke kújireıtýim jón bola qoıar ma eken?..» — degen kúdikti oılar shyrmaı berdi.

Ol at jaılap bolyp, kári sheshesine bolysty. Samaýyrynǵa sý quıyp, ony tutatyp, usaqtap aǵash jaryp tezirek shaı qaınatýdyń qamyna kiristi. «Osyndaıda bir sharýaǵa qolaıly kelinniń keregi... Myna kózi jaýdyrap úıde otyrǵan sorly qyz ne sharýa sharýalap ta jarytpas, ne Meńdiqyz sıaqty eriniń, úlkenderdiń babyn taýyp ta uqsatpas-aq. Beıne quralaıdyń tas burshaǵynan buǵyp, shóke túbinde jatqan kıiktiń jetim laǵy tárizdi. O, qudiret, keshegi aýzymen qus tistegen qudiretti pravıtel, oqymysty Ametsheniń shań tımeı ósken jalǵyz qyzy! Sen tur, men ataıyn myrzalaryń mańynan júrýge taısalatyn, sóz salýǵa bata almaıtyn qudiretti ákeniń erke totysy! Basqa jurt ınternatqa qoly jetpeı oqýǵa zar bolyp júrgende, qyzyn qalada tárbıelep, mýzyka muǵalimin aldyryp, án men kúıge bólep aqsúıekshe mápelegen sulý, endi myna qysylshań zamanda elden aırylyp, mal-jannan aırylyp, jalǵyz ákeden kóz jazyp qalǵany! On narǵa jasaý júgin artyp, arǵymaqqa altyn er salyp minip, basyna kúmispen qaqtap, altynmen býlaǵan sary ala oqa sáýkele kıip qyz nókerimen túsetin kelinshek...»

Ádilbek úıge kirip keldi de, Gúljıhanǵa bergen ýaǵdasyn baıan etti, ol áldenege oıy alasuryp býlyqqandaı demin ishinen aldy.

— Hakim aǵa, myna Aqańnyń jalǵyz qyzyn dalaǵa tastaı almaı, basyna úlken qasiret kezdesken kezde «óz súıegim» degen namysym qozyp ketip, eshkimnen bıliksiz úıge alyp keldim. Jáne Gúljıhanǵa bergen ýaǵdam bar, ol — ákesine qalaıda kezdestirý. Búgin Tekege alyp júrmekshimin, — dedi.

Hakim tańyrqaǵandaı inisine qadala qaldy. Onyń bar kúnásin bir-aq jaıyp salǵandaı, istegen isin qaltqysyz aqtaryp tastaǵany eriksiz oılantty. Onyń ústine o bastan jobalap kelgen «ózgerisine» myna sóz bar túıindi jazyp jibererlik nárse sıaqtandy. Ol qyzdy Tekege alyp júrý degen sózge jarmasa ketti.

— Munyń adamgershilik. Ákesine jolyqtyrý úlken adamgershilik. Men oǵan járdemdeseıin. Qaǵaz jazyp bereıin. Qaıda jatqanyn, qalaı jolyǵatynyn aıtyp jón silteıtin ıýrıst bar gýbsotta, — dedi.

Aǵasynyń tez kóne qalǵanyna jigit te tań. «E, báse, týystyń aty týys. Aqmetshe men biz birimiz qyzdan, birimiz uldan týmadyq pa! Qanshama qara baýyr bolsa da, myqty jigit jibidi», — dep oılady Ádilbek. İnisi jaýap qaıyrǵansha, aǵasy taǵy bir aqyl salatyn qupıa syr aıtarlyq sózdiń basyn kórsetip tastady.

— Sonsoń, Ádilbek, kempir úsheýmiz aqyldasyp isteıtin bir áńgime bar, ony keıin aıtarmyn, — dedi.

Úndemeı qatyp qalǵan qyz endi tebirendi. Hakimniń shyn oıyn, nege kelgenin, onyń ne ister pıǵylyn qyz uqqan joq, tek onyń qulaǵyna «men oǵan járdemdeseıin» degen jyly sóz ǵana keldi. Qyz shydamady, óksip jylap jiberdi. Keshe ǵana jaý kóringen, oǵan deıin túsi sýyq yzǵarly Hakimniń myna sózi bárin jýyp jibergendeı, qyz ushyp túregelip Hakimge jarmasa ketti, moınynan qushaqtaýǵa umtylyp qolyn soza tústi, biraq Hakim eljiregen qyzdy asa egiltpeıin, moınyma asyldyrmaıyn degen nıetpen:

— Shyraǵym sabyr et. Sabyr et. Ómirde ashshy da, tushshy da kúnder kezdesedi. Sabyr et. Men qaǵazǵa jazyp bereıin. Tekege barysymen jolyǵý jaǵyn kózdeıtin járdem beretin adamǵa hat bereıin, — dedi. Sóıtti de qyzdy otyrǵyzýǵa tyrysty. Qyz onan ári eńireı tústi. Onyń ákeden aırylǵan, súıgen jardan qol úzip qalǵan barlyq ashshy qasireti tasqyndap jas bolyp egildi...

Bir kez qyzǵa qysylyp kempir myrsyldady.

— Qaraǵym-aı, jas basyńnan mundaı kúıge ushyraǵan... Eh... eh-eh...

— Aý, qoıyńyz, mama. Sizdiń munyńyz laıyqsyz ǵoı. Tiri adam tirshiligin etedi, bári de orny-ornyna keler. Sizdiń jylaýyńyz bolmaıtyn sharýa, mama.

— Aınalaıyn, biriń anda, biriń mynda, bastaryń bir qosylmaı-aq qoıdy. Endi mine jańa kórdim degende, basqa qaıǵysy aralasyp... qoı jasyndaı jasym qalǵanda jamandyq kórmeı ólsem dep edim... Eh- eh-e-h...

— Sharshaǵan ekensiń, mama. Ózim alyp ketip, biraz ýaqyt esh nárseni ýaıymdatpaıyn, úı ishiniń usaq mashaqatynan aýlaq óz qolymda dem alasyń...

Kempir qarsy jaýap qata ma dep seskenip, Hakim oıyn aıaqtamady. Ázirge osy da jeter degendeı sózin kilt úzip, beti-qolyn jýýǵa syrtqa qaraı bettedi.

«...Qyzyq, — dedi ishinen Hakim esik aldynda qumanmen qolyn jýyp jatyp. — Degenmen kóner. Kónse bári de orny-ornyna keler. Kempir óz qolymda, qalada Ádilbek oqýǵa kirer, óz betimen óz jolyn tabady ǵoı, aqyly bar, tabandy jas jigit... Áıtpese myna jańa kezeńde, beleńi bar baıaǵy kók dónendeı týlap pále qylar...»

Hakim basta inisimen tomaǵa tuıyq, kórisip, kele-kele úı ishimen tilge kelgen soń bári de kesheden bergi túıtkil qabaqtan aryla bastady. Qaımaq salǵan shaıdyń da óńi kire qaldy, aýyl amandyǵyn surasqan áńgime de jaıdary qalypqa kóshti. Áldenege kúnáli jandaı basynda boıyn tejeı túsken Ádilbek te aǵasynyń qabaǵyna qarap mańdaıy jazyla berdi. Ol kóbinese endi álgi bir Hakim sózi ne sóz, ol qandaı syr degen jumbaqqa alańdaı tústi. «Qyzdy ákesine aparýǵa qarsy emes, buǵan tipti ózi járdemdespekshi boldy. Ońasha ne áńgimelespekshi? Álde Álibektiń úılenýi jaıynda ma? Álde onyń ózinen bir habar aldy ma eken?» Biraq ol Hakim oıyn taba almady. Muny keıinirek uqty. Kempirdiń asqan asyn jer aldynda, sý basyna baryp qaıtamyn dep Gúljıhan úıden shyǵyp ketti. Ońasha qalǵan anasy men inisine álgi syrdy Hakim ózi aıtyp berdi.

— Mama, — dedi ol kempirge erkelegendeı bir jumsaq únmen. — Jańa aıttym ǵoı, óz qolyma alyp baǵamyn dep. Bul Meńdiqyz kelinińizdiń kópten aıtyp júrgen tilegi edi. «Sheshem qartaıdy. Ana balasy alysta, úılense de ol kelinshegin aýyldan óz qasyna alyp ketedi. Kenje balasy jas. Jas basynan onyń aıaǵyn shyrmaý obal. Áli oqýy kerek», — deıdi. Men kelinińizdiń bul oıyn ábden maquldadym. Ádilbek oqýy kerek. Al, sizdi óz qolyma qalaǵa alyp ketýim kerek.

Kempir shoshyp ketti.

— Qaraǵym Hakimjan, aınalaıyn, ondaı sezińdi maǵan esittire kórme. Qoı jasyndaı jasym qalǵanda men alysqa uzaı almaımyn. Qudaı qajynyń qasynan buıyrtsyn topyraqty. Ózi eki-úsh kúnnen beri túsime isirip júr. Kóp uzamaı qasyna baratyn shyǵarmyn...

Kempir sózin taýysar-taýyspasta Ádilbek óz boljamyn anyqtaýǵa asyqty.

— Qalaı? Kempirdi óz qolyńyzǵa alsańyz, meni oqýǵa attandyrsańyz, bul úıde kim qalmaqshy? Álde...

Ol aınala kóz jiberip úı jıhazyn álde bireý alyp keterdeı-aq túgendep súzip shyqty. Shańyraqqa qarady «myna shańyraqty jınap birjola sholanǵa tyqpaqshysyń ba», — degendeı qabaǵyn túıdi.

— Úı degen biz qaı jerde júrsek, sol jerde, — dedi Hakim burynǵy aǵalyq batyl únmen.

— Qyzyq pikir. Biz barǵan jerge myna úı de bara ma? Qonys. Kádimgi myna ata qonystan jyljyp...

— Ata qonys... Ata qonys ózgeredi ǵoı, shyraǵym.

— Qalaısha?

— Qalaısha deısiń be? Bul, árıne, uzaq áńgime. Sonda da ony qysqarta aıtýǵa bolady. El bolyp, jurt bolyp kúsh biriktirmekshi, bas qospaqshy. Iakı jerdi birigip jyrtatyn, kólik kúshin birigip paıdalanatyn artel qurylady. Artel bolý degen myna sıaqty ár jerde bytyrap otyrý emes, bir jerge jıylyp qala tártibimen qystaq salý degen sóz. Ata qonys solaı ózgermekshi. Qazaq aıtpaýshy ma edi: «Elý jylda el jańa» — dep.

— İm-m, — dedi Ádilbek sozyp, — túsinikti. Álgi Uzaq pen Oljaorys komsomoldyń aıtyp júrgen komýnasy qurylady deńiz!

— Onan úrketin eshteńe joq, Ádilbek. Báriń ózińmen aýyldas, ózińmen bolystas eldiń azamattary. Kóppen kórgen uly toı. Jańa jurt. Jańa qonys. Jańa turmystyń bastamasy.

Ádilbek úndemeı qaldy. Onyń ornyna kempir qaıtadan kúrsinip, qaıtadan topyraqtyń qajy qasynan buıyrýyn tileýge kóshti.

— Qaraǵym Hakimjan, qaıda júrseńder de aman bolyńdar. Syrttaryńnan bir qudaıdan tileıtinim: senderdiń aldaryńda alsyn, senderdiń jamandyǵyńdy kórsetpesin. Osy jerde jazsyn qudaı topyraqty. Ata-babanyń qabyrynyń janynda, qajynyń qabyrynyń janynda, meni qaıtesiń qozǵap.

— Túý, mama, sen sary ýaıymǵa salynyp, áldeneni aıtasyń. Jurttyń kempiri toqsanǵa, júzge kelgende de ólimdi oılamaıdy. Bes múshelde kisi toryǵa ma eken, — dep bir jubatty da, ana baǵýǵa óz pravosy baryn da alǵa tartty: «Qart dúnıe salǵannan keıin myna eki balany oqytyp, jurt qataryna qosý, ózińdi baǵý eń aldymen myna meniń boryshym. Osy kúnge sheıin ázirshe elde tura tursyn dep qozǵamaı kelip edim, endi munan bylaı qaraı óz qasymda, óz kóz aldymda bolýyń durys.

Ádilbek aǵasynyń oıyn endi boljady. «Munyń Gúljıhandy Tekege jiberýi de, meni oqýǵa jyljytýy da tegin bolmady. Sirá, álgi jańa qonys degeni kúmándi birdeńe bolmaǵaı...»

— Hakim aǵa, sizdiń sózińiz qyzyq. Kempirdi qolyńyzǵa almaqshysyz, oǵan, árıne, qaqyńyz taýdaı. Al, meni oqýǵa jibergendegi maqsatyńyz meni oqysyn degendik pe, álde basqa bir sebebi bar ma? Men oqýǵa ketemin be, ketpeımin be, bul meniń bıligimde shyǵar. Kete qalǵan kúnde bul úıde kim qalmaqshy? Qysqasy: qarttyń qara shańyraǵyn ortasyna túsirip, birimiz ákim, birimiz stýdent, endi birimiz taǵy birdeńeniń quıryǵyn ustaıtyn bolyp shyǵady deńiz.

— Bóten eshbir oı joq. Bári sen oqysyn, sen adam bolsyn degendik.

Ádilbek oılanyp otyrdy da, aǵasynyń sózine jarmasty.

— Álgi elý jylda el jańa degen qonysyńyz ne qonys? Oǵan meni qonystandyrmaı ma elde bolsam?

— Pojalysta, sen kónseń aldymen óziń bastaısyń.

— Túsindim. Ábden túsindim. Júnisovtiń bir balasy ekinshi balasynyń oıyn bir kósh jerden-aq sezedi. Ana inińiz baı qyzyn alady degen ataqtan qashyp Almatysyna taıyp otyrdy. Myna men komýnaǵa kónbeı álek shyǵarady, sol úshin oqýǵa jiberemin deńiz. Quıryǵynyń ushy kórinip turǵan saıasat eken. «Sheshesin óz qolyna aldy, inisin komýnadan qashyryp jiberdi», — dep bireýler ózińizge bas salmasa qaıtsin!

Hakim qatty sasty. Ol kútpegen jerden boljal jasap kóp oıdyń ústinen shyqqan inisine ne derin bilmedi. Onyń ústine syrt jaqtan jaqyndaǵan Gúljıhannyń aıaq basysy estildi de, ol aıtar sózin tejep qaldy. Aǵasynyń aıtar sózi qandaı ekenin kim bilsin, biraq Ádilbektiń oılamaǵan jerden «sheshesin qolyna alyp, inisin komýnadan qashyrdy» degen sózi aǵasyna ózgeshe oı saldy... Shynynda, qıyn jaı eken. Ne kóp, sóz terýshi, jala jabýshy kóp. Ásirese birge júrip, kóz tikken dos ta, dushpan da az emes. «Dos» onyń baǵyn, iskerligi men bedelin kúndese, al dushpan syndy saǵatta qapyda bas salýy múmkin ǵoı. Myna inisiniń aıtyp otyrǵan sózi eń aýyr aıyp bolyp taǵylary haq. Al, ana inisiniń alystaǵy astanaǵa tez jóneýi de Aqmetshemen baılanysty, tipti qosshy men partıa komıteti adamdarynyń kózine túsip qalǵany Álibektiń oqýyna tez júrip ketýi jedeldetti. Hakim muny Meńdiqyzdyń sózinen de anyq túsingen.

— Men úshin qam jemeńiz, Hakim aǵa. Siz munan on jyl buryn atqa minip Ábdirahman otrádyna ketkende on segizde edińiz. Onda óz jónin, óz jolyn aıyratyn erjetken shaǵyńyz-dy. Men de qazir sol kúndegi sizdiń jasyńyzdamyn. Ázirge myna qara shańyraqty tastap esh jaqqa kete almaımyn. Muny ana alpystan asqan anańyz da qoldaıdy. Ne bolsa da ýaqytynda kórermin. Men úshin qam jemeńiz, — dedi Ádilbek. Úıge Gúljıhan kirdi.

Kishi inisiniń ór minezine qol qoıa bermegenmen, Hakim onyń alǵyrlyǵyna ishteı qatty rıza edi. «Qazaqtyń mundaı balalary áli kúnge asyq atyp, dop oınaýmen júr. Bizdiń Ádilbek sharýasyna da ıe, ar-namysyn da eshkimge aıaq asty eter emes» — dep oılap otyrdy da:

— Bala, sonymen Gúljıhandy Tekege aparasyń ǵoı. Ákesine kezdestir, aqyldassyn, elde ózderine tıisti maldary bar, óz qamdaryn oılasyn, — dedi.

Bul aǵasynyń aıtar sózi emes edi. «Shyraǵym, sen áli jassyń, kórgenińnen kórmegeniń kóp, alǵan bilimińnen aldyńda áli alaryń asqardaı. Osyny oıla, aıtqan aqylǵa boı ur», — demekshi edi. Biraq, osy bezbúırekti shamdandyryp alarmyn, túbi kónedi ǵoı, qaıda barar deısiń, — dep oılap, áńgimeni taǵy da Gúljıhanǵa buryp ketti.

Ádilbek tez jaýap qaıtarmady. Ol da óz boljamyn túpteı tústi. «Oıynyń ústinen shyqqan soń qarsy jaýap qaıtara almady. Sózin basqaǵa burǵysy keledi. Aılaker! Alystan oılaıdy. «Elde maldary bar» deıdi. Ol mal kerek. Qyzǵa kerek. Áıtpese, qaladaǵy onyń shyǵynyn kim kóteredi. Jáne alystaǵy bizdiń jigitke de aqsha qajet bolady»...

Ádilbek as jep bolǵannan keıin oraldy úzilgen áńgimege.

— Hakim aǵa, elde maldary bar dedińiz, ol maldary kimniń qolynda qaldy?

— Kedeıler uıymynyń qaýlysy boıynsha jan balasyna on jeti qaradan mal tıedi. Mal-múlik aýyl Sovetiniń qaramaǵynda.

Ádilbek tez esepteı bastady: «On jeti qaradan. Qyzymen ekeýine otyz tórt qara! Bul álgi arǵymaq jylqymen bir týǵan qyzyl narlarǵa shaqqanda qansha bolmaqshy? Júz teńgeden qoıǵanda... úsh myń tórt júz teńge! Oǵan da qymbat, arǵymaǵyn eki júz teńgeden de aıaǵyn jerge tıgizbes. Ym, az aqsha emes eken. Sıyr elý-alpys teńge bolǵanda, jylqy árıne qymbat. Ásirese arǵymaq jylqy».

— Maǵan bir elý-alpys som aqsha bere turyńyz, Hakim aǵa. Qalaǵa barǵanda da qarjy kerek. Jáne álgi Álibekti jóneltem dep qaryzdanyp qaldym. Kúz mal satqan soń eseptesermiz...

— Sonshama kóp aqshany qaıtesiń? — dep Hakim shoshyp ketti. — Álibektiń jolyna on bes-jıyrma som da jetpeıtin be edi?

— Oqýshy adam, alysta júrgende qarajattan kemtarlyq kórmesin dep, qaryz alyp jónelttim.

Ádilbek, árıne, aqshany asyryp surady. Ondaı qarjyny Álibekke bergen joq edi. Al, onyń esep-qısapqa júırik oıy «on jeti qara» degende-aq alasura bastaǵan. Qyzdy tezirek ákesimen kezdestireıin de Álibekke habar bereıin. Bir jaǵy jaryn óz qasyna alsyn, ekinshi jaǵy — myna bar mal men qarjynyń basyn jıyp, shashpaı qolǵa túsirý qajet qoı. Túrmede otyrǵan ákesi emes, qyzy ıe ǵoı bul dáýletke. Al, qyz óz betimen ne bitirmek. Álibek kelse barlyq jaýapkershilik soǵan kóshedi. Kelinshegine de ıe, múlikke de ıe. Arǵy jaǵyn ózi biledi, quı oqysyn, quı qyzmet istesin...» — degen bir oıǵa keldi.

3

Qaladaǵy Aqmetsheniń túsetin úıin qyzy anyq bilmeıtin. Biraq noǵaı meshitiniń tóńireginde ekeni este edi. Munan kóp jyl buryn kelgeni bar. Ol kezdegiden jadynda qalǵany tek qana orta jastaǵy noǵaı áıeli, onyń kóp bólmeli ádemi úıi. Noǵaı áıeli Gúljıhandy bazarǵa ertip baryp, bir baılam til úıirerdeı dámdi toqash áperip edi, ony qyzdyń ózi tizgen kúıinde moınyna asyp qaıtqan-dy. Keıin noǵaı áıeli Gúljıhandy sý jaǵasyna da aparǵan. Úlken sý edi. Aty Shaǵan.

«Meshit mańyndaǵy noǵaılardyń birinen surasam taýyp berer. Papam jylda birneshe ret kelip júrýshi edi ǵoı, tanýǵa tıis...» — dep oılady qyz kópirden ótkennen keıin. Bul oı oǵan elden shyqqannan-aq san ret orala bergen-di. Osy oıyn kúni buryn sezip qoıǵan kisishe, Ádilbek qalaǵa kire bergende:

— Bazarshylar toqtaıtyn karshaýnıkke túsemiz be, álde tanys úıleriń bar ma edi kelgende jatatyn? — dep surady qyzdan.

— Meshit tóńireginde papam túsip júrgen úı bar...

— Kimdiki?

— Aty-jónin bilmeımin. Noǵaı áıeliniń úıi. Aqsary kisi. Úlken úı.

— Aqsary áıel kóp qoı, — dep qaldy da Ádilbek sózim kekesinge aınalyp ketti me dep jalt qarady, Gúljıhannyń kóńiliniń áldeqaıda alysta jáne júziniń óte baısaldy qalypta ekenin kerip júregi ornyna tústi. — Jaqsy, surastyryp tabarmyz.

Ol tez tapty. Tatar oramyna kirisimen:

— Siz Aqańnyń túsetin páterin kórsetip jiberińizshi, atyn umytyp qaldym, aqsary tatar áıel, — dep surady pás malaqaıly qarttan.

— Qaısy Aqań? — dedi qart.

— Aqmetshe Muqametshın. Jympıtynyń qazaǵy, kádimgi ataqty Aqmetshe.

— A-a, áne! Anaý kók qaqpa. Aldynda sákisi bar. Kórdiń be? — dep qart qolyn shoshaıtty.

— Raqmet, ata! — dedi Ádilbek qartqa.

— Iarı, ıarı, malaı, — dedi qart ta yrza bolyp, — ádepti malaı ekensiń.

Aqsary áıel qyzdy aıtpaı tanydy. Al, Aqmetsheniń jaıyn estigennen keıin Gúljıhandy anasyndaı jubatty.

— Jaqsy adamdardyń jaýy kóp. Ýaıymdama, qaraǵym. Papań aqyldy kisi, aqyldy kisiler bir jónin tabar. Men ózim kórsetermin gýbsotyn da, gýbprokýroryn da, gýbchekasyn da. Bárin taýyp berermin, — dedi.

Ádilbek oıǵa alǵanyn oryndamaı qoımaıtyn qaısarlyǵyna basty. Ol Hakim siltegen gýbsot múshesine de, oblystyq prokýratýradaǵy arnaýly zań baqylaýshyǵa da sol kúni jolyqty. Gýbsotta múshe bolyp isteıtin Halıt Muqambetov deıtin jigit Hakimmen kóp jyl birge istegen joldasy bolyp shyqty, ol jaqynda ǵana oblysqa qyzmetke aýysqan adam eken.

— Qaraǵym, men seniń aǵańdy da, myna balanyń ákesin de jaqsy bilemin. Zań jolymen qyzdyń ótinishi oryndalýǵa tıis. «Maǵan jolyǵyp, kórisýge ruqsat etińiz» dep aryz jazyp bere qoıyńyz, — dedi Halıt Gúljıhanǵa.

Halıttiń silteýimen Ádilbek arnaýly prokýrordy da taýyp aldy. Onyń ruqsatymen túrmedegi Aqmetshege qyzyn aparyp jolyqtyrdy. Biraq qyzy ákesimen betteskende Ádilbek qasynda bolmady, oǵan túrme ákimderi:

— Tek qyzyn ǵana kirgizemiz, — dedi.

«Meniń aqylymdy ol da aıtar qyzyna. Aqań bolashaq isti kún buryn boljaıtyn adam ǵoı. Sharýashylyǵynyń búge-shigesiniń bári óz qolynda. Tek myna aǵyl-tegil aqsha bolatyn maldy tezirek rettese...» — dep oılady jas jigit, esi-derti ıesiz qalǵan qyzyl narlar men qaz moıyn arǵymaqtardan tıetin úlesti qolǵa túsirý bolyp. Biraq qaz moıyn jylqy men sulý narlardan basqa da qymbat baılyq baryn Ádilbek bilmeıtin. Muny Aqmetshe jolyǵa qalǵan kúnde qyzyna asa qupıa túrde tapsyrmaq edi.

4

Adamǵa eń aýyry erkinen aırylý.

Kóp nárseni kún buryn oılap, keıde dál boljap, alda ne bolaryn anyq baıqap otyratyn Aqmetshe «tutqynǵa alyndyńyz» degende, despisinen jańylǵandaı boldy.

Birinshi kúnderi ol eshqandaı oı túıinine kele almady. Qanshama salalasa da, kútpegen jerden kezdesken quıyn ýaqıǵa jikteýge de kelmedi, «tap solaı eken!» deıtin qorytyndyǵa da qolyn jetkizbedi. Ásirese, Qunyskereı volkomol Shynǵalıevti nege alyp ketti? Al, Qarshyǵanyń Tańqybaıdy óltirgenine meni tirkestirsin-aq, sonda bul «qylmysty isti» ýez tergemeı, nege gýbernáǵa berdi?»

Eń aýyry... «tutqynǵa alyndyń» degen sóz janshyp, ezip, endi qaıtyp bas kótertpesteı, aqtyq demdeı áser etip edi. Birinshi kúni meń-zeń bolyp, ol kóp nárseni oıǵa júgirte almaı uzaq otyryp edi. Al, ekinshi kúni jańa jaıǵa úırengendeı boldy, tar da bolsa túrme kamerasynyń ishinde azdap boıyn jazyp júre bastaǵan. Júrý — oı jelisin de órlete túsken sıaqty. «Ne bolsa da kóresini kórdik. Endigi jerde aıaqty jazym baspaı, sabyrlylyqpen aqylǵa súıený ǵana qaldy», — dep, eń aldymen qalaı jaýap berýdi oılady. Bul jóninde ol áldeneshe ret berer jaýabyn saptap, aıtar sózdiń jatyq jáne uǵymǵa syıymdy bolý jaǵyn kózdedi.

...«Ómirde ókinish kóp. Áttegen-aı, áli de isteıtin ister, jınaqtalatyn jaılar mol edi. Endigi jerde bosaný saǵaty soqsa, bárin de basqasha qurar edim. Qalǵan ómirdi de, oǵan kerekti tirshilik tiregin de. Bárin de. Bárin de... Tek qana azyn-shoǵyn jınaq qolǵa tússe? Qarshyǵa qaıda? Sol biledi... Ákbar biledi. Bardyń qaı jerde ekenin sol ekeýi ǵana biledi. Ol ekeýi ne kúıde? Ne oıda...»

Aqmetsheniń barlyq oıy tek qana bir-aq nárseniń aınalasyna tireldi. Ol — bosaný. Bosanbasa da «tirshilik tiregin» joǵaltyp almaý. Munyń joly bireý-aq — keıinde qalǵan qyzymen kórisý. Endigi jerde óz qoly jetpeıtin nárseni qalaı da qyzyna tapsyrý.

...Alasapyran kez ótisimen, sońǵy jeti jylda Aqmetshe mal násilin asyldandyrý isin myqtap údetti de, biraq, onyń basyn arttyra berýdi maqsat tutpaǵan edi. Óz qolynda tuqymdyq maldy ǵana ustap, artyǵyn Gýrev ýezine jóneltýmen kelgen. Ondaǵy san maldy «qysy jumsaq jerde ustap baǵý» degen syltaýmen úzbeı sattyryp, qarjyǵa aınaldyrýmen bolyp edi. Óıtkeni, qazaq dalasynda mal basynyń moldyǵy, kerekti baılyqtyń belgisi bola almaıtynyn aldaqashan túsingen jandardyń biri — Aqmetshe. Ol kózge túser mal-múlikten basqa, tipti odan áldeneshe ese iri qarjyly, qaltaly adam bolýdy armandaıtyn. Biraq kazak eli bankege aqsha salyp, jınaq kasasyna saqtaýǵa ádettenbegendikten, asyl buıymdy da, aqsha qarajatty da sandyq túbine saqtaý, ári ketse kómbe túbine tasalaýmen kelgen ǵoı. Aqmetsheniń altyn, kúmis asyl buıymdarymen birge aqsha qory da bar-dy. Ana bar maldy sypyryp alyp, úı-jaıdy konfıskege iliktirse de, kóp ýaqytqa jeterlik ómir nári jurtynda búrkeýli edi. Onyń jantalasqan bir oıy — osyny qalaı qutqaryp qalý boldy.

5

Esikti ishtegi janǵa tosyn, bildirmeı, kenet ashyp qalatynyn Aqmetshe keshe baıqap edi. «Munysy: synaý. Ne istep otyrǵanyn baıqap qalý. Oılaýǵa mursha bermeı, esten tandyrý, jańyldyrý shyǵar», — dep oılaǵan. Al, qazir taǵy da kenetten ashylyp ketken kamera esiginen tatar áliptes kúzetshi:

— Sobıraıtes na svıdanıe! — degende, Aqmetshe selk ete tústi.

Ol sál ǵana ýaqyt únsiz qaldy da.

— Qazir, — dedi qazaqsha.

Tatar kúzetshi de, Aqmetshe de endi qaıtyp til qatyspady. Kameradan shyǵyp, uzyn korıdormen bastaǵan kúzetshiniń sońyna ere berdi.

«Bul kim? Jolyǵýǵa Gúljıhannan basqa kim keledi? Balam, baýyr etim... Qalaısha birden alys jolǵa attandy? Kimmen aqyldasyp, kim arqyly jol tapty? Álde, aǵaıyndardyń biri me? Mundaı qıyn-qystaý kezde batyl qımyldap, kórisýge keler kim bar? Aǵaıyn keńshilikte aǵaıyn. Dos-jaran terezeń teń kezde ǵana syılas...»

Aqmetshe kezdesý bólmesine kirgenshe oı tabanyn tireı almady.

Kórgennen-aq jylap qoıa bergen qyzyn, jas balasha kóterip súıip, áldılegendeı jubata bastady da:

— Shyraǵym, ózińniń de balań bar shyǵar. Myna jalǵyz qyzymdy kórgen qýanyshymnyń súıinshisi bolsyn, mynaǵan sol balańa bazarlyq alarsyń, qabyldamasań men ókpeleımin, myna qyzym da ókpeleıdi, — dep jolyqtyrǵan kúzetshige on som ustata berdi.

Kúzetshi álde sypaıygershilik kórsetkisi keldi me, álde qyzmet baby ruqsat etpeıtinin oılady ma, áıteýir:

— Munyńyz bolmaıdy ǵoı... Mundaı qarajat ózińizge de kerek bolady, — dep mińgirledi.

— Al, shyraǵym, al, qýanyshym úshin. Qyzymnyń qýanyshy úshin, — dep Aqmetshe aqshany alaqanyna salyp, qolyn zorlap jumdyrdy.

Tájirıbeli Aqmetsheniń bul kishkene aılasy nysanaǵa dál tıdi: eńbek aqysy az jáne talaı-talaı qarajat qamyna shyrmalyp jymqyryp úırengen jandardy kórgen, bul kúzetshi de ózinen-ózi kelip qaltaǵa túsken tıynnan qasha qoımady. Ol qaıta-qaıta basyn ızep, áldebireýler kórip qalatyndaı jáne bul sózdi serikteri estip qalar degendeı dybyssyz, aıaǵynyń ushynan basyp:

— Balańyzben qysylmaı sóılese berińiz, — dep aqyryn ǵana esikti qapsyryp ózi joq boldy.

Kórip, kórisetin bólme túrme bastyǵynyń kontorynan bólek, terezesi joq bir biteý qujyrada eken, onyń qaq ortasynan kerege kózdi temir shymyldyqpen bólip «tórine» eki oryndyq qoıǵan. Al, «tórde» otyrǵandardyń kúzetshimen qoldasyp áreket isteýine jol joq, tek tor arqyly tildesýge bolatynyn Aqmetshe kúni buryn baıqaǵan-dy. Ol az kútkennen keıin, qyzyn alyp kelgende-aq «torly tórden» beri shyǵyp ketip edi. Tıyn alyp kóńili jibı túsken kúzetshi qara saqaldy, oqymysty, baısaldy úlken adamdy aram nıetti jan dep sezbedi. Ol tipti túpki tordy da jappady, syrtqy esikti de kilt salmaı qapsyrdy. Mundaı jerde dinnen bezgen, jyryndy tutqyndar bolsa qashyp shyǵý áreketin jasar-aq edi. Biraq kúzetshi de, Aqmetshe de biriniń pıǵylyn biri kúni buryn uqqandaı, mundaı oqys oıdan aýlaq bolatyn...

— Jylama. Jylaıtyn ýaqyt emes. Endi qaıtyp ol mekenge sen de, men de oralmaımyz, Gúljıhan. Sol úshin berik bolý kerek. Seni alyp kelgen Aqpar ma?..

— Joq, papa, — dedi jylaýyn tyıa qoıyp, bar yntasy, bar zeıini tek ákesiniń sózin tyńdaýǵa aýǵan, aqyrǵy ósıetindeı degenin múlt etkizbeı oryndaýǵa bel baılaǵan qyz. — Men elge soqqanym joq... Meni alyp kelgen kishi naǵashym Ádilbek...

Ádilbektiń eline alyp kelgenin, Hakimniń kelip jolyǵýǵa ruqsat alatyn jerdi siltegenin taǵy da basqa áńgimelerdi qysqasha aıtyp berdi. Ádilbektiń qaıratty jigit ekenin jáne jaqyndyq boryshyn óteı alatyn ójet jan ekenin de aıtty.

Aqmetshe az oılandy da:

— Tyńda! — dedi. «Shegen qudyqqa» júrip ket. Ádilbek alyp barsyn. Satatyn maldy satqyz. Aqshala. Bizge alys jol kezdesedi. Onyń qandaı bolatynyn ýaqytynda kórersiń. Ázirge surama. Keıin aıtam. Bizdiń qystaýda... beıitte... atańnyń qulpytasynan jeti qadam jerde kóterýge bir adamnyń áli kelmeıtin palýan tas jatyr ǵoı. Sol palýan tastyń astynda kómgen bir zat bar, jeńil, yqsham zat. Sony al. Eshkimge kórsetpe, Osyndaǵy jatqan páterińe alyp kel. Ne isteıtinińdi ózim keıin aıtarmyn. Muny Aqpar biledi. Soǵan qazdyryp al. Tez alǵan jón. Óıtkeni... túsinikti ǵoı? Sener adam az. Sen bala emessiń. Aqparǵa senýge bolady «zat» jóninde.

— Aqsaqal, ýaqyt jaqyndady, — dedi kúzetshi kelip.

— Aınalaıyn, jylama. Ýaıymdama. Amandyq bolsa bosanamyn. Ne kóp — jala kóp. Sovet zańy ádil ǵoı, jaqtaýǵa tıis... Qosh, aınalaıyn. Kóriskenshe. Sizge de raqmet, aǵaıyn. Balammen áńgimelestirip maýqymdy bastyrdyń.

Bir sózin eki aıtqyzbaı oryndatatyn óktem aqylshy, syrty jumsaq, ishi berik áke sózi qyzǵa qurandaı áser etti. Ásirese kiriptar jaǵdaıda otyrǵan bilgir jannyń qupıa syry men jasyryn tapsyrmasy ákeniń de, óziniń de bolashaǵymen baılanysty ekenin uqty. Bul jerde qyz «ol ne zat» dep suramady, bul suraqtyń keregi de joq edi. «Bir qymbat zat shyǵar... Aqyldy áke ǵoı, aldaǵyny oılaıtyn» — degen emis-emis oı úzikteri ǵana oraldy.

— Jaqsy, papa, berik bolarmyn... Kórgenshe, qosh, — dep keıin qalǵan ákesine jaýtań-jaýtań qarap qyz shyǵyp ketti.

Biraq ol endi jylamady. Ony ishteı bir bolat serippe serpip jibergendeı boldy. Páterge jetkenshe, at jektirip Ádilbekpen tez qaladan shyǵyp ketkenshe otyrýdy bilmedi.

— Júreıik, Ádilbek naǵashy, tezirek keteıik elge, — deı berdi.

6

Aqmetshe taǵy da qalpyna túse bastady.

«Eń jamany — qarjy tapshylyǵy. Qarjy bar jerde qaıǵy az», — dedi Aqmetshe kameraǵa qaıta kirgennen keıin. Ol jadyraı tústi.

«Maǵan bir táńiriniń ózi qoldaǵandaı, oılamaǵan jerden qyzymdy qaýyshtyrdy. Endi is ońǵa basar. Tek qana bar qarjyny Gúljıhan aman-esen qolyna ala alsa... Adamǵa sený qıyn. Dúnıe, ásirese, qarjy kóz qurty. Egerde Qarshyǵa aqymaqtyń jasap júrmese?! Ol baqytsyz ne istep júr eken? Qolǵa túsip qalmaı ana qaraqshynyń sońyna erse, ázirge bir basyn saqtar edi...

Elde ne bolyp jatqanyn, eldi tóńirektep júrgen Qunyskereıdiń qaı jerde júrgenin, tyǵylyp qalǵan Qarshyǵanyń endigi jerde ne áreket jasamaǵyn Aqmetshe shamalaı almady. Al, basqa jerde, basqa elde qandaı jańalyq baryn da ol bilmedi. Sonyń ishinde sonaý Jetisýdan Gúljıhannyń zapıskasyn ala sala Oralǵa jetýge asyqqan Álibek onyń oıyna da kirmegen-di. Sondyqtan, qyzynyń bolashaq taǵdyry, oǵan tek qana bilim alý, al qazir ózine járdemdesý bolyp kórindi. Ádilbekti ol jalǵyz qalǵan Gúljıhanǵa burynǵy eski jaqyndyqtyń — jıenge naǵashylyq boryshyn óteý jolymen járdemdesken azamat dep baǵalady. «Egerde qyzym bar qarajatty qolǵa túsirip, aman-saý qaıta kórisse, ózim... jóni bolyp keń dúnıeni alshańdaı basatyn kúnim týsa, — onda... Táńiriniń qaı jerden, qaı elden dám tatyratynyn kórer edim» — dep oılady.

Bir kez onyń kóz aldyna Hakim keldi. Ol eń qatal, eń raqymsyz, eń qaýipti adam bolyp kórindi. Ómirde ashý yzǵaryn bildirmeıtin Aqmetshe birinshi ret tistenip qaldy. Biraq kómeıi kúbirlep ketti. Erik bermedi. «Qyzyl fanatık!» Egerde Hakimdi munan bir-eki aı buryn ana qarǵys atqan qaraqshy atyp tastasa, bul jaıdyń biri de bolmas edi. «Bar syrdy biledi. Ótken-ketkendi tizedi. Dúnıeniń ıesi: batyraq, jalshy, qara sıraq kedeı ǵana dep túsinedi. Ata-baba, eski salt, dáýlettilik, biri aǵa, biri ini, biri jaǵa, biri pana bolyp kelgen qazaq eli men qazaq jeri, onyń ózine ǵana laıyq altyn dástúri irip ketse ne bolaryn kózi kórmeıdi. Oǵan oıy jetpeıdi. Úgitke ergen esýas. Qadirli ákeniń sadaǵasy ketkir azǵyn!.. Eh...»

Ol kenet táýbege kelgendeı tura qalyp basyn shaıqap, ózine-ózi «sabyr-sabyr!» — dep qaldy.

Aqmetshe taǵy da óziniń sabyrly, salýaly qalpyna túsip, kameranyń aýla jaq bettegi kishkene terezesinen qora ishindegi «qydyrtýǵa» alyp shyqqan tutqyndardy túgendegendeı tesile kóz tikti. Az kúnde kózi úırengen, áldeneshe kórgen, tipti ózgerissiz, atam zamannan beri kúnde osy jerde, kúnde bir qalyppen qankóbelek oınaǵan balalarsha tizilip, biriniń sońynan biri shubyryp júrgen, asyqpaı, úı ornyndaı-aq jerdi shyrq aınalyp qydyrystaǵan jandarǵa kózin tikti. Halatty, qýqyl óńdi jandar. Shubyryp, aınalyp júr.

«O, toba! Eriksizdik, kiriptarlyq degen osy. Bárine de kónedi adam balasy. Eti ólip ketedi. Shydaıdy...»

Bir sát Aqmetsheniń kóz aldyna Qunyskereı tura qalǵandaı boldy.

«Ol qaıda eken, qazir? Mynadaı tuıyq qorshaýǵa ol kóner me edi? Kónbes edi. Já ólip, já óltirip buzyp shyǵar edi!»

Ol Qunyskereıdiń óz tizgini óz qolynda, óz erki ózinde, jalpaq dalany jatar tósek, jan terber jaılaý etip alshańdaı basyp júrgenine ishi kúıgendeı boldy.

«Áı, áttegen-aı, prokýrordy joq etse, men mundaı kiriptar bolar ma edim?» — dep qynjyldy.

Qunyskereıdiń oıy da, amaly da, tipti, tap sol saǵatta onyń ókinishi de basqa edi. Aqmetsheden taǵdyry da alshaqtaǵan edi.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Qol dirili...

Gúrs etken daýystan keıin-aq býaldyr tútin serpile qaldy, qulap bara jatqan uzyn boıly sulý jigittiń denesin Qunyskereı kózi birden shaldy. Oq jańylmaǵanyn jaqsy sezse de, ol bul joly taǵy da qoly dir ete túskenin anyq bilip edi. Tap solaı eken: birden qulaýdyń ornyna synǵan terekteı qısaıyp baryp oq tıgen jan aqyryn jyǵyldy, beıne bir sájdege bas qoıǵan jansha, búk túsip jerge mańdaı tiredi.

— Báse! — dedi Qunyskereı.

Biraq ol bolǵan isti de, sezgen ózgeristi de taldap ýaqytyn ozdyrmady, kirpik qaqqansha tar jerde kózden ǵaıyp bolyp úırengen adam saıǵa qaraı umtyldy. Tez umtyldy. İri deneli jáne ústine túıe jún shekpen kıgen bul ebedeısiz kisi, jalp ete kóterilgen japalaqsha saı qabaǵynan bir kórindi de, kelesi mınýtte tómende turǵan boz attyń ústine de qonyp úlgirdi. Sonsoń ózin qýalaı atqylaǵan vıntovkanyń shubyrma oqtary áldeqaıda asyp, joǵaryraqta zyńyldaǵandaı boldy da, bul dybys ta saıabyrlaǵan soń ol uzyn saıdyń kelesi bir ıininen shyǵa keldi, qasqyrsha kúrt burylyp, art jaqqa kóz tastady. Sońynda qýǵynshy joq; adyraıǵan qudyq basy, shatyrlar, shatyr túbindegi sıda but bıeler, erbıgen adamdar — bári qosyla shoǵyrlanyp keıinde qalǵan. Sonda da ol saı qoınyna qaıta súńgip, qasqyr tekirekke salyp árileı berdi. Endi ony qashyqtap jan saqtaý sezimi eriksiz jetektedi.

«Óte boıshań jigit eken ǵoı ózi, uzaq jyǵyldy», — dep qaldy da ol kúbirlep, sál at tizginin tejedi, oıyn túptedi. Iesiniń kúbirlegenine qulaq tosqandaı, shubarlaý kóziniń qıyǵyn tastap, boz at jelke burys jasady.

«Bul qol dirilinen» dedi Qunyskereı, endi atymen tildeskendeı daýystap sóılep, — «qol dirili. Sóz joq, qol dirili. Bul nelikten? Álde... ózgerdi me bári de?! Qol da! Kóńil de! Qaırat ta! Bul nelikten?!.»

«Sur mergen» degen ataqqa Qunyskereı bir kezderde nasattanatyn edi.

Palýan!

Mergen!

Batyr!

Bul ataqtar er jigittiń enshisine tıgen dańqtar emes pe?! Ejelgi daýylpazdaı jer jarǵan dańq, alty alashqa tez jaıylatyn ataq!

«Sur mergendigim daýsyz. Bilek pen baltyr kúshin synap beldesý shaıqasyna túsip kórgenim joq. Sondyqtan palýan ataq maǵan daryǵan emes. Al, jandy-jansyz jambyny kózge ilgende qol jańylyp kórgen emes. Sol úshin sur mergen dep ketti jurt. Biraq... bul óner ne berdi? Ataqtan kóre...» Álde tizgindi erterek tejegeni tynys berdi me, álde ıesiniń taqym qımylynan nıetin uǵyna beretin at ta bir ózgeristi sezdi me — áıteýir aq boz kúrsinip qaldy da, kúdik oıdy kúsheıte túskendeı boldy.

«At ta kúrsindi... Men de kúrsinemin be?! Álde...»

Ol taqymdy qaıta qytty, myqtap qytty.

Aqboz umtyla jelip baryp qaıtadan qasqyr tekirekke tústi.

Júris jazylǵanmen oı jazylmady, túıirtpektengen ashshy-tushshy oılar uıysyp qoıýlana berdi. Oı arasynan «uzaq jyǵyldy... Sulap jyǵyldy... Ózi de boıshań jigit eken ǵoı», — degen kómeıdegi sózben qosyla jyǵylyp bara jatqan jannyń sýreti kóz aldyna tartyla beredi. Sýret emes, onyń sózderi qulaqqa shalyna ma qalaı!»

...«Qanshama qysqa kóringenimen ómir tóri edáýir jer. Oǵan adam adamsha jetedi»... Osylaı dedi ǵoı pyrkarol. Kópir basynda. Kerbez úıinde aıtty muny. Sózge sheshen jan. Túıini: adam emessiń be? Adamsha ómir súrmeısiń be? Bul ne jortýyl? — degeni. Muny jalpaq bas Jolmuqan da aıtty. Betime basty. Dostyq sóz. Men nege dostyqqa qastyq jasadym?! Osydan ba qol dirili? Munan buryn da dir etti...»

Qunyskereı endi munan birneshe kún buryn jalǵyzdan jalǵyz laqqan aqbókendi atqanyn kóz aldyna keltirdi. Ol aldyn kesip ótip, oralyp baryp tura qalǵan bókendi jaýyrynnyń kóbesinen atty. Biraq onyń oǵy kózge alǵan jerden tómen soqty, bókenniń qos qolyn julyp ketti. Tyrań etýdiń ornyna ań omaqasa qulap baryp áldeneshe ret domalap, on-on bes sarjan jerge tirsekpen serpip jantalasty. Bul qol dirilinen. Al, kıiktiń shapshyǵan qany men qosarlana ytqyǵan súti kóz toqtattyrmady. Bir qýraıdyń túbindegi jetim laq aqtyq ret aımalasyn degendeı, ol jantalasqan bókendi jalǵyz tastaýǵa asyǵyp edi.

...«Bul ne? Kıe me? Kıik kıeli. Ana kıik kıeli. Qol qaltyraýy sodan. Qazir de sondaı. Pyrkaroldyń úıinde júkti jary bar... Bul qandaı qastyq? Onyń sózi men is dostyq emes pe edi?!.

Oqys ólgen jan Qunyskereıge oqys oı salyp edi. Ol Hakimniń adamshylyq isine jaýyzdyqpen jaýap berdim dep túsinip edi.

2

Ár nársege bir sebep, ár sebepten bir úlgi.

Sol kúngi kezdesken arlan bóriniń ádisi ómirinde birinshi ret Qunyskereıdiń qolyn bógedi, maǵynasyz qan shashýdan bas tarttyrdy. «Hakim ólimi» áttegen-aı degizerlik oı salyp, táýbege bet burǵyzarlyq ekiushty sezimniń qushaǵynda saı bókterlep bes-on shaqyrym jer jortty da, ol Qarshyǵany tosty. Birte-birte úlken alaqan jazyqqa aınalyp ketetin jalpaq saıdyń jyńǵyldy salasyn jaryp ótip, aıyl qoǵasy mol, ár jerde úrkip shyqqan qamys shoqtary da bar bir jynysty saǵalady. Osy jerden batysqa qaraı bıe saýymy jer jortsa, óristegi qalyń maldy qalqalap, ol Jaıyq jaǵasyna qulap keterlik edi. İz tastap úırengen tájirıbesi mol jortýylshynyń nıeti de osy Jaıyq jaǵasynda buǵa turý, óıtkeni qyr bettegi sonaý Sonaly kólden arǵy etek qumǵa asar jolda sur shıneldilerdiń tosqaýyly baryna ol shák keltirgen joq. Al, arty tuıyq, aldy sý, mundaı qurýly torǵa ony bas suǵady degen qýǵynshy ataýlynyń úsh uıyqtasa túsine kirer nárse emes, muny Qunyskereı qatesiz topshylaǵan-dy. Sóıtip, qalyń jyńǵylǵa ene bergende shettegi qotan aýmaǵyndaı shoq qapyryqtan qos bóri qatar kóterildi de, bul kútpegen jaqtan shyǵa kelgen attyly jaýdyń aldyn oraı qosarlana tekirektedi. Biraq bóriler údere qashyp kósile serippedi, boı tejep, aldaý shoqyraqqa basty. Sirá, kúnde-kúnde erikken jylqyshyǵa boı kórsetip, ermek qıqýyna eti úırenip ketken bóriler sıaqty. Sonda da arlan kókjal kóldeneńdep, artyna oraǵyta burylyp, tosyrqaý kóz tastady: aldymen úlken boz atqa kóz tikti, sonsoń ústindegi iri jannyń kúnde kórip júrgen jalbyr tumaq, shúıki dene, quryq súıretken jan emesin baıqap, qasyndaǵy bala bórige aıbatty kúsh kórsetti. Sıraǵy sıda, turqy kishkene domalaq bóri qaharly arlannyń susyna shydamaı yrshyp ketti de, domalaı siltep, tup-týra qyrǵa, alystaǵy quba jonǵa qaraı qashty. Al kókjal bóltiriktiń sońynan shappaı, boı kórsetip, «qýsań qý» degendeı tosań tekirektep boz attyń mańdaı aldyna qaraı oıysa berdi.

«Sen ákki zalym bóltirigińdi qyrǵa qashyryp, óziń meni oıǵa jetektemekshi boldyń ba? Toqtaı tur...» — dep, qashqan ań, qýǵan qýǵynshyǵa qarý tumsyǵyn bir kótermeı qalmaıtyn Qunyskereı er qasyndaǵy tuqyrta ilgen sholaq myltyǵyna jarmasty. Úırenshikti qol sol sátte qundaqtyń bilezigine de tıdi, biraq eki kózin bóltirikten almaı jele-jortyp kele jatqan qaısar mergen buryn kórmegen sýret kórdi: bóltirik balaǵyn shala túringen balasha domalap áýdem jerge júgirdi de áldeneshe qarǵyp-qarǵyp tústi, sóıtti de tura qalyp shuqshıa jerge úńildi: qulaǵyn jymıtyp, aldyńǵy aıaǵymen qaqpaqyldaı qaldy. Sálden keıin art jaqtaǵy boz attyǵa kóz tastaı berip taǵy da júgirdi, áýdem ótpeı taǵy da qarǵyp túsip, taǵy da jerge úńildi... Qunyskereıdiń kózine qannen-qapersiz oınap bara jatqan baladaı kórinip ketti; sońyna túsken attyly jaý, kúrs eter myltyq, qatesiz oq, onan arǵy ajal — bári de bóltirikke oıynshyq esebinde. Jaý júrek jannyń qoly qundaq bileziginen kilt ajyrap ketti. Ol bóltirikten júzin bórige burdy. Boz tarlannyń ústindegi túıedeı jannyń tekiregin ajýalaǵandaı, dala syrttany da asyqpaı tosań tekirekke túsken eken, kádimgi «jetersiń de, jetpessiń de» deıtin aldaý men arbaýy aralasa eges tekirek. Mundaı tekirek sen údeseń údeıtin, sen shabysty báseńdetseń — báseńdeıtin taýsylmas shoqyraq. Qunyskereı bárin de uqty. Birinshi kórgen bóri emes, birinshi aldar jan emes. «Bóltirigim uzańqyrasyn, áli de uzańqyrasyn deısiń ǵoı, zańǵar. Sonsoń kórersiń meniń tekiregimdi demeksiń. Biraq, sen de, men de uqpaımyz bóltirik qulqyn. Oǵan oıyn kerek. Ol ólimnen qapersiz. Ol bala...»

Ómiri oıyna kelmegen ashshy oı onyń jolyn bógegendeı boldy. Ol at tizginin tejep qaldy da, taqymyn bosatty. Boz at tekirekten shalys jeliske, onan keıin aqyryn aıańǵa tústi.

«Qate!» — dedi Qunyskereı ózinen-ózi.

At ońǵa bir, solǵa bir kóz tastady, ıesiniń nıetin barlady: toqtaý kerek pe, álde az boı tejep, qaıtadan óktem júriske túse me?!

«Nege, ne úshin ertip áketemin Qarshyǵany? Qaıda aparamyn ony? Óz jortýym jetpedi me? Ony da jortýylǵa baýlımyn ba? Jortýylǵa... Júgensiz, noqtasyn basyna túrip qoıa berip: atadan bala týǵaı-dy, atanyń jolyn qýǵaı-dy demekpin be? Jol tosyp, qumǵa túnep, adyr basynan oıdy barlap, tún saǵalap aýylǵa shaýyp, qoıshysyz qotandy dúrliktiretin myna kók bóriniń bóltirigi etemin be? Kók bóri... Kók bóri ekesh kók bóri de ana bóltirikti qorǵap, aılalap aldyma túsip keledi. Bóltirigin qutqarý qamy... Sonyń qolǵa túspeýin kózdegendik. Bul... sonyń ómir súrýin tilegendik. Al men she? Meniń osynym Qarshyǵaǵa ómir tilegendik pe? Álde ólim tilegendik pe? Ol qazir jetedi sońymnan. Ol da qaýipsiz, qatersiz, ana bóltirikshe at ústinde saýyq jasap ózimen-ózi aýdaryspaq oınap kele me?..

Osy sıaqty úzdik oılar, ashshy oılar, asa qatal oılar onyń ózegin órtep jibergendeı boldy bilem, ol qabaǵynan qar jaýǵan pishinmen er ústinen bórishe bókterilip art jaǵyna kóz tastady.

Alysta «Shegen qudyqtyń» aq adyry qalyp bara jatty. Buldyraǵan adyr ústindegi arǵymaq jylqylardyń boz shatyrlary men Aqmetshe úıiniń kúmbezdengen bıik tóbesi saǵymmen kóterilip, álpenshek teýip turǵandaı, jerge tımesten joǵary tur.

«...Aqmetshe qaıda? Onyń moınyna da búgin buǵalyq túspeı me? Aýylynda kedeıi qaza tapty, úıiniń syrtynda pyrkarol oqqa ushty... Ony tegin qaldyra ma? Al, osyndaı kezeńde shyr etip jerge túskennen beri baýyryna basqan balasyn, Qarshyǵany ertip ketý...»

Oınap bara jatqan bala qasqyrdyń ópic betindegi Jalǵansaıdan attyly adam shyǵa keldi. Bul qara kók arǵymaqtyń ústinde álipteı shanshylǵan jáne bir arǵymaqty er-toqymsyz jetegine alǵan Qarshyǵa edi. Jelge omyraýyn tosyp, jas jigit arshyndaǵan boıshań jylqymen dalany esip kele jatty. Jer jemirgen júris. Úzeńgige shirene túsken shalqaq otyrys jan-jaǵyna shola kóz tastap, ólshep-pishe qaraýy «úlken is bitirgen» jannyń pishinin kóz aldyna elestetkendeı. Qunyskereı osy qalypty birden sezdi, biraq sıraqty jylqynyń ústindegi qomaqsyz bala jigittiń shanshylǵan pishini kózine tolmady, bir túrli oǵash, erbıip kórindi. Ol aıańǵa kóship, qybyryn ańdyp kele jatqan boz attyń tizginin qysa túsip, basyn taqymmen burdy, kóterile qozǵalyp jorta jóneldi. Munyń betalysy sol Jaıyqtyń ormandy, jyra-jyqpyldy bergi jaǵasy edi. Bala jigitti kórgennen keıin solaı jortty. «Ózi de ileser» degendeı ony tosyp almady. Astyndaǵy ataqty atyn da, elden bólek ol attyń ústindegi adamnyń Qunyskereı ekenin tanyǵan soń Qarshyǵa da júrisin údetti. «Mine keldim! Qosyldym!» demek bop boz attyń aldyn oraı kóldeneń shapty. Jer jymyrǵan shabyspen janamalap kelip, isi men júrisine de, túri men túsine de nasattanǵan jansha:

— Men de tap osy shamadan kezdeser dep, tań atqannan beri Jalǵansaıdy panalap qaraýyldap júr edim. Alystan-aq kórdim!.. — dep Qarshyǵa entigip sózin jutty.

Onyń júzin ózgeshe bir shattyń lebi úrmelegendeı, burynǵy jabyńqy qabaǵy jadyrap ketken eken. Sóz úni de jaıma-shýaq shyqty. Biraq «jaqsy boldy kelgeniń» degen quptaý bolmady. Jyly ushyraý ornyna Qunyskereı jalt burylyp, yzǵarly qatý qabaqpen ilgeri asa ber degen sýyq ıek qaqty. Bala jigit qatal jannyń qatal buıryǵyn birden uqty: úzeńgi qaǵysyp saltanatpen sán túzer júris emes, bas qorǵar sýyt joryq, kóldeneń boı tasalar sapar... Arttan qýǵyn ilespesine kim kepil...

Qarshyǵa Qunyskereıdiń bet alǵan óris tórine tezirek óz betimen jetýge tyrysty. Ol alda ne baryn barlaý nıetine kóshti. Qatý qabaqpen ıek qaqqanǵa ol shamdanǵan joq, muny buıryq esebinde qabyl etti.

3

— Mynalardan ózge joryqqa shyǵarlyq beldi jylqy bolmady ma? — dedi Qunyskereı estire jelip, qaıta-qaıta boz attyń aldyn oraı bergen Qarshyǵaǵa tas túıilip.

Qarshyǵa ne derin bilmeı qaldy.

Minezi tuıyq, júzi sýyq, eshkimge ezilip til qatyp kórmegen bul jas jigit búgin jarqyn, asa jaıdary pishinde edi. Ol ózinen-ózi elegizip bir dalada bir ózi, bar dúnıege jalǵyz qoja esebinde kele jatqan. Kúndik jerge toqtamaı jortýǵa da, qarsy kelgen jandy japyryp ótýge de, aıqasyp qalarlyq kún týsa, attan tóńkerip ala túsýge de dúz janbas, qynaptan sýyrǵan qylysh sıpatty edi. Bul onyń kópten kútken kúnindeı, «sońyna erýge asyqqan, jurttan túr-sıpaty bólek, isi jumbaq, júrisi joıqyn ákeniń úzeńgiles sapary emes pe?! Nege tastaı túıilgen? Nege qatal ún qatady? Nege jaratpaıdy? Jurttyń qoly jetpeıtin sulý arǵymaqtar nege joryqqa shydamsyz?..»

— Jelse — ilestirmeıdi, shapsa — qarasyn kórsetpeıdi, aǵa, — dedi jigit qatal únge aptyǵyp jaýaptap.

— Eńkeıse basy jerge jetpeıtin bul zántalaqty qalaı ottatyp, qalaı sýarasyń? Sonaý kóringen bes-alty saıaqtyń ishinde paıdaǵa asqandaı at bolsa, qýyp kóp jylqynyń ishine engiz! — dep buıyrdy Qunyskereı, alystan kóringen aýyr aıǵyr úıirdi ıek qaǵyp kórsetip.

Bala taǵy da qarsy jaýaptamaı ıek qaqqan jylqyǵa arǵymaǵyn estire jóneldi.

Aq boz atpen jortaqtaı kelip, saıaqtar jatqan jerge Qunyskereı jańa jýyqtyrǵan kezde, Qarshyǵa bóri tıgendeı ysqyryp, úıirden kóp aýlaq jatqan, óz betimen jaıylyp, óz betimen jýsaǵan bul bir top jylqyny qalyńnyń ishine tyqsyryp ta úlgerdi. Kúnnen kózin qolmen kólkeshtep ań-tań bolyp qarap turǵan jylqy ıesi basynda qorqyp ketip edi, jylqy qýyp alatyn burynǵy shapqynshy qazir aıaq astynda: «Aqyry sorlatty ǵoı myna ákimqara! Jaý aldy, jaý alǵyrdy! Birin qaldyrmaı alyp ketetin boldy, kógermegir aýylnaı...» — dep turǵanda, kók arǵymaqpen kóldeneńdeı bergen Qarshyǵany tanyp:

— O, toba, mynaý Qarshyǵa ǵoı. Bul qaı jaqtan shyǵyp qaldy? — dedi.

At ıesiniń júregi ornyna túse bastady. Aýylnaı ma dep úreılengeni Qarshyǵa bolyp shyqty.

Bul jylqy shetinde turǵan adam Maqysh deıtin Aqmetsheniń jaqyn aǵaıyny edi. Aǵaıyn bolsa da sońǵy jyldar kórer kózge alshaqtap, Maqysh bólek jaılap óz aýylyn Aqmetsheden kósh jer alys kóshirip, alys qondyryp júrdi. Jurt muny: «Zamannyń aǵymyna qaraı istelgen saıasat. Birigip baılyq kórsetip, irilik jasaýdan góri qabattasyp kózge túspeýdi jaqsy kóredi Maqysh» dep jorydy. Qalaı bolǵanda da Maqysh ataqty aǵaıynnan aýyly bólek, jaıylymdaǵy jylqysy da bir bette edi. Ásirese, ótken jumadaǵy úlken jınalysta: «Aqmetsheniń mal-múlkin kánpeskelep, jer aýdarý kerek», — dep sheshkennen keıin Maqysh úıde turmaıtyn bolǵan. Ol eptep mal basyn kemitýge, úlken úıirden qysyraǵyn bólek baqtyryp, ózi kóbine-kóp jylqy arasynan shyqpaýǵa aınalǵan.

— Aý, janym Qarshyǵa... Sen... sen attardy jaý tıgendeı qýyp ne qylmaqsyń, — dep áldebireý estip qala ma degendeı, aqyryn-aqyryn beri kelshi, beri kelshi, — dedi qolyn bulǵap.

Qarshyǵa oǵan qaırylyp jaýap qatpady, tek qana «ana kórmeısiń be kele jatqandy?!» degen adamsha, alysyraqtaǵy Qunyskereıdi kórsetti. Maqysh birden túsindi: túsi sýyq, isi oǵash Qunyskereıdiń belgili boz atpen tópep qashyp kele jatqanyn, balanyń oǵan erip shyqqanyn, endi bularǵa sońyna túskenderden sytylyp ketýge ekeýine eki-ekiden ári beldi, ári júırik at kerektigin aıtpaı-aq uqty. «Kórseń de pále, bilseń de pále. At berseń onan da jaman pále, al bermeseń — basyńa qater. Bul qara qyrsyq qaıdan kezdesip edi... Meniń soryma kezdesken», — dep kúbirledi Maqysh. Ol tolyp jatqan kúdikti oılaryn, qorqynyshty kezeńniń endi týǵanyn tizbektep úlgergenshe boz attyly da jetti.

— Jol bolsyn, batyr! — dep qaldy Maqysh at tizginin tejemeı jetip kelgen Qunyskereıge. — Mundaı sýyt júris... belgili adamǵa ǵana has júris qoı.

Ardaqtaý lebizin batyl aıtsa da, Qunyskereıdiń er qasyna tuqyrta ilgen sholaq myltyǵyna kózi túsip ketken Maqyshtyń úreıi ushyp ketti. Týra qaraǵan adamǵa onyń óńiniń qýqyl tartqany, erniniń jybyrlaı túskeni ap-anyq kórinip tur edi. Qunyskereı ilgeride bul adamdy birneshe ret kórse de, qazir ony tanymady jáne onda taný, tanysý nıeti de bolmady. Ol tek kózdegen maqsatyna týra kiristi.

— Jaqsy nıetińe — jaqsy lebiz, áleı bolsyn! Jortqan janǵa — at serik. Myna balanyń astyndaǵy bıeni jetegimen qosa al da, ana attardyń bir-eki táýirin ustap ber. Taı ornyna jabaǵy jatady. Al, at quny bıeden artyq deseń aqshalaı baǵasyn sura.

Suraýsyz-saýalsyz bilgenin istep júrgen adamnyń jón-jóndem tilge kelgenine ol qýanyp ketti. Birden-birge úreıi yǵysyp, isti aqylmen sheshetin salmaqty lebizge oryn bere bastady. «Bardyń sanyn kemite almaı sorlap júrgende, jylqyǵa jylqy aıyrbastap meni jyn urdy ma?.. «At quny bıeden artyq deseń aqshalaı baǵasyn sura», — deıdi. Bul sabazdyń qaltasy da qalyń shyǵar! Jáne Aqmetsheniń bıelerin kózge shyqqan súıeldeı etip ne qara basyma at teýipti?! Muny basqa ádispen...»

— Ataqty azamat! — dedi Maqysh, sózine salmaq, aqyl-oıǵa júlde bere sóılep. — Siz sıaqty ilýde bir kezdesetin er adamǵa taı ornyna jabaǵy jatady dep qaıteıin. Qalaǵanyń bir tuıaq bolsa, ony aıyrbassyz-aq min. Al, bir emes, eki deseń, onda aqshalaı baǵasyn men suraımyn, ózińniń qazı qolyń sheshsin. Osy kúni ókimettiń at quıryǵynyń da quny shamaly bolyp qaldy...

— Jaraıdy. Ana qaraker men jıren atty tez júgende!

Sóıtti de Qunyskereı atynan túsip, er-toqymyn sypyryp tastady da, qonyshynan shaqshasyn sýyrdy.

— Maqul, batyr, maqul, — dedi at ıesi endi ejiktep til qatpastan.

Ol tek jalma-jan basyndaǵy bórkin «jem dorba qylyp tosyp» attarǵa qaraı «Push! Push! Push!» — deı bastady.

Qaraker qaırylyp kelip ıesine moınyn sozdy. Al, jıren qos qulaǵyn qaıshylap, «osy tosyp turǵanyń jem be, jem emes qur bórik pe?» degendeı tosyrqap turyp qaldy.

Qunyskereıdiń istegenin Qarshyǵa da istedi. Ol tipti, minip kelgen qara kók arǵymaqtyń er-toqymymen birge basyndaǵy júgenin de sypyryp alyp, Maqyshtyń qolyndaǵy Qaragerge kıgizdi.

— Aǵa, mynaý Maqysh aǵamnyń jer baspas Qarageri. Qydyra jaldy, qyl quıryqtyda munyń aldyna shyǵyp kórgeni joq. Minesiń ǵoı? — dedi Qarshyǵa asa shatty pishinmen.

— Joq, — dedi Qunyskereı, — men onymen báıgege shappaımyn. Ana tirsektirek jıren atqa sal meniń erimdi.

Ol shaqshany qaǵyp jiberip, qos tyrnaqqa bir shókimin túsirdi de, qos tanaýǵa kezek-kezek súıkedi.

Maqysh endi jıren atqa jaqyndady. Bul da jemge úırengen, jem berip sıpaǵan ıesiniń alaqanyn saǵynǵan janýar eken, iri deneli ıesine qarsy júrdi.

— Quneke, — dedi Maqysh jıren atqa bozdyń erin ózi salyp jatyp, — bardyń buıyrmaı, shashylǵannyń jıylmaı turǵan kezi. Taqymyna basar bala joq, ózim kólbeńdeter shama joq. Qyzyǵyn kór jırenniń! Qarager jer baspas atansa, jıren jeti qyrdy qatar assań da tanaýyn qaǵyp kórmegen janýar...

Maqyshtyń sózinen ishtegi ashshy qasirettiń úni estilgendeı boldy. Biraq onyń balasynyń joǵyn, bul júırikterdi kólbeńdeter Maqyshtyń dáýiriniń de buldyr tartqanyn oıy alysta jatqan Qunyskereı elegen joq, elese de ezilgen joq. Onyń kóńilshektikpen kózin sıpar shaǵy bolmaǵan da shyǵar, bolsa — asa sırek kezdesetin jaı bolýy múmkin...

— Má, otaǵasy! — dedi ol, shaqsha qystyrǵan qonyshtan bir deste «aq quıryq» sýyryp.

«Aq quıryqtyń» tek júzdikten turatynyn, myna taramys iri qoldyń ýysyndaǵy bir destede onyń bir emes, eń kemi alty-jetisi baryn sezgen Maqyshtyń eki kózi aqshany jep jibergendeı boldy. Onyń álgidegi qasiretti úni ushty-kúıdi joǵalyp ketkenin ózi de baıqamaı qaldy.

— Raqmet, Quneke, raqmet! — deı berdi ol, ózge sózge kezek bermeı.

Demeske ne! Attary óte qymbat jáne adam qımas júırik bolsa da oǵan tıimdi saýda boldy. «Báribir bul attardy ana tolyp júrgen mılısıa men onyń bastyqtary, tipti aýdan ákimderi budan bylaı qaraı taqymyma tıgizbes te edi. Keshe ǵana aýylnaı «at ber» dep digirlep, oǵan: «Búgin saıaq ataýlyny joǵalttym, Mine, juma boldy. Sirá, qoldy bolǵan shyǵar deımin», — dep zorǵa qutylyp edim. Endi surasa týra: «Álgi dinnen bezgen qashqynnyń qolyna tústi bilem, paıdaǵa asar úsh attyń úsheýi de joq deıin...»

Atqa erlerin salyp minýge aınalǵanda Maqysh Qunyskereıge:

— Batyr, dám tatyp ketýge ýaqytyńyz bolsa... ana kútirde taǵam bar edi, — dedi, alysyraqtaǵy bir qorashtaý, japyraıǵan jerkepege qaraı ıek qaǵyp.

Qunyskereı Maqyshqa búrkitshe túıile qarap qoıyp, onyń ıek qaqqan qara qystaýyna kóz tastady. Bul qarastan Maqysh onyń senbeı turǵanyn, anaý qara qystaý «qaqpan emes pe» degen kúdigin birden sezdi.

— Myna Qarshyǵa jaqsy biledi. Qarshyǵa, sen boldyń ǵoı jazdygúni bir kelip ketkende. Qazir bizdiń ol jaman kútirde ózim ǵana qona-tústenip júrmin. Bul mańda jylqyshylar joq.

Qunyskereı tamaqtanyp alýdy jek kórmedi bilem, úndemeı biraz turdy. Sonsoń aınalany kózimen ólshep-piship, áldeneni anyqtaǵandaı, asyqpaı qarap qaldy da:

— Jaraıdy, otaǵasy, aq aýyz tıelik, basta kútirińe, — dedi.

Ol tóńirektiń jap-jazyq ekenin, bul jaqqa týra keletin pende bolsa, eń kemi segiz, on shaqyrym jerden eriksiz tóbe kórsetetinin, egerde ol tóbe kórsetýshiler sońyna túsken qarýly jandar bola qalsa, qarsy amal jasap úlgererlik jer ekenin jaqsy bildi. Basynda óriske qaraı bet burǵanda, ol saqtyq nıetimen bul jazyqtyń bas qorǵaýǵa asa yńǵaıly ekenin baıqap edi. Buqpantaılaýǵa saı-salaly jer de jaqsy, biraq paıdasynan keıde onyń zıany da mol. Muny Qunyskereı jyldar boıy bas tasalap uzaq jortqan qaterli kúnderde talaı-talaı kezdestirgen. Ol kezde bir jaqsysy qýǵynshylar da tájirıbesiz jáne álsiz atpen qoı qaıyrǵan qoıshylar tárizdi saı ishinde qarsy kelip qalǵanda asyp-sasyp qarý jumsaı almaıtyn, bolmasa jalt berip saı qyrqasynan asyp túskenshe qarasyn da kórmeı qalatyn. Al, qazir óziniń qorshaýda ekenin, bir emes, eki emes, sońynda ondap adam júrgenin jáne bir jerde emes áldeneshe jerde tosqaýyl baryn ol aıdan anyq sezgen...

— Júrińiz, júrińiz, aq ta bar, jeıtin tamaq ta bar. Bárinen de jaılysy — osy kútirim. Jaz boıy kóbinese osyndamyn. Biraq tap osy mań dalada meni qonyp, tústenip júredi dep eshkim oılaǵan emes, — dedi Maqysh, onyń oıyn sezgendeı.

— Sen tez sýsynda. Atpen tóńirekti sholyp qaıt! — dedi Qarshyǵaǵa Qunyskereı, bir jaq jary qulap, jylqy kóleńkeleıtin jeri de shamaly qalǵan, biraq bir bólmesymaǵynda tósek-oryn, aıaq-tabaq, er-toqym, qural turǵan qujyraǵa kirip.

Jas jigit onyń aıtqanyn eki etpedi. Maqysh quıyp bergen qymyzdan bir simirdi de shyǵyp ketti.

Ol ózine júktelgen bul jańa mindetin jaqsy túsingendeı, jylqy qaıyrǵan jansha, alysyraqtaǵy úıirdiń tobyn bir jıyp tastady da, ekinshi jaqtaǵy saıaqtardy jıystyrdy. Ol aınalyp kelgenshe Qunyskereı kóz ilindirip aldy.

4

Bir jyly elden aýlaq, Taısoıǵan qumyna qaraı shyǵandap ketip, úıge tez oralýǵa asyqtyq sezim boı bermeı, Qunyskereı qalta túbindegi qos maltany túgendeýmen boldy. Bul kózge qorash jan talshyǵy áldeqalaı túsip qala ma degen timiskek qaýip eriksiz túrtkiletti, ol qaltasyn úzdiksiz barlaı berdi.

Óıtkeni úıge oralmaı, mańyndaǵy elge de soǵa almaı jortar bolsa, tún sońyna kún jalǵasýy daýsyz edi, atqa azyq — jerde, erge azyq — tek elde ǵana ǵoı. Sol qıyn-qystaý kez Qunyskereıdiń jańylmaıtyn jadyna taǵy da qaıta oraldy. Ol Maqyshtyń kútirinen eń kemi eki kúndik azyq aldy. Jetektegi aq bozdyń jalań jotaly beline bir torsyq aıran, qozy qaryn pisken et artty. Kún uıasyna kire attanar kezde:

— Otaǵasy, Qarshyǵa múmkin jýyq arada bir soǵyp keter bul kútirge. Aq pen et molyraq daıyn bolsyn. Jáne qurt pen jent jaǵyn qarastyrarsyń. Bul bala elge oralǵansha kóp kún óter. Keıin eseptesermiz, — dedi.

Biraq Qunyskereı qaı jaqqa júrerin, qashan kelerin aıtpady.

— Jaqsy, aınalaıyn, jaqsy. Kún ara kelip tursa da Qarshyǵajannyń sybaǵasyn qanjyǵasynan túsirmespiz. Ázirge qosh bol, batyr, — dedi Maqysh álde balany, álde elden bezgen jortýylshyny músirkep.

Ol keshki shapaqqa súńgip, alystaǵan saıyn qarasyny kishireıe bergen eki attylyǵa uzaq qarady; qolǵa túsken arystandaı úıez ortalyǵyna aıdalyp ketken aǵaıyny Aqmetsheni kóz aldyna keltirdi; eski qabir men qulaǵan qara qystaýǵa uıalaǵan ıt — ala qazdaı en dalada elden bezip, syrttap júrgen óz basynyń tiri músápirligi ózegin órtep ketkendeı boldy.

Elden, jerden, oryn tepken mekennen aýlaqtaı bastaǵanyn da ol jańa ǵana sezgendeı edi...

Jaıyq ózeni úlken bir sadaq pishindi. Al, Orynbor men Knázdiń eki arasy sol zor sadaqtyń orta beli — kindik ıini sıaqty. «Sadaqtyń» kólbegeı kelgen bir basy sonaý joǵarǵy Oral taýyna asylyp jatyr da, tómendegi ekinshi basy — Kaspıı teńizine súńgigen.

Oral qalasy orta bel ıinde tur. Bul alqapty ertede Túbek dep, qoınaýynda kóshe-qonyp meken etken taıpalardy Túbek eli dep ketken.

Sol Túbek eliniń tómengi teńiz jaq keń oıpaty — Taıpaq. Arqa jáne shyǵys bettegi jondy, qyratty, taýshyqty saharalardan Taıpaq jeri tómen tur, jazyp jibergen alyp alaqannyń shuńǵyl ortasyndaı. Óleńti, Buldyrty, Shiderti sıaqty qyr ózenderi tómen quldılap, tarmaqtanyp aǵyp, kele-kele taramdanyp Taıpaq alaqanyna joǵalyp jatyr. Jer qyrtysy tamyrly-balqashty, bıdaıyqty, keı jerinde eńseden kelerlik erkek shóp ósken qunarly sala.

Sol saladaǵy «Shegen qudyq» basyn bóri tıgendeı shýlatqan Qunyskereı, tergeý oryndarynyń juma qoısa alaqanynda turǵan sıaqty edi. Óıtkeni bir jaǵy kópirsiz, paromy da sırek Jaıyq. Jaıyq boıy jaǵalaı jatqan selender, boı tasalaýǵa pana bolar jer az. Egerde áldeqalaı onyń mańdaıy sol ózenge tirelse bul úlken súzbe aýdyń qorjyny esebinde. Qorjynǵa kirgen sarqasqa sazannyń ony jaryp shyǵar kúshi ekitalaı-aq. Osy jaıdy eskerdi me, kim bilsin, tájirıbeli, aqyldy Shıtov chekıs qolyna ilikken qarýly mılısıa jáne óz adamdaryn besten-onnan, keı jerde ekiden-úshten toptap, áldeneshe tosqaýyldy qyr betke jóneltti. Ásirese, jıyrmasynshy jyldyń bas kezinde Qunyskereıdiń tastaı batyp, sýdaı sińip ketken ataqty Taısoıǵan men Búırekti qumdaryna asar jolyn bógedi. Tórt-bes topty Qaratóbe men Sanaly mańyn kúzetýge, Qaraqamys pen Jaqsybaı betti torýǵa attandyrdy. Al, Oraldyń áskerı garnızonynyń komandıri Smyshlákov Jympıtydaǵy ásker tobynan bir bólimshege Taısoıǵan qumyna deıin qupıa joryq jasaýǵa buıryq berdi. Gýrev dalasyna, ásirese, kirer jolyn ilýde bireý ǵana biletin, bile qalyp ishine engen jan bolsa ony ómiri taýyp bolmaıtyn oppa Qarasorǵa jibermeý úshin Gýrevten de attyly mılısıonerler shyǵyp edi. Sóıtip, Qunyskereıdi eki ýez qaraýyndaǵy tergeý oryndary bul joly kúsh biriktirip qalaıda qolǵa túsirýge shyndap kirisken-di.

Taısoıǵan qumyna asar joldy bógeý — Qunyskereıdiń túp qazyǵyn torý edi. Óıtkeni onyń meken-jaıy sol alystaǵy qum bette bolatyn. Onda oryn tepken kári ákesimen birge áıeli jáne jas balasy bar. «Elden yǵysqan kúnde de úıge bir soqpaı ketýi múmkin emes; iz jańyldyryp, arada aptalar ótkizip kelse de úıine aınalary kámil. Bálkim bizden buryn jetip áıel, balasyn ertip keter dep te joryp edi Shıtov. Bul boljal aqylǵa sıatyn boljal-dy. İlki qýǵynnyń shańy basylǵannan keıin, sol el shetindegi, kóbine-kóp jalǵyz otyratyn mekendi saǵalap, ol buryn bes-alty jyl sol óz mekeninde beıbit ómir súrgen de bolatyn. Ótkendi umyttyryp, bıyl ǵana ishki jaqty sharlaı bastaǵan. Bul sharlaýdyń da mánisi bar. «Qazyna malyn aıdaǵan bolyp Oralǵa deıin baryp, jolda prokýror Hakim Júnisovpen kezdesýi, ýez ortalyǵyndaǵy onyń úıine kelýi ótkenge salaýat aıtyp, táýbege bet burǵan sapar-dy. Biraq kóktem kezinde qyzyl sý kernep, muz jarylyp, jardaı seńderdi arnamen jóńkiltken Jaıyqtyń dúleı tasqynyndaı, aýyldyń asty-ústine shyǵa bastaǵan dúrildi kúresi ony taǵy da jel aýdarǵan qańbaqtaı yryqsyz dóńgeletip áketti...

Jortar jolyn, aıaldar qarasynyn, sýsyndar jerin ol ózinshe belgiledi. Aldymen kóldeneń kók attyny kózge túsire bermeıtin óristegi qalyń jylqyǵa aralasyp ketti, Maqyshtyń qýsa jetip, qashsa qutylatyn attaryna tez qoly jetkennen keıin Qunyskereı irgede jatyp ańdysýǵa bel baılady. Ol túndeletip kelip «Shegen qudyqtan» otyz-otyz bes shaqyrym jerdegi — arǵy bettegi Antonovka tusyndaǵy toǵaıdyń jan júrmeıtin qoıý ormanyna kirdi, sóıtip ilgerirekte Aıazbaıdyń Erǵalıy talaı toqtaǵan Jaıyqtyń jaǵasyna arqa súıedi. Bul súzbe aýdyń qorjyny sıaqty edi.

Kúndiz kóp jerdi ekeýden-ekeý qatarlasa jortsa da kesh onan da uzaq jol júrip, túner jerdi túnniń áldene ýaǵynda tapsa da Qunyskereı Qarshyǵamen jyly lebizdespedi, ne istep, ne qoıaryn aqyldaspady. Jas jigit beıne bir onyń buıdaly taılaǵyndaı sońyna ere berdi. «Qaıda baramyz? Ne isteımiz? Bul boı tasalaý qashanǵa deıin sozylady?» — deıtin taǵy sol sıaqty ashshy suraqtarǵa aqyl-oıy tolyspaǵan, qıyn-qystaý saparlarda bolmaǵan, tek albyrttyǵy men ójettigine sengen bala jigit qandaı jaýap qatpaq! Ol túgil Qunyskereıdiń ózi de buǵan...

Ol ózek órter ókinish pen qara túnek oıdyń tas qushaǵynda qalǵan jannyń pishininde edi. Túni boıy úlken qara aǵashtyń úıdeı túbine súıene otyryp, qus uıqy shulǵýmen ormannyń tóbeden bozarǵan aq shunaq tańyn qarsylady, er jastanyp, toqym tósengen Qarshyǵanyń qımylsyz, únsiz mez uıqyǵa bólengen raqat uıqysyn kúzetti; qozy alańǵa qańtarǵan attardyń orman dybysyn shulǵyp tyńdap, elegize tań asqanyn baqylady: sonymen birge óń men tústiń qospasyndaı shubatylǵan qatal sýretterdiń irmektelgen túıinderin tańdaı qaǵýmen jazdy, oqtyn-oqtyn ol basyn kóterip qalyp otyrdy. Osynyń biri...

...At jerdi jemirip shaýyp kele jatyr. Saı pana, at arshyndy. Arttaǵy úbir-dúbir de alys qaldy. Biraq býaldyr tútin serpilgennen keıin, synǵan terekteı qısaıyp baryp aqyryn jyǵylǵan jan, sájdege bas qoıǵan adamdaı, búk túsip jerge mańdaı tiregeni taǵy aıqyn elestep ketti. «Tfý! Kórýge kóz kerek jigit edi, sabaz!» — dep qaldy. Qunyskereı eriksiz basyn kóterip aldy...

Bári sol qalpy: bala da uıqy qushaǵynda, attar da ornynda, orman da qalǵyp qalǵan. Biraq, ashshy ókinish aırylmastan oǵan jegideı jarmasty. «Nege attym sabaz pyrkaroldy? Jazyǵy joq edi. Aqmetsheniń senbes sózi ǵana qan tóktirdi. Jazyǵyn óz kózimen kórmedim. Áıeli jesir, balasy jetim qaldy, sabaz jigit edi Hakim...

Az otyryp, oıyn bir jerge túıdi. Myqtap túıdi. Ornynan turyp, boz atty júgenin basyna túrip, bosatyp jiberdi, qarager men jırenge tusaý saldy. Bir-bir silkinip alyp, aǵash arasynyń mal aıaǵy sırek basqan qoıý shóbin oryp ottaǵan attarǵa súısine qarady da, sý jaǵasyna keldi.

Talaıdy kórgen kári Jaıyq kerbez aǵyp, erteńgi tymyq júzin samalǵa tosyp beıǵam jatqandaı. Sırek týlaǵan balyqtyń sholpyly ár jerde ǵana oıdym-oıdym dóńgelek shımaı salyp, ol da jazylyp, tarqatylyp aǵyspen birge joǵalyp ketedi. Qanatymen sıpap ótip qarlyǵashtyń qaımaqshytqan izi de sý betine ájim salarlyq emes. Erteńgi raqat álemniń sý jıektegen kórkem kórinisi ómir shorlastyryp pisirgen qatal jannyń túkti júregine qandaı áser etkenin kim bilsin, ol tek qushyrlana úıkelep qos qolymen betin, bilegin, sonan keıin basyn jýdy. Sóıtti de, tez keıin adymdap Qarshyǵanyń jatqan jerine kelip:

— Tur. Ózenge shomylyp al. İster is kóp, — dedi.

Bala ushyp tura kelip, betin ýmashtaı bir sıpady da, ústine tónip turǵan túıedeı iri adamǵa ezý tartty.

Qunyskereı bul joly da jyly shyraı kórsetip, erkeleter lebiz tanytpady.

Bala shomylyp qaıtqansha ol myqtap túıgen oıyna qaıta soqty. Ol oı óziniń júrisindeı joıqyn, kesimindeı bet qaıtpas jáne shorlasqan túıdek-túıdek edi.

...San ret jortqan Jaıyqqa endi qaıtyp oralýǵa jol joq. Myna Qarshyǵany qaldyryp ketýge qısyn az. Adam óltirgeni úshin muny jas dep atpasa da birneshe jyl tutqyndaıdy. Ákesindeı Aqmetsheniń budan bylaı muny arashalaýǵa áli kelmeıdi. Onyń óz basy qaıdan shyǵary bımaǵlum. Muny endi ertip baryp úıdegi kart pen balaǵa qosyp, ári qarap asý ǵana qaldy. Bul eń kemi eki jumasyz oryndalmaıdy. Alda qurýly tor, ákimderdiń tosqaýyly. Olarmen ańdysý joly — ári alystap ketý. Taısoıǵannan ármen shyǵyp ketip iz jańyldyrý. Sonsoń qaıta soǵyp qart pen balany, qatyndy kóshirý. Mańǵystaýdaǵy Adaıǵa, onan da ári basqa elge sińirý...

Qarshyǵanyń jatqan jerine tastap ketken qanjaryna Qunyskereı uzaq qarap turdy da, ıesi qaıtyp kelgen soń:

— Mynadan basqa qarý joq pa? — dep surady.

— Bar, — dedi Qarshyǵa qýanyp ketkendeı, — myltyq bar.

— Ol qandaı myltyq, káne?

 

— Tyǵyp qoıǵan vıntovka. Qystaýda. Kerek bolsa keshke baryp alyp kelemin.

Qunyskereı basyn shaıqady.

— Qystaýdaǵy myltyq... Myltyq ákelemin dep júrgende qystaýda janynan úmitin úzse.

Qunyskereı taǵy da basyn shaıqady. Qarshyǵanyń júzine tesile qarap ol sál ýaqyt synap turdy da:

— Ana arǵy bettegi stansıaǵa baryp qaıt. Bolsa dúkennen bir-eki qadaq shaı al, qant al. Sonsoń... aıaǵyńa jeńil etik bolsa al.

Qunyskereı nazary kesheden beri áldeneshe ret jaratpaı kózin shúıgen Qarshyǵanyń báteńkesine aýyp edi, jigit muny jaqsy túsindi.

— Men ózim de etigimdi beker kımegen ekenmin dep ókinip turmyn. Mynadan taralǵy tobyǵymdy qajap tastaıtyn. Jaqsy, qazir baryp keleıin. Ol qalada tastaıtyn. Jaqsy, qazir baryp keleıin. Ol qalada Meni ol jaqsy biledi, úıinde talaı bolǵanmyn, — dedi.

Keshikpeı qarshyǵa arǵy bettegi Antonovkaǵa júrip ketti.

5

Kóp ýaqyt qol-aıaǵy buǵaýda kelip, erkinshe qulash sermep, arshyndaı attaýǵa zaryǵyp, endi ǵana erkin qımylǵa qoly jetken jansha, Qarshyǵa bir jerde otyra almady. Ol arǵy bettegi stansıadan bar keregin alyp keldi. Aqmetsheniń jylqysyn Kalmykov bazaryna jyl saıyn toptap satyp aqshalap berip kelgen Nıkolaımen sóılesip, jylqy jetkizip berýge ýádelesip qaıtty.

— Búgin túnde qystaýdaǵy tyǵýly myltyqtar men oq jabdyqtardy alyp qaıtamyn. Retin tapsam, bes-on jylqyny qosaqtap aıdap, erteń ertemen Nıkolaıǵa ótkizip beremin. Onan keıin Aqysh aǵama da soǵamyn... — dep shubyrtty ol Qunyskereıge endigi ister isterin.

Bóltirik oıyny bólek. Ol ómiri talar jemin talǵaýdy bilmeıdi, boı tejep, kúsh irkip, sharshaýdy bilmeıdi, aldyna kelgendi alyp urýǵa daıyn: áli kelmese qyrqyp alýdan da dúz janbaıdy. Ony bul qasqyrlyq ónerge kim baýlyp, kim kózegen? Buryn istep kórmegen isine Qarshyǵa nege qumartady? Alýǵa, japyrýǵa, zorlyqqa nege ósh? Buryn qozy kósh jerge de saparlas bolmaǵan Qunyskereıdiń sońynan nege buıdasyz júgiredi? Túngi joryqqa, qaterli asýǵa, belgisiz alysqa shyǵandap ketýge nege úıir?..

Ol seskenbesten ymyrt jabyla óz qystaýyna týra kelip toqtady da, attan túsip, aýla-qorany aralap ketti. Qystaý jaı ıesiz edi. Aýyl Sovet adamdary da, ýezen kelgen ákimder de jáne tergeý ornynan bólingen qyzmetkerler de qylmysty jandardy bul mańǵa iz sýytpaı jýıdy dep eseptegen joq-ty. Onyń ústine keshe kúndiz «kórip qalǵan» malshylar:

«Óristen ári júrisi sýyt eki atty adam Qospaǵa qaraı bet alyp jortyp bara jatqan. Keshke deıin Buldyrtydan bir-aq shyǵar sıqy bar. Sóz joq qashqyn adamdar bolýy kerek», — dep laqap taratqan. Bul qısyny bar bolsa da, qur boljamǵa súıengen alypushty habar aýyl Sovet qol astyna jaıylyp ta úlgirip edi.

Kópten tyǵýly jatqan, biraq anda-sanda qyzyq úshin elsiz toǵaıǵa jasyryn aparyp qus atyp turatyn vıntovkasyn Qarshyǵa kóp izdemeı-aq tapty. Ol uzyn at qoranyń ishinde edi. Jaryn kirpishten qalap, keń esik, terezelerin qaraǵaımen káshektetken bul qorajaı kishigirim kazarmadaı, ot ta, zat ta saqtaýǵa yńǵaıly bolatyn. Ásirese, qaqpa tárizdi qos esikterdiń mańdaısha, jaqtaýlary bóreneden tildirip jasatqan: solardyń birinde mańdaısha men japsardyń aralyǵyna súńgitken kıiz qapty myltyqty, kıiz dorbaly patrondardy Qarshyǵa alyp shyǵyp qaragerdiń qasyna keldi: dorbany qos qanjyǵa men erdiń artqy qasyna tańdy, myltyqtyń qabyn sypyryp tastap, kómeıine bes oq tyqty da, erdiń aldyńǵy qasyna Qunyskereıshe tuqyrta ildi. Sonsoń alty shaqyrym jerdegi aýylyna sary jelispen jurt uıqyǵa kirer shamada jetip keldi de, úlken úı men otaýdan bólek otyratyn on shaqty kedeı aǵaıyndarynyń ishindegi bas kótergeni Sársenniń úıiniń esiginiń naq aldyna attan dik etip, shylbyrynyń ushynan ustap turyp esikten:

— Sársen aǵa, úıdemisiń? — dep surady.

Sársen munyń kelerin kúni buryn sezip, kúni buryn barlyq saýal-suraǵyna jaýap ázirlep qoıǵan jandaı, ile esikten basyn shyǵaryp:

— Jáı ma, Qarshyǵajan? Qaıdan júrsiń, ne kerek edi? — dedi.

— Aýylda kim bar?

— Bóten eshkim joq, jalǵyz Jolmuhan palýan ǵana.

— Papamdy qaıda áketti?

— Jympıtyǵa.

— Ólgen prokýrordy ne qyldy?

— Ólgen — prokýror emes, komsomol Shynǵalıev. Bolys keńsesine áketti.

— Maǵan bes bıeni qosaqtap ber!

Sársen úndemeı qaldy da, azdan keıin ústine shekpen jamylyp tysqa shyqty.

— quı, onyń alsań da erik ózińde, mal ózińdiki Qarshyǵajan. Biraq Jolmuhan sezbesin... Jáne meni sen kórme, seni men kórmedim deıin.

Baılaýly turǵan bes jylqyny shetkerirek jetelep saıǵa túsirip, noqtasymen birine-birin qosaqtap, Qarshyǵanyń aldyna salyp berdi de, Sársen izinshe úıine bettedi. Qolyna qarýyn, aldyna jylqysyn túsirgen Qarshyǵa da kelgen izimen ormanǵa bet burdy.

— Qurmash, qarashy, saıǵa qarap ıtter úre túsedi de qoıa qoıady, — dedi Jolmuhan, qasynda áńgimelesip jatqan balany jumsap. — Alysyraqta bir dúrsil bar ma, qalaı qulaǵyńdy tosyp baıqa. Tóńirekke ıt-qus kelip júrgen joq pa eken?

— Úırenbegen anturǵan, meniń ózime de abalaıdy ana tóbet, — dep Qurmash qolyna taıaq aldy da dalaǵa shyqty.

Ol úı irgesinen kóp uzamaı otyra qalyp jan-jaqqa kóz jiberip edi, kózge esh nárse ilinbedi: biraq alysyraqta — saıdyń aıaq jaǵynan dúbir estildi, bala anyq aıyrdy: shapqan attyń dúrsili jáne bir emes, birneshe attyń qosyla shapqan dabyrly dybysy. Nede bolsa anyqtap esiteıin degen oımen Qurmash júgirip saı jaǵasyna keldi. Jaıylýdan góri sháshkelep salǵan shóp pen astaýǵa tókken jemge kóbirek turatyn jylqynyń qulyndy bıeleri ornynda kórindi. Qalǵan boıdaqtary men usaq taı, qunandar saıdan ári tepseńdi boılap jaıylyp jatyr. Biraq júgirip kelip taǵy da otyra qalyp qulaq tosyp edi, álgidegi dúbir saıabyrlap qalǵan, qulaqqa shalynar-shalynbas, óte áride emis-emis birdeme yzyńdaǵandaı boldy. Qurmash sál otyryp, jarytyp esh nárse esite almaǵan soń aýyl betke kóz jiberip edi, álgide kózge túspegen jaıaý adamnyń qarań-qarań elesin baıqady. Bul kim? Mal basyn baqylaıtyn, qulyndy bıelerdiń túngi jaıyn kúıtteıtin jalǵyz Sársen ǵana. Mezgilsiz shaqta Sársen nege saı basynda júr? Álde basqa bireý me? Qurmash endi qarańdaǵan adamǵa qaraı júrdi. Jalań aıaq, basqan dybysy bilinbeıtin jáne ómiri aıańdap júrip kórmegen Qurmash jele-jortyp beıseýat janǵa jaqyndap kelip taǵy da otyra qalyp edi, kesheden beri áldeneshe ret kórgen shoqsha saqal, dembelshe sary kisiniń aldymen kókjıektiń bulyńǵyr bederine syzyp salǵan sýretteı saqaly shoshaıa qaldy.

— Sársen aǵa, siz be? — dedi ol túregelip tary da jortaqtaı jaqyndap.

Sársen shoshyp ketti.

— Iá, men, men. Men myna bıelerdi qaraýǵa kelip em... Óziń qaı balasyń? Aıaq astynan shyǵa kelgeniń...

– Qurmashpyn.

— Á... Álgi palýannyń qasyndaǵy. Jaı ma?

— It úrip, dúbirlep shapqan attyń dúrsili shyqqan soń naǵashym qarap kel dep edi.

— Ie, men de dybys shyqqandaı bolǵan soń... qulaǵym da estińkiremeıdi... Alaıda bıeler ornynda kórinedi... It deısiń be? Itter osy jerde júr bilem...

Sársenniń sózi úzdik-úzdik jáne qısynsyzdaý shyqqanmen bala oǵan zer salmady. «Jeti túnde meni kórmeı, záresi ushyp ketti bilem shaldyń», — dep qorytty. Sóıtti de, ol kúndiz arsyldap qaýyp ala jazdaǵan tóbetten seskenip, úıge tezirek oralý jaǵyn kózdedi. Saı jaqta júrse meni baıqamaı qalar dep oılady.

— Esh nárse bilinbeıdi, naǵashy. Álgi jylqyny jaılap júrgen shal da dalaǵa shyqqan eken. «It úrgenin estigen joqpyn» deıdi. «Dúbiri ne?» dep surasam, «dúbir jáı shyǵar, bıeler ornynda kórinedi», — dep aýzynan sózi túsip bara jatqandaı «men, men» degeni.

Jolmuhan Sársen jóninde de, mal jóninde de áńgimeni jańartýǵa zaýyqty emes edi. Ómiri maldyń basyn qaıyryp, bolmasa oǵan shóp salyp, sýaryp kúıttep ádet almaǵan kisi, myna bireýden qalǵan jylqyǵa uqypty qoja bola qalý oǵan asa qol sharýa kórinbegen sıaqty. Ol jaıbaraqat jaýap qatty.

— Jaraıdy, Qurmashjan, uıyqta. Men de ózi búgin sharshap qalyppyn, anda-munda kóbirek júrip, — dedi.

Ózi keshikpeı salyqqan denege ál-qýat quıar qatty uıqyǵa enip ketti.

Mal baǵyp, kesh jatyp, erte turyp, sharýa jaıyn úlkendershe baptap, úlkendershe qamdap úırengen Qurmash erteńine Jolmuhannan buryn oıanyp, túnde bolǵan ózgeristi aldymen baıqady. Ol Kók tóbet pen Bóribasardyń ushty-kúıli joq bolyp ketkenin birden kórdi, Sonsoń minip júrgen, biraq keshe keshke jylqyǵa qosyp jibergen jińishke qara kók bıeni joqtady. Munan keıin qyr bettegi jaıylǵan, úı mańyndaǵy kútýde turǵan jylqylardy túgendeı kelip alty-jeti maldyń sany jetpeı qalǵanyn tapty. Muny Jolmuhanǵa baıandap edi, ol:

— Sársendi shaqyr, — dedi.

Sársen túndegi aıtqanyn búgin taǵy qaıtalady.

— Dúbirdi estigenim joq. Al, qoradaǵy, saıdyń arǵy jaǵyndaǵy jylqylar qozǵalmaı jaıylyp júrgen. Qazir túgendeıik, qandaı jylqylar joq eken. Aýa jaıylyp júrgen shyǵar, jylqy alatyn ury-qary joq edi.

— Osynda bir-eki ıt bar edi, olar da joq. Itterdi ertip áketetin kim bar?

Bul suraqqa Sársen múdirip qaldy.

— It... ıt deısiń be? It degen... Ony kim áketsin? Qańǵyp tyshqan aýlap júrmese...

It Sársenge de úlken oı saldy.

Kóp zamannan qońsy qonyp, bilimdi, dańqty, dáýletti aǵaıynnyń malyn óz malyndaı, múlkin óz múlkindeı kórip ketken, aıtqanyn eki etpeıtin, syrtqa maqtanysh etip, úı arasynda qoshemet kórsetýdi ǵana bilgen momaqan, biraq aqyldy, óz paıdasyn da biletin Sársen Aqmetsheni tutqyndap qalaǵa áketkende óz shańyraǵy ortasyna túskendeı qaıǵyryp edi. Biraq zaman basqa, zań basqa, ashyq aıtyp, ashyq qaıǵyrýǵa onyń shamasy kelmedi, bar qaıǵysyn ishine túıip, birneshe kúnnen beri meń-zeń júrdi. Ol janasa aǵaıyn Tańqybaıdy óltirip qashyp ketken Qarshyǵany basynda sógip, jesir Qıbatty aıap kózine jas ta alǵan. Alaıda, sońǵy kúnderi, onan da úlken ýaqıǵa: ata-babasyna baq-dáýlet arnap qonǵan, óz basyna aqyl-bilim ólsheýsiz daryǵan, bútin ýezge, qala berdi gýbernáǵa aty málim Aqmetsheniń moınyna quryq túskende Tańqybaıdyń ólimi, Qunyskereı atyp ketken komsomol Shynǵalıevtiń qazasy oǵan qudaı ózi berip, ózi alǵan, kóp pendelerdiń bu dúnıe men o dúnıege úzdiksiz kóship jatatyn, «el beıshara, ımandy bolsyn!» dep bet sıpaýmen bitetin taǵdyr tártibindeı kórinip edi. Al, Aqmetshe oǵan orny tolmas, ustalady degen uǵymǵa syımas, oryn-jaı mekeni ıesiz qalar degen oıdan joǵary bir jeke turǵan asqardaı kórinetin.

Túnde esiginiń aldyna kelip attan túse qalǵan Qarshyǵaǵa qolynan ne kelse sonyń bárin aıamaı kómektesýge daıyn edi. Sondyqtan da ol jeti túnde jortyp júrgen jannyń isi — adyra qalyp bara jatqan meken ıesiniń qorǵanǵan isi mal-múlkin áli kelgen jolmen saqtap qalý isi dep túsingen. Ol tipti Qarshyǵamen ilesip júre berýge de bar edi, onyń baǵyna qaraı Qarshyǵa oǵan: «bes-alty jylqyny baılap-matap aldyna salyp berýdi ǵana buıyrdy. Ol degenin sózsiz oryndady». Úıine rıza bolyp qaıtty. Biraq úıden mańqyldaı úre júgirip, saıdaǵy ıesin kórgende quıryǵyn bulańdatyp qalǵan tóbettiń Qarshyǵaǵa erip ketkenin bilgen joq-ty. Al, Sársen úıdeı Bóribasardy qarańǵyda baıqaǵan da joq, ol úrmeı-aq ars etip saı basyna bir-aq shyǵyp, Qarshyǵanyń qýalaı jónelgen mataýly jylqylaryn birge aıdasyp ketken-di.

Sársen qazir: «Báleniń bári ıtten keletin boldy, Egerde izdeýshi shyǵyp ıtti tapsa, Qarshyǵany da tabady», — dep ýaıymdaı bastap edi.

6

«Bir sekirdiń — qutyldyń, eki sekirdiń — qutyldyń, al, úshinshide...» «Batyl, alǵyr, sharshamaıdy da, biraq osy joly is bitirip qaıtsa da, bitire almaı qaıtsa da bul balaǵa endigári aýyl arasyndaǵy jortýyldy qoıdyrǵan maqul» dep oılady Qunyskereı, aldaǵy úlken jortýyldyń búge-shigesin oılap jatyp. Bir kez uıyqtap ketti.

Ol túnniń álde ne ýaǵynda turyp, Jaıyq jaǵasyna baryp otyrdy, attardy barlady. Bos júrgen Aqbozdy aqyryn ǵana «ǵysh-ǵysh» dep shaqyryp aldy. Onyń qulaǵynyń túbin qasydy, kúndizgi Qarshyǵa alyp kelgen shekerden bir-eki shaqpaǵyn jegizdi de, atty otqa qoıa berip, uzaq ýaqyt kóz ile almaı tyń tyńdap oıaý otyrdy.

Túnde kósh jerden qaraýytqan nárseni taldap aıyryp, mal men jandy shatastyryp kórmegen, onan da alystaǵy dybysty qulaǵy shalyp úırengen bul saqqulaq adam Qarshyǵanyń dúbirin toǵaı shetine túspeı jatyp esitti. Al Toǵaıdyń sheti sý jaǵasynan bes-on shaqyrymǵa deıin qashyq, tap bular qonaqtaǵan túkpirdegi ormannan eń kem degende toǵyz shaqyrymdaı jerde edi.

Qunyskereı elegizip bir turyp, bir otyrdy, Aqbozdy taǵy «ǵysh-ǵysh!» dep shaqyryp, biraq jetip kelgen atty er salmaı jelkesinen, saýyrynan sıpap ótti de, «bara ber!» dep qoıa berdi.

Alaıda, ıesinen kem elegizbegen bul aqyldy at ta alystaǵy dúbirge qarap qulaǵyn qaıshylaı bastady. «Bir... eki... úsh...» dúrkiregen osy dybys birden-eki anyqtala túskenmen, toptanyp, dúbirlep, qaıta-qaıta sanaı bastaǵan Qunyskereıge qansha tuıaq ekenin ashtyrmady. Dúbir jaqyndaǵan saıyn, at ta qulaǵyn qaıshylaýdy údete tústi. Ol bir kez ilgeri júre túsip, aıaǵymen jerdi tarpyp, tarpyp jiberdi de, osqyryp qaldy. Qunyskereı atynyń qulqy ózgere bastaǵanyn kórip, ony jalma-jan ustaı alyp, aǵash túbindegi er-toqymyn salyp, júgendep aýyzdyqtady da, shylbyryn súıretip bos qoıdy. Ol ekinshi atty da jaqyndatty. Biraq onyń tusaýyn almastan tizginin aǵashtyń butaǵyna ońaılap kúrmeı saldy.

Joq, qýǵynshy da emes, kóldeneńnen kezdesken jylqy aıdap alýshy da emes, týra belgili jerden mańdaıyn qısaıtpastan, birneshe jylqyny matap aıdap jetken Qarshyǵa ekeni bep-belgili. Ekpindi jigittiń japyra basyp, jatqan jerge jetýge asyqqan joıqyn júrisi.

Taǵy da Aqboz osqyryp qaldy da, aldyńǵy aıaǵymen jer tarpı bastady. Sóıtkenshe bolmaı «ars» etken ıttiń daýsy eki attyń ekeýin de, tipti esh nárseden seskenip kórmegen Qunyskereıdi de selt ettirdi. Ars etken daýysqa qosyla:

— Aqtaban, Aqtaban, á-á! Aqtaban, Aqtaban, á-á, — degen Qarshyǵa daýysy ormandy jańǵyrtyp ótti.

— Myna tóbetterdi qaıdan taptyń? — degen Qunyskereıdiń kúńgirt, ári yzǵarly daýysy Qarshyǵany da, onyń ıtin de jerge jymyryp jibererlikteı qaharly shyqty.

Jeti túnde tapjyldyrmaı bar isti bitirip qaıtqanyn maqtaý ornyna jekirip sóılegen Qunyskereı jigitke qatty áser etti. Ol qorqyp ketti. Nege ol ıtti jek kóredi? It degen adamǵa serik. Egerde Aqtaban bolmasa ol olaı bir, bulaı bir bultaqtaǵan qosaqtaýly jylqyny bul jerge tań atqansha da jetkize almas edi. Aqtaban qasqyrsha qaıyryp joldan shyǵarmaı, týra aıdasyp kelgen joq pa?!

— Aǵa, men emes olardy izdegen. Itterdiń ózderi izdep tapty meni. Jylqyny qýalaı jónelgenimde Aqtaban «ars» ete túsip, qýysa jóneldi. Qaı jaqtan kelip qalǵanyn ózim de bilmeı qaldym, Al, mynaý Qoıbaǵar Aqtabannyń sońynan darbaqtap shaýyp o da jetti.

— Kepi qý!..

— Jaraıdy. Myna myltyqty, oq-dárimdi sheship alaıyn.

— Qarshyǵa attan túsip, er qasyna ilgen myltyqty jerge qoıdy. Sonsoń qanjyǵaǵa bóktere baılaǵan kıiz dorbany sheship aldy.

— Beri ákel! — dedi Qunyskereı myltyqty kórsetip. Shettiki emes pe, bul myltyǵyń?

— Solaı, aǵa. Jap-jańa myltyq. Kıiz qapqa salyp tyǵyp qoıyp edim, bir jerin de tat shalmaǵan.

— Ony qaıdan kórdiń?

— Kórmesem de qolymmen ustap sezdim.

— Oǵy qansha?

— Oq kóp. Jartysy japondiki, jartysy úlken bentovkaniki.

Qunyskereı rıza bolǵan adamsha tamaǵyn keneı tústi.

— Jartysy úlken vıntovkiniki de...

Onyń bul joly úni de jumsaq estildi. Qarshyǵanyń kóńili ornyǵaıyn dedi. Azdan keıin Qunyskereı oǵan buıryq retinde:

— Aldymen ana ıtterdi qýyp jiber! Sonsoń jatyp dem al. Iti bar adam «meni tap!» dep aıqaılaǵan balamen birdeı, kádimgi jasyrynbaq oınaǵan balamen birdeı.

Qarshyǵa qamshy siltep Qoıbaǵardy qýa tústi. Al, ózine ań aýlasyp úırengen Aqtabany aǵash arasyna súńgip joq boldy. Ol úıge qaraı eriksiz shoqańdaǵan Qoıbaǵarǵa ermedi...

TÓRTİNSHİ TARAÝ

1

«Shegen qudyq» Ádilbekke esten ketpesteı áser etip edi.

Úlken aq úı, onan da aq jáne ózgeshe ádemi otaý. Bıik shegendi qudyq. Qudyqqa taıaý jaǵalaı qurylǵan shatyr lapas. Lapastyń asty da, aınalasy da tolǵan qaz moıyn arǵymaq jylqylar. Ol jylqylardy ázirge babymen jemdep, baǵyp, sýaryp, bıesin baılattyryp, qulyndaryn aǵyttyryp basqarǵan, tórtpaq kelgen palýan deneli, taıqy mańdaı, qyzyl kúreń júzdi Jolmuhan. Al, bul Jolmuhannyń qasynda óziniń kádimgi aǵaıyny, jazdygúni Jympıtyǵa ógiz arbasyna mingizip aparǵan Qabylbaıdyń Qara-Qurmashy. Qurmash Ádilbekti kóre sala ıesine jalbańdaǵan kúshikteı qısańdap, alystan-aq yrjıa tústi. Ol arbadaǵy sulý qyzǵa bir qarap, Ádilbekke bir qarap, áldenege tańyrqaǵandaı, jaqyndaı berdi.

— Qurmash, bas aıaǵyńdy, — dedi oǵan Ádilbek, qala saltynsha bir qolyn berip amandasyp. — Amanbysyń? Sen munda qalaı kelip qaldyń?

Qurmash taǵy da qyzǵa bir qarap alyp, úlkendeý aýzyn kere bastady.

— Naǵashymmen ekeýmiz, Aqmetsheniń asyl tuqymdy malyn kedeılerge úlestirip, qalǵanyn baǵyp otyrmyz. Basqa múlikterin de shashaý shyǵarmaı Hakim aǵam bergen buıryǵyn oryndamaqpyz, — dedi.

Kúdiktengendeı bala taǵy da qyzǵa qarady.

— Á, sen de ákim boldym deseıshi! Álgi Jolmuhan degen naǵashyń ana turǵan kisi me? Jaraıdy, onda myna atty doǵaryp, basyn qańtaryp anaý aǵashqa baıla.

Sóıtti de ol, delbesin Qurmashqa ustata salyp, Jolmuhanǵa qaraı júrdi.

— Aman ba, shyraq, — dedi de qoıdy Jolmuhan tezirek júrip kelip amandasqan Ádilbekke.

Ol artyń til qatpady. Qyzǵa ıek qaqqandaı bir nyshan bildirdi.

...Mynaý bir dáý eken. Palýan deýshi edi — ras-aq shyǵar. Anaý jaýyryn, anaý ıyq osal kisige bitetin músheler emes. Qara sany býranyń sanynan bir de jińishke bolmas, — dep ishinen Jolmuhan palýanǵa rıza bolyp az turdy da, sonan keıin Aqmetsheniń saltanatty meken-jaıyna kóz tikti. «Apyrmaı, myna dúnıe, myna baılyq, anaý jatqan en jaılaý!» — Ádilbek qudyqtan arǵy saı alaqanyna qarap edi: tórtten, besten shoǵyrlanyp jaıylyp júrgen birinen-biri aýmaǵan qyzyl narlardy kórdi. Jas jigit basyn shaıqap qoıdy. Ataqty Aqmetsheniń jurt aýzynan túspeıtin narlary...

— Naǵashy, Ádilbek aǵam keldi ǵoı. Kádimgi Hakim aǵamnyń kishi inisi, — dep maqtanǵandaı Qurmash, Ádilbekke taǵy da bir qarap Jolmuhanǵa jaqyndaı tústi.

«Hakim aǵamnyń inisi» degen sózge Jolmuhan qasqyrsha burylyp Ádilbekke tańyrqaǵan pishin kórsetti.

— Men sizdi bilemin, ana joly qalaǵa kele jatqanda Qurmash aıtqan. Siz pochta aıdaýshy Jolmuhan aǵa bolasyz ǵoı?

— Iá, sen Hakeńniń týǵan inisimisiń?

— Kishi inisimin. Menen úlken inisi Almatyda oqýda. Al, myna Gúljıhan bizdiń jıen... — dep bógeldi Ádilbek.

— Iá, jıen deımisiń? Sonda osy qyzdyń úlesin alyp ketýge kelgeniń be?

— Endi, endi qalaı deseń de jaqyn adam bolǵan soń...

— Jaraıdy. Onda ana úıge kirińizder. Úı ıesi ázirge osy bala. Dúnıesin túgendesin. Kámpeskege jatatynyn jatqyzarmyz.

Jolmuhannyń sózderi Ádilbekke kelige tary túıgendeı dúńkildep estildi.

Jolmuhan: «Hakimniń inisi ol qyzdy alyp kelip, kámpeskelengen baıdyń úlesine ıe bolady» dep oılaǵan joq edi. Aqmetsheniń bul belgili ýez basshysyna jaqyn ekenin de bilgen joq-ty. Sondyqtan Ádilbekti Qurmash: «Hakim aǵamnyń inisi» degende ań-tań qalǵan. Endi ol áńgimeniń bárin birden túsingendeı boldy. «Tegin adam ıe bola ma?» dep, tekti adamdarǵa din qoıyp ósken bul qyr jigiti: «Báse!» dep jalpaq basyn bir shaıqap qoıdy. «Sultandar sıaqty jurttan ózge, ári oqymysty, ári dáýletti Teke men Orynborǵa, tipti Saratov pen Peterborǵa aty málim Aqmetshe pravıtel belgili Júnistiń jıeni eken ǵoı! Al, Júnistiń ataqty aqyn Nurymy ana alasapyran kezde Janshanyń jigitterin ánimen, jyrymen bir ýysyna ustap edi. Endi myna Hakimi búkil ýeziń qojasy — aýzymen qus tistegen pyrkarol. Tektiden tekti shyǵady dep osyny aıt!

Shirkin-aı, Nurym qandaı edi! Sóz deseń sózge usta, án deseń ánge usta, jyr aıtqyzsań bir tańǵa jyry taýsylmaıtyn sabaz edi. Sondaı sabazdar da dúnıeden kóshti. Imanyń joldas bolsyn, nar kelbetti dosym!» — dep Jolmuhan betin sıpady. Sol saǵattan bastap birbetkeı, óz degenimen ósken bul er adam Ádilbekti ózine baýlyp aldy.

— Sen qaraǵym, Hakim men Nurymnyń inisi ekensiń ǵoı. Men Nurymdy munan on jyl buryn qushaqtasyp qosylyp dos etsem, Hakim meni jazym basqan jolymnan buryp, azamattyq boryshymdy aqtaýǵa qosty. Bul maǵan ardaqty dosymnyń arýaǵy úshin istelgen jaqsylyq. Maǵan kimniń baı, kimniń kedeı ekeni kerek emes, keýdesine syımaı dúrs-dúrs qaǵyp turatyn judyryqtaı júregi bar qazaq kerek. Al, sen soıyńa da, boıyńa da qaraǵanda sondaı er júrektiniń biri bolamyn dep turǵan jigitsiń. Muny kelbetińnen de, qımylyńnan da kórip turmyn... — dep bir qoıdy.

Ádilbek uıyp ketti. Ol Jolmuhannyń kim ekenin ańǵara bastady, taǵy ne aıtar degen oımen onyń aýzyna baqty. Jolmuhan kúttirgen joq, ne oılaıtynyn, ne isteıtinin bir-aq aıtyp saldy. Onyń syrt turpaty qandaı bolsa, oıy da, isi de sondaı aıqyn, sondaılyq eleýli bolyp shyqty.

Myna qyz bala bólingen on jeti qaramen qosa myna turǵan otaýyn alyp ketemin dese de óz erki, bireýge tapsyryp qoıyp ketemin dese de óz erki. Al, qysqy qaraǵaı úıdi aýyl Sovet kontorǵa aldy. Jolym úıdi Albar deıtin malshyǵa berdik. Maǵan Hakeńniń tapsyrǵany: ana asyl tuqymdy qyzyl narlar men arǵymaq jylqylardyń qalǵanyn Bes Qalmaqqa jetkizip berý. Osy mindetti oryndasam boldy. Jýymaıyn-aq dep edim, Hakeń bolmady. «Sen bolmasań myna maldy kim kóringen talan-taraj etýi múmkin», deıdi. «Talan-tarajy» bastalyp ta qaldy. Aldyńǵy kúni bes-alty jylqy ushty-kúıli joq boldy. Sirá, álgi Aqmetsheniń qashyp ketken balasy sýyq qolyn suqty ma deımin...

Bul sózge Ádilbek túsinbeı qaldy. Aqmetsheniń qashyp ketken balasy Qarshyǵa bolý kerek. Al, ol qalaısha qolyn suǵady?

— Jolmuhan aǵa, kóp-kóp raqmet sizge. Nurym aǵamdy syılasańyz, onyń qushaqtasyp qosylǵan dosy bolsańyz siz maǵan da bóten emessiz, Nurym aǵammen birdeısiz. Qolymyzdan kelgenin biz de hal-qaderimizshe kórsetermiz, óıtkeni aǵa syılaǵannan ózge inige úlken dárejeniń qajeti joq dep bilemiz. Sóıtip, myna Gúljıhan ekeýmiz sapar túzep kelip qaldyq...

— Bárin de ózim rettep beremin. Bul balaǵa da ońaı emes, jas basynan mundaı hasiretke ushyraǵanyna...

Jolmuhannyń sózin aıaqtatpaı qyz óksip-óksip jylap jiberdi. Jolmuhan da, Ádilbek te endi tek sony jubatýmen boldy.

— Shyraǵym, buǵan da shúkir de. Myna sıaqty qoly tıgen jerdi omyryp jiberetin qaıratty jas joldasyń bolǵany — baqytyń.

Úıge kirgennen-aq Gúljıhan óziniń tósegine otyra ketken. Ol uzaq ýaqyt beıne bir jansyz adamdaı sup-sur bolyp jaǵyn taıanyp, tómen qarap únsiz qalǵan edi. Al, buryn ózi kórmegen tipti atyn da estimegen adam barlyq mal-múliktiń, meken-jaıdyń qojasy esebinde baǵyp otyrǵanyn jáne endi ne bolaryn aıtyp, «bul balaǵa ońaı emes, jas basynan mundaı hasiretke ushyrap» dep músirkegenine shydamady. Bolǵan ýaqıǵanyń ashshy zári júregine jańa ǵana quıylyp ketkendeı. Ol Ádilbektiń de:

— Gúljıhan, sen berik bol. Sen aqylǵa sal bárin de, bosaı bergennen endi paıda joq, — degenine de jubanbady.

Qısaıa túsip solqyldap jylap otyrdy da, esikten kirip kelgen ózderiniń jaqyn jeńgesin kórgende daýysy kóterilip ketti. Bul kópten beri anasyndaı bolyp ketken orta jastaǵy áıel edi. Óziniń kelin-balasyn kútpese de, Gúljıhan men Aqmetsheni baǵyp-qaǵýǵa bar kúshin jumsaǵan meıirimdi jan bolatyn. Áıel de ún saldy...

Jaraıdy, bala, biz úlken úıge baraıyq, sherin tarqatsyn beısharalar, — dedi Jolmuhan Ádilbekke.

Úlken úı keńsege beıimdelip, júk-jıhazyn qazan jaqqa jınastyryp, oń jaqqa stol qoıylǵan eken. Ádilbek pen Jolmuhan sol stol janyna otyrdy. Ejelden sharýashylyqty basa oılap, sonyń qamyn qamdaıtyn Ádilbek ister isti birden jobalady. Ol:

— Jolmuhan aǵa, myna qyzdyń otaýyn da, malyn da ázirge osynda qaldyryp ketken maqul bolar deımin.

Óıtkeni maldy satý da, aıdap áketý de qazir kúshke túser, — dedi.

— Úıin erteń jyqtyryp, qystaýǵa aparyp Aqmetsheniń kóp sholanynyń birine jınap, syrtynan kiltte de, ana álgi Álbar degenine tapsyryp ket. Eshkim de tımeıdi. Maldy da solaı et. Ázirge ony alýshy da shyǵa qoımas bul jerden. Al, kooperatıv bastyqtarynyń biren-saran jylqy men túıege zaýqy shapsa, men erteń olarmen sóıleseıin, qarjy tabar tólep jiberetin, — dedi.

— Durys-aq, Jolmuhan aǵa. Dup-durys, — dep maquldady ony jas jigit.

Sonan keıin ekeýi sháı kelgenshe kóp jaıdy áńgime etti. Ádilbekke Jolmuhannyń óz ómiri de, Qunyskereı jaıly aıtqandary da beıne ertegi sıaqtandy.

— Qarshyǵa sonda osy tóńirekte júrgeni me? Ony nege ustap alyp jazalamaıdy? — dedi Ádilbek, álgidegi «Aqmetsheniń qashyp ketken balasy sýyq qolyn suǵyp júrmegeı» degen sózdi anyqtaýǵa asyǵyp.

— Bala ekensiń ǵoı, qaraǵym, — dedi Jolmuhan oǵan betine qarap otyryp. — Ózi Qunyskereıdiń bóltirigi bolsa, ózi kisi óltirse, qalaı ǵana op-ońaı qolǵa túsedi dep oılaısyń?

— Kimdi óltiripti?

— Osyndaǵy ózderiniń bir kedeı-qosshy bolyp júrgen adamy.

— Men muny estigen joq edim, Jolmuhan aǵa.

— Estimeseń sol. Áli de talaı qyzyqty estirsiń. On jyldan beri Qunyskereıdi ustaı almaı bútin ýez bolyp áýre-sarsańǵa túsip júr. Múmkin ekeýi qazir bir jerde, tipti osy mańda júrgen shyǵar. Ol ákki bolǵan qýdy aıdaladan izdeseń, úı irgesinen shyǵa keledi. Al, úı irgesin tintseń — qum arasynan, sonaý Adaı bettegi ústinen qus ushpas, buıra qumynyń qartalanǵan kóp qyrtysynyń arasynda jatady, — dedi.

Jolmuhan sózi Ádilbekke óz kózimen kórip kelgen jannyń sózindeı kórindi. Qunyskereı syryn Jolmuhan jaqsy biledi eken.

Ertemen Ádilbek úırenshikti ádetinshe atyn baptady. Jegip kelgeni Bekeıdiń jýan torysy edi. Ony sýaryp alyp, aldyna jem saldy; ústin tarashtap, qatqan terdiń izderin ketirdi. «Úıde de sharýa bastan asyp jatyr edi, bul jerden endi kelgen jumysymyzdy tezirek bitirip attansaq etti», — dep, keıin elge qaıtý jáne Gúljıhandy taǵy da Oral qalasyna jetkizý qamyn oılady.

«Bárekeldi, shabyny belýardan qyry men saıy birdeı jerińe bolaıyn, jerine laıyq dáýletińe de bolaıyn», — dedi Ádilbek ózine-ózi, Aqmetsheniń qysqy meken-jaıyna at basyn tirep. — «Qaraǵaı úı bizdiń elde jalǵyz ǵana Hamıdolla hazirette bar. Basqa qazekeń ázirge ondaı saltanatty jaıǵa ıe bolǵan joq. Al, Aqańnyń meken-jaıymen salystyrǵanda haziretińizdiń úıi attyly adamnyń qasyna ergen taıly baladaı-aq eken. Maldy qara! Asyl tuqymdy nardy qara! Qara kók qaz moıyndardy qara! Átteń, osynshama dáýlet bir ózine buıyrmastan ketedi-aý árkimniń qolynda toz-toz bolyp... Apyrym-aı, bizdiń Álibekte túıir aqyl bolsaıshy! Osynyń bárin óz kózimen kórip qaıtty-aý. Qolyna qonǵan baqytty bosqa qoıa berip». — Ol Gúljıhanǵa baıqatpaı basyn shaıqap-shaıqap qoıdy. — «Myna qyzǵa aldaqashan úılenip, aıdyń-kúnniń amanynda otaýymen, jıhazymen, jylqysymen myńǵyrtyp kóshirip alatyn! Sonsoń, birazyn aqshalap alyp, qyzdy qolynan jetektep Almatysyna alyp ketip, sol jaqqa tastaı batyp, sýdaı sińetin kisi. Tfý! Aqylsyz, bos belbeý, boz bylamyq Álibek-aı! Aqylsyz jalǵyz Álibek emes, ana Ákim aǵasy da...» — dep irkilip qaldy tamaǵyn jutynyp. — «Bas paıdasyn bilmeıtin bul qandaı maqulyqtar! Aqańnyń maldan bóten, áli óz basyna jeterlik, jalǵyz óz basy emes qyzy men ulyna da jeterlik jasyryn qazynasy da bar shyǵar. Mundaı adam, kózge túser dáýletten ózge, kózge túspeıtinin de jınaǵan shyǵar-aq. Álgi... qyzyna tapsyrǵan jasyryn áńgimesi, kómýli qazyna jóninde bolmaǵaı. Egerde bul bir qymbat múlik bolsa, ony qaı túrde alyp ketemiz? Sony Tekege jetkizsek arǵy jaǵynan ana bizdiń byljyraq jigit kele qalsa! Áı kelmeıdi ǵoı: ózinen-ózi aıdyń-kúnniń amanynda úrkip, shyǵandap júrgen beıshara bala.

Kelmese tiri qurtty. Bári de qurydy! Aqań túrmede. Myna qyzdyń hali mynaý, aıdalada qalǵan kıiktiń jetim laǵyndaı. Bul qalaı ıe bolmaq mal-múlikke?!

Ákesimen ekeýine tıgen otyz tórt qarany qazir alyp ketýge de qıyn, satyp ketýdiń de jóni bola qoıar ma eken; bul da qolǵa durys tımes. Tym bolmasa bir-eki naryn, bir-eki arǵymaǵyn elge jetkize alsaq...»

Ákesiniń qupıa tapsyrmasyn Gúljıhan Ádilbekke shet-jaǵalap shyǵarda aıtqan bolatyn. «Qyzyna tapsyrǵany kómýli qazyna bolmaǵaı» dep jigit sony boljaldaǵan. Basynda «birbetkeı jáne dókir» dep Ádilbekti qyz ishinen jek kórse de, keıin onyń qaırattylyǵyna, qolynan qandaı bolsa da is kelerlik batyldyǵyna jáne ózgeden bólek ózin shyn aıap, jaqyndyq sezimin aıamaǵanyna ol qatty rıza bolyp edi. Sondyqtan da endigi jerde qyzdyń bar sengeni jalǵyz Ádilbek qana boldy. Ádilbekten ol syryn da jasyrmady, onyń bergen aqylyn buljytpaı oryndaýǵa tyrysty.

— Ádil naǵashy, endi papamnyń tapsyrǵan amanatyn izdeıik, — dedi qyz otaýyn jyqtyryp, arbaǵa tıetip, qystaýǵa alyp kelip, ózderiniń jylda jaılaýǵa shyǵarda artyq júkti jınap ketetin sholanyna kirgizdirip, esigin kilttegennen keıin.

Sóıtip, Ádilbek pen Gúljıhan qystaýdan eki shaqyrymdaı jerdegi beıitke keldi. Beıit alaqanda turǵandaı-aq alystan kórinetin tepseń jerde eken. Jaqyndaǵan saıyn qyzdyń túsi surlana berdi. Ekeýi qyz ıegimen meńzegen úlken qulpytastyń qubyla jaq betine jaqyndaı bergende, janyndaǵy kóne qabyrdyń aıaq jaǵyn ala Gúljıhan etpettep qulaı ketti. Anasynyń qabyry ekenin Ádilbek birden sezdi de, qyzdyń ún salýyna jol bermeı, qulpytasqa qarap júginip otyra ketti de «aǵýzyny» bozdata jóneldi. Ol qurandy kóp oqıtyn, aıatty da jaqsy aıtatyn taqýa Bekeıden úırengen bar ónerine aıamaı basty. Únin qoıýlata shyǵaryp, máddini kótere muqamdady; tyńǵyǵa kelgende ándetip toqtap, jańa joldy joǵary bastady. Al, «Subhana rabbıkany» óte babyna keltirip quıqyljytyp jiberdi. Qyz bul ǵajap aıattyń, oılamaǵan jerden ony oqyǵan molda muqamdy Ádilbektiń únine uıyp qaldy; únsiz óksip, solqyldap jylap tipti ún sala bastaǵan ilki qalpynan sý sepkendeı tynyp, eriksiz saıabyrlady; jas jigit osylaı jubatý úshin de bar bilgenin quran hadısine saldy bilem, áıteýir dindar tárbıemen ósken qyz qol jaıýǵa jetkende ishinen duǵasyn oqyp, sengen súıenishti kúshke meılinshe jalbaryndy. Baptap qol jaıyp, bul bir kóńilge medeý musylmandyq saltty tamamdaǵannan keıin, Ádilbek aqyryn ǵana:

— Qabyr basynda ún salýǵa jaramaıdy, arýaqqa aýyr bolady. Munan bylaı esińde bolsyn, bularǵa tıgizetin bizdiń bar jaqsylyǵymyz: «Imany joldas bolyp, bar saýap tıe bersin!» dep tileý, — degen úlkenderden úırengen musylmanshylyǵyn ýaǵyzdady.

Kóńili tez ornyna túsip, qyz tez kúsh jıyp alǵandaı boldy. Ol kesheden beri qara jumystyń bárin bir ózi istep júrgen, meńireý jandaı, sózge óte sarań, eńgezerdeı qara kisige sybyr etti. Qara kisi bulardan keshirek kelip, alysyraqta otyryp, syrttan duǵa etip, endi jarlyq kútkendeı qyzǵa jaqyndaı túsip edi. Qyz sybyrynan keıin ol úlken qulpytastan alty-jeti qadam jerde jatqan qushaq deńkıgen qara tasty jalma-jan ornynan aýdaryp tastap, sonsoń ony qos adym jerge domalatty da, bosap qalǵan ornyndaǵy janshylyp, kishi-girim qazannyń aýmaǵyndaı shuńǵyldanǵan jerdi ketpenimen qopara qazdy. Álde jumsaqtaý kelgen bul tepseń jer qazýǵa ońaı ma, álde uzyn boıly, taramys kelgen qýatty deneli adamnyń qol kúshi jiberdi me, áıteýir á degenshe áýdem jerdi kómbedeı etip belýardan oıyp-aq tastady.

Ádilbek qara kisige qarap, onyń qımylyna súısingendeı boldy da, men járdemdeseıinshi degen oımen:

— Otaǵasy, kúregińizdi maǵan berińiz, men qazaıyn, — dedi.

Qara kisi oǵan kóziniń astymen bir qarap aldy da, jaýap bermesten, qoparǵan ústine jerdi odan ári qopara berdi.

2

Ádilbekke búgin de kóp nárseler jumbaq sıaqtanyp ketti. Ózgeden bólek alyp deneli myna kisi kim? Ornynan osy kisi ǵana qozǵaı alarlyq myna alyp tas ne tas? Ol tasqa bir, tastyń astyn qoparǵan qýatty iri adamǵa bir kezek-kezek qaraı berdi.

— Beri, kel, Ádilbek naǵashy, — dedi qyz ony aqyryn jeńinen tartyp. — Ákbar aǵaıdyń kúshine tań qalyp turǵan shyǵarsyń. Tańdansa tańdanǵandaı. Myna tasty osy mańda tek qana Ákbar aǵaı ornynan kótere alady. Basqalardyń ony aýnatýǵa da áli kelmeıdi. Bul tasty erte zamanda bizdiń babamyz alyp kelipti osy jerge. Úlken jıyn-toıda, as bergende báıgege at qosý, jamby atý, beldesip kúresýmen birge osy tasty kóterip bilek kúshin de synasý daǵdyly saltqa aınalyp ketken. Biraq muny ilýde bireý, eń kúshti palýandar ǵana kóterip tizesine shyǵara alady. Sondyqtan «palýan tas» atanyp ketken... Al, myna Ákbar aǵaı meniń týǵan naǵashym, mamamnyń baýyry. Jıyrma birinshi jut jyly bizge keship kelip osynda turyp qaldy. Jeńeshem mamam qaıtqannan keıin sheshemdeı bolyp ketti. Qazir bizge eń jaqyn týma osy kisi men áıeli...

— Túsinikti. Kórip turmyn tasty dopsha domalatqanyn. Myna dene, ana qoldar kóterer-aq! Tili bar kisi me, nege sóılemeıdi? Bárin ymmen ǵana túsinetin jan sıaqty, úndemeı isin isteı beredi.

— Bolǵanda qandaı. Biraq qazir ne sóılesin. Áńgimelesetin adamy tek papam edi...

— Árıne, solaı shyǵar. Minezi de ózgeshe jan ǵoı shamasy. Bul kisiden basqa palýan tasty ana Jolmuhan da kótere alatyn adam bolýy kerek. Deneli, kúshti palýan.

— Ol kisini bilmeımin, Ákbar aǵaıdan basqa taǵy da... — Gúljıhan sál bógelip qaldy da, azdan keıin Ádilbekke júgirip kele jatqan Qurmashty kórsetip, — ana bala kele jatyr... Iá, Ákbar aǵaıdan ózge bul tasty Qunyskereı kóteripti desedi.

«Kúshti adamnyń bári osy tóńirekke jınalǵan ba qalaı, shetinen palýan, shetinen aýyzǵa ilikken ataqty», — dep oılap basyn shaıqap qoıdy. Sonsoń ol:

— Kóldeneń kózdiń keregi-aq joq edi, qap myna balanyń taǵy bizdiń sońymyzǵa ileskenin. Men ony eptep basqa jaqqa alyp keteıin, ana kisi qazyp alǵanyn kórsetpesin, — dedi.

Sóıtti de Ádilbek, kesheden beri ózin ish tartyp, qasynan shyqpaı qoıǵan Qurmashqa:

— Iá, bala, jaı ma? Ana-myna jumyspen qol tımeı senimen de durystap sóılese almadym. Bermen júr. Senen suraıtyn áńgime bar, — dep qaıta-qaıta Gúljıhanǵa qaraı bergen Qurmashty bólek alyp shyǵyp, qystaýǵa qaraı júrdi.

— Jáı, Ádil aǵa. Senderdi ne istep jatyr eken dep keldim.

— Biz ana Gúljıhannyń ata-babalarynyń jáne anasynyń basyna quran oqydyq. Beıitke kelgen kisiniń sharýasy belgili ǵoı.

— Ákbar ne istep jatyr? Qabyr qazyp jatqan joq pa?

— Qabyr qazyp jatyr, — dedi ol Qurmashtyń bul sózdi aıaq astynan aýzyna salǵanyna qýanyp ketip. — Ana aýylda bir jaqyn-jýyǵynyń balasy qaıtys bolǵan eken, soǵan qabyr qazýǵa járdemdessin dep habarlasa kerek.

— Ol kim eken? — dep Qurmash oılanyp qaldy, Ádilbektiń bos sóz sóılemeıtin salýaly susty júzin kórip, suraǵyn toqtata qoıdy.

— Sen bala qazir ne istep júrsiń? «Jazdygúni oqımyn, Hakim aǵam oqýǵa kirgizedi», — dep ediń. Ol talabyń ne boldy? Aıtqandaı ana Qabyl baıdan aqy daýlap ala almadyńdar ma?

Qurmash úlken adamdarsha qabaǵyn kerdi, tamaǵyn kenep, beıne bir baıandama jasaıtyn kisideı baptana tústi. Ol sońǵy kezdegi qala men dalada kórgen qyzyq ýaqıǵalaryn ózin teń kórip sóılese bastaǵan aǵaıynyna jaqsylap, baptap, kádimgi Hakimshe asyqpaı, retimen tizip aıtpaqshy boldy. Bálkim onyń ishine syımaı júrgen kóp áńgimesine tap osy jer, izdegenge suraǵan dóp kelip, naǵyz tyńdaýshysy osy Ádilbek bolyp kóringen de shyǵar!

— Ádilbek aǵa, Hakim aǵamnyń aıtqanyn búkil ýez tyńdaıdy. Jurttyń bári sonyń aýzyna qaraıdy. Tap osy Aqmetshe Muqametshınniń kámpeskelengen mal-múlkin orny-ornyna qoıý jóninde de Hakim aǵamnyń buıryǵyn barlyǵy aıaǵynan tik turyp oryndap júr. Men bolsam sol Hakim aǵam ne aıtsa — sony istemekpin. Jolmuhan naǵashym da Hakim aǵamnyń buıryǵyn buljytpaı atqaryp jatyr. Erteń, ne arǵy kúni myna jylqylardy shashaý shyǵarmaı, sonaý arǵy jaqtaǵy Bókeı bettegi Qısyqqamys, Besqalmaq degen jerge aıdaımyz. Onda Qyzyl áskerge jaqsy at ósiretin sovhoz ashylady deıdi. Soǵan tapsyramyz. Sonan kelgen soń men qalaǵa baryp Hakim aǵam kirgizgen kýrs-oqýda bolamyn. Kýrs-oqýdy bitirgen soń Hakim aǵam arteldiń mashına-jabdyǵyn sen basqarasyń dedi. Ol úshin mashıneniń oqýyna jetilip shyǵasyń dedi. Jer jyrtatyn, tuqym sebetin, egin oratyn, shóp shabatyn tolyp jatqan túrli mashınelerdiń tilin bilip shyǵasyń deıdi...

— İmm, óziń naǵyz mashıneniń náshendigi bolyp shyǵady ekensiń...

— ...Bul aldaǵy kúnde bolatyn jumystar. Al, «Qabyl baıdan aqy aldyń ba?» deısiń ǵoı. Aqyny sot alyp berdi. Qalıma apamdy da Hakim aǵam qaladaǵy qyz balalar oqıtyn oqýǵa kirgizdi. Qazir sonda oqýda. Al, Qabyl baıdy Jetisýǵa aıdap jiberdik. Mal da kóp edi, shirkin. Ásirese myń jarymdaı aqbas atan bar edi. Jylqyny, qoıdy bylaı qoıǵanda, qyzyna on jeti qara, ózine jáne kempirine on jetiden otyz tórt qara mal berdi Qarabaı. Ony kámpeskelegen Qarabaı ǵoı kádimgi, keshe osynda kelip ketken.

Ádilbek oılanyp qaldy. Onyń oıyna: «Raqymǵalıdyń maǵan aıttyryp alyp berem degen baldyzy ne boldy eken? Ákesimen birge ketti me eken? Oıpyrmaı, keshe aýzymen qus tistegen qudiretti baı, bekter, búgin el-jurttan, maldan, jerden jurdaı bolǵany. Eı, toba-aı! Bul zaman ne bolyp ketti ózi» — degen qym-qıǵash adam oıyna syıa bermeıtin sumdyq nárseler, bir jaǵynan adam aıaǵandaı, keshe kórgen adamdardyń kózden ǵaıyp bolǵan aýyr jaılary tústi. Ol birazdan keıin:

— Raqymǵalı qaıda? Elge kóshken joq qoı? Álgi aty kim edi baldyzynyń, ol ákesimen birge ketti me? — dep surap edi, Qurmash onyń búge-shigesin qaldyrmaı aıtyp berdi.

— Úlken qyzy Raqymǵalı úıindegi jeńgemiz Zeınep. Al, boı jetip otyrǵan kishi qyzynyń aty Naqıa. Otaýy bar, maly bar, jıhazy bar baı qyzyna kim kóz tikpeıdi? Naqıany, kádimgi Búki Janǵalıdyń oqyǵan balasy Tóráli áıeldikke aldy ǵoı. Tóráli Hakim aǵaılarmen qatar oqyǵan, elde ákim bolyp júrgen adam ǵoı. Jasy árıne qyzdan kóp úlken, qyryqqa kelgen saqa kisi ǵoı...

— Tóráliniń áıeli, balasy joq pa edi? — dep surady Ádilbek, álde bir ókinishti únmen.

Bala onyń únin de, oıyn da shamalaǵandaı:

— Ádilbek aǵa, sondaı bireýdi ilip qalsa da bolar edi... Degenmen ana... — dep keıinde qalǵan Gúljıhan jaqqa qarady.

Ádilbek te onyń kesheden beri qyzǵa qaraı bergennen oıyn túsingen: «myna qyzǵa úılengen ekensiń ǵoı!» degen qaras edi bul.

— Sen, bala, jaraısyń. Bárin bilip shyqtyń. Al, Gúljıhanǵa sen qaraı berme, ol bizdiń Álibektiń kelinshegi seniń de, meniń de jeńgem esebinde, — dedi.

Bala qyp-qyzyl bolyp ketti.

— Joq, joq, — dedi ol sasyp qalyp, — oılaǵanym joq, Ádil aǵa, seni úılendi dep.

Bular áńgimelesip edáýir jerge kelip te qalyp edi. Palýan tastyń astynan Ákbar da bul kezde izdegenin sýyryp alyp, ornyn qaıtadan topyraqpen toltyryp, jym-jylas etip, tasty aýdaryp domalatyp ákelip, burynǵy ornyna qoıǵan. Shashylǵan jas topyraqtyń ústinen shyqqan adam bolmasa, kóldeneń kózge jer de tegis, tas ornynda — bári baıaǵy qalpynda sıaqty edi. Qazyp alǵan zatyn shekpenine orap qoltyqtap, qystaýǵa qaraı aıańdaǵan Ákbardy, ózderine qaraı burylǵan Gúljıhandy kórip Ádilbek Qurmashqa:

— Sen bala, endi baryp bizdiń atty jegis. Biz keri «Shegen qudyqqa» jete qonyp, erteń ertemen aýylǵa júrip ketemiz, — dedi.

— Ádil aǵa, men anaý kúni Qarshyǵanyń jáne álgi onyń qasyndaǵy bas keserdiń jatqan jerin taýyp berdim. Qyzyq, biraq, ketip qalypty, ustaı almadyq, — dedi Qurmash ekinshi áńgimesin bastap.

— Jaraıdy, ol áńgimeńdi ekinshi kelgende aıtarsyń, — dedi Ádilbek asyǵyp, esi-derti qazyp alǵan zatty kórsetpeı, kóldeneń kózden tasalaý qamynda bolyp. Qurmash onyń aıtqanyn eki etpedi.

— Jaraıdy, Ádil aǵa, attardy qazir daıyn qylam, — dep aıaǵyn júgire basyp jónele berdi.

Qurmashtyń áńgimesin tyńdaýǵa Ádilbektiń ýaqyty da bolmady jáne «Qarshyǵa men «Bas keserdiń» jatqan jerin taýyp berdim» degenine nanyp qulaǵyn da tosa qoımady. Ol erteńine túıe arbaǵa tıegen júgine Ákbardy mingizip, Gúljıhanmen ekeýi at-arbasyna otyryp Oralǵa júrip ketti.

Qunyskereı, Qarshyǵa jáne olarǵa baılanysty kóp áńgimeler bul joly oǵan úlken áser etpedi. Ol Oralǵa jetýge asyqty...

3

Osy joly edi Ádilbektiń Almatydaǵy aǵasyna Gúljıhannyń hatyn jibertip, ózi aqsha salǵany.

Ádilbektiń oıynsha: «Kánpeskelengen múlik kámpeskelendi, keter Aqmetshe ketti, bul myna omyryp-syndyryp kele jatqan jańa zamannyń óz tártibin ornata bastaǵany. Buǵan qarsylasar kim bar! Qarsylassa ana Qarabaı aıtqan besten-onnan jylqy qýyp áketip, jasyrynyp áreket etip júrgen Aqmetsheniń balasy men sonyń qasynda júrgen elden bezgender. Onda meniń sharýam joq. Meniń sharýam: ákem batasyn bepip balasynyń mańdaıyna jazǵan qalyńdyǵyn alýǵa kómektesý. Buǵan men qudaı aldynda da, adam aldynda da kúnáli emespin. Sol úshin malyn, múlkin jınastyryp qolyna berdim. Endi daıyn kelinshegiń mine, alyp ketem deseń Almatyǵa alyp ket. Qoıyp ketem deseń osynda qoıyp ket. Oǵan qyzdyń qarjysy jetedi. Jetpese ózim járdemdesem» degen-di.

Qyzdyń oıynsha: «Súıgen jar. Qudaı qosqan jar. Kópten kútken, ásirese, sońǵy aılar, sarǵaıa kútken Álibek. Álibek mendik. Biraq, kiriptar áke... Ol: «saǵan joǵary dárejeli bilim alý kerek», — dedi. Bul — bilimnen basqa oıdy ázirge qoıa tur degeni. Álibek te, men de osy tórelikke bas ıýimiz kerek. Bul áke aqyly, áke úkimi. Muny oryndaý — bes paryzdyń birindeı. Jáne ákeniń qasynda bolmaı, qaıda ornalasqanyn bilmeı, oǵan myna aýyr haldiń jalǵyzdan jalǵyz júrip qasiretin tartqyzbaýǵa tyryspaı, óz jónime ketsem meni jurt kim der? Áke ne der? Ómir boıy bul meni jegideı jemeı me?» — dep túıgen.

Osy oılar ony túni boıy dóńbekshitip edi.

4

Tosyn hat jandy týlatyp jibergendeı bolyp edi. Júrek eriksiz alyp ushqandaı bolyp edi!

Sol alyp ushqan júrek Álibekti Oralǵa da jetkizdi. Shaǵan kóshesin de jaǵalatty. Aıtýly 91-úıge de alyp keldi. Endi...

Endi ne demek? Qalaı kórispek? Birinshi lebiz neden bastalmaq. «Sáýlem Gúljıhan! Súıgenim! Jettim mine, kórýge yntyǵym», — demek pe?

Kórýge yntyǵym? Shyn júrekten shyqqan sóz be? Kórýge yntyq jardy kim kórsetpedi? Ýaǵdaly kúni kezdespeı sertten taıǵan kim? Endi qaıtyp qalaǵa da soqpastan Almatyǵa asqan kim? Ózi ǵoı! Shókeden úrikken asaýdaı, jalt bergen ózi emeı kim? Endi she, «kórýge yntyǵym» deý jalǵan emes pe? Yntyq jandy ne toqtatar! Kim kedergi bolar!»

Sol saǵatta Álibektiń basy yń-jyń, beıne bir alaı-dúleı borannan jón taba almaı qalǵan jandaı, sansyz suraqtyń astynda qaldy. Onyń kóbi: «Ózińnen! Bári ózińnen! Qyzda jazyq joq! Tabansyzdyq ettiń! Jigit emessiń! Ýádeden taıdyń!..

...Endi ne turys? Umtyl! Keshirim sura! Qushaqta! Aımala!» — dep jatqandaı.

Álibek ashyq qaqpadan bógelmeı kirip, baspaldaqty esikke bir-aq tireldi. Az kidirip, entigin tolastatqannan keıin, aqyryn ǵana saýsaǵynyń qyr syrtymen tyqyldata bastap edi, qapsyrýly turǵan esiktiń ózi ashylyp ketti. Biraq, eshkim ishki jaqtan dybys bermedi. Esi-derti endi úıde, úıdegi qyzda, qalaı kórip, qalaı amandasýda ǵana bolyp turǵan Álibek art jaǵynan kelip qalǵan Gúljıhandy baıqamady, taǵy da ashyq esikti tyqyldata bastady.

Gúljıhan túrmedegi ákesine tamaq aparyp, ekinshi kóshemen kele jatyr edi. Ol Álibekti alystan-aq kórip, aıaǵyn tezirek basyp jaqyndaı berdi de:

— Kirińiz, naǵashy. Úıde bóten kisi joq, — dedi.

Álibek selt etti. Sóz de, ún de Gúljıhandiki ekenin ol qaramaı-aq bilse de «naǵashy» degen sóz selt ettirdi. Jaqyndyq, týysqandyq sóz. Ardaqty da sóz. Biraq ol «Álibek» degennen basqa... Onyń úni de qulaqqa ózgeshe estildi, jazdygúngi «Shegen qudyqtaǵy» jup-jumsaq torǵyn ún qazir temirdeı qatty shyqty. Álibekti endi bir sát selsoqtyq bılep bara jatqandaı boldy. Ol aqyryn burylyp Gúljıhanǵa tanymaǵan jansha asyqpastan týra qarady, júzinde ne shyraı baryn izdedi, biraq qınalyp, áldenege aýyrsynyp turǵan jansha izdedi. Qyz júzinde qýanyshtyń da, qaıǵynyń da belgisi joq, jan sezimin bildirerlik aıqyn belgi tappady. Bar ózgeris: júdeýlik, qatty sharshap salyqqandyq. Burynǵy kelisti, at jaqty shaǵyn júz uzara túsken: móldir kóz kirtıe bastaǵan, jazyq qabaq áldene bir kir shalǵandaı, óńi sup-sur... Dene qımylynda da álsizdik, baıaýlyq bar sıaqtandy...

Qyz qolyn sozdy, qol berip amandasý kerek...

Bir sát ne isterin bilmeı, selsoq jaıda turyp qalǵan Álibek kenet Gúljıhanǵa qushaǵyn jaıa umtyldy. Júgirmese de, óte tez júrip kelip, qyzdy qushaqtaı aldy, aımalap betinen, kózinen súıdi.

...«O jasaǵan Álibek! Bir kórinip, taýdaı úmittiń ustar ushyna eriksiz qol sozdyrǵan jar!.. Jar? Iá, jar! Qudaı qosqan, ata men ana qoldaǵan, aq batamen qosqan jar!.. Onda... nege ýaǵdaly saǵatta kelip jetpedi? Nege...

O, táńiri! Mine, endi tas qushaqtap súıip jatyr!»

Qyzdyń basy aınalyp ketkendeı bolyp edi.

Kóp kúnnen beri, kóp saǵattan beri ashshy oı qushaǵynda, kúdik darıasyna shomǵan óren oıly albyrt jigit, ǵashyǵynyń kirshiksiz kóz qarashyǵynan aldaǵy asa býaldyr, biraq ólsheýsiz tátti, ómirlik úmitine senim tiregin izdegendeı edi...

Gúljıhan da birinshi mınýtte ózin-ózi bıleı almady, jigit qushaǵyna eriksiz ene berdi. Sany joq sarǵaıtqan saǵattar úmit shoǵyn talaı sóndirip, talaı mazdatqan. Sol qolda joq, kóńilde ǵana qalǵan álsiz armanǵa qol jetkeni me? Álde bul tús pe?

Gúljıhan eriksiz tómen túsip ketken basyn Álibektiń keýdesinen joǵary kóterip aldy. Álibektiń alasuryp, áldenege dálel izdegendeı, qyz qımylyn tergep-teksergen kózine kózi ushyrasyp qalyp, Gúljıhan shoshyp ketti. Ol buryn shattyq nurynan ózge ushqyn atyp kórmegen baqytty janardan jan túrshigerlik úreı kórdi, kádimgi tal qarmar úmitsiz úreı...

— Úıge júrińiz, — dedi qyz, jigit qushaǵynan tez bosanyp, jol bergendeı shetkeri shyǵyp. — Kirińiz, úıge kirińiz, — dedi taǵy da Gúljıhan.

Álibek ilgeri júrdi. Qyz ilese kirdi de, ozyp baryp kelesi esikti ashty.

— Myna jaqqa ótińiz.

Sóıtti de Gúljıhan, Álibek bólmege kirgen soń keıin burylyp esikten shyǵyp ketti.

«Ne bolǵan? Bul qandaı ózgeris?»... degen suraqtardan ári Álibek bolǵan ýaqıǵany taldaı almady. Tek qyzdyń óte kúrt qıyn jaǵdaıǵa kezdeskenin bildi, ózgergenin kórdi. Túri de, isi de, minezi de kúrt ózgergenin sezdi. Ol az otyrdy, oılańqyraýǵa ýaqyt jetpedi — qyz qaıta kirdi.

— Bul meniń papamnyń burynnan túsip júrgen úıi, osyndaǵy páteri. Meni qalaǵa alyp kelgen, saǵan aqsha jibergen, maǵan eriksiz hat jazdyrǵan Ádilbek. Meni Jympıtydan alyp shyqqan da Ádilbek. Ol qazir «Shegen qudyqta», maǵan tıisti mal-múlikti alyp kelýge ketti. Qol ushyn bergen jaqyn tek qana sol jigit boldy...

— Men esh nársege túsinbeımin. Ne boldy, Gúljıhan?..

— Bolar istiń bári de boldy...

Álibek onyń uzaq sóziniń ishinen (oǵan qyz sózi uzaq kórindi) «maǵan eriksiz hat jazdyrǵan da sol Ádilbek» degendi ustap qaldy. Bul oqshaý sóz sıaqty adyraıyp kórindi. «Eriksiz... Ózdiginen hat jazýǵa qoly barmaǵan. Meniń aınalyp soǵamyn, Jympıtydan jolyǵamyz dep sertte turmaǵanyma renjigen. Aldady dep oılaǵan. Oryndy. Ókpeleýi oryndy...»

— Men esh nársege túsingenim joq. Ol qandaı is bolary bolǵan?

Qyz tómen qarady. Bir sát kidirip qaldy da, basyn kótermesten:

— Meniń ákemdi kánpeskeledi. Bóten adam emes, Hakim naǵashym kánpeskeledi. Ol da az kórindi bilem, papamdy tutqyndap Oralǵa aıdap jiberdi. Osynda túrmede jatyr. Jańa ǵana tamaq aparyp keldim...

Álibek qozǵalmastan turyp qaldy.

— Endi bárin de túsindim. Qap-qara bulttyń tónip turǵanyn sezgen de sıaqty edim. Biraq, men qashyp ketkenim joq, Gúljıhan. Oqýyma asyqtym jáne tezirek ornalasyp, tezirek habarlasýǵa asyqtym, seni Almatyǵa alyp ketermin degen oı asyqtyrdy meni... — dedi Álibek aptyǵyp sóılep.

Biraq jigit sózi qyzǵa dáleldi kórinbedi: «Almatyǵa alyp ketermin degen oı asyqtyrsa, nege aldyn ala aqyldaspaıdy? Mundaı kúrt ózgeristerdi ne Meńdiqyzben, ne menimen sóılespeı bir ózi qalaı sheshpekshi? Eń bolmasa ana inisi Ádilbekpen keńespeı me? Ádilbek keńesýge ábden turatyn ári aqyldy, ári batyl, istese qolynan kelmeıtin nársesi joq janyp turǵan jas emes pe?..»

— Bul áńgime, naǵashy, biz qazir at ústi sheshetin nárse emes, bizdiń álimiz kelmeıtin qıyn, asa qıyn iske aınalyp ketti. Jýynyńyz, dem alyńyz. Sonan keıin kórermiz. Jáne papamnyń sońǵy sózi bar...

— Ol ne sóz, Gúljıhan? Papań ne dep edi?

— Bári de sońynan, naǵashy.

...Ózgergen! Myqtap ózgergen! «Naǵashy» degen sózge ǵana, jansyz sózge ǵana, eki arany alshaqtatpasa, jaqyndatpaıtyn sýyq sózge ǵana tirele beredi...

— Papań qalaı, júdegen joq pa? Jıi kórsete me? — dep Álibek suraq jaýdyra bastady, salqyn lepti shetke ysyrýǵa jantalasty.

— Ne qalaıyn suraısyz? Elden, jerden, týǵan úıden aıyryp, abaqtyǵa otyrǵyzǵan jannyń qalaı bolatynyn bilmeısiz be? — dep qyz bosaı tústi de, tez oıyn jıyp aldy. — Papama rızamyn. Qajysa da, qaıǵyrsa da, tas qamaýda otyrsa da aqylyn joǵaltqan joq. Ómirden úmit úzgen joq. Jalǵyz tiregi men ǵana, sol meniń taǵdyrymdy oılaýdan bas tartqan kúni bolǵan joq. Men muny aqtaımyn ba, aqtaı almaımyn ba, mine barlyq oılaıtynym qazir osy ǵana.

Álibek tómen qarady. Gúljıhannyń aýyr hali tap óz basyna kezdesken qaıǵyly jaıdaı kórindi, onan da aýyr sıaqtandy. Papań aqyldy ǵoı, Gúljıhan. Aqyldy kisi ǵoı. Men de bilemin. Aqtarsyń áli de sen perzenttik boryshyńdy.

Mine, sol birinshi kezdesý osyndaı qýanyshy men qasireti teń ómirdiń oty men muzynyń arasynda etip edi.

Syrttan qaraǵan adamǵa ómir óz qalpymen ótip jatqandaı. Ásirese úı ıesi tatar áıeline myna eki jastyń armany azdaı-aq, tipti joq ta shyǵar derlik edi. Óıtkeni, Aqmetsheniń qyzy qaı zamanda da qalaǵan adamyn tabady, oǵan qyzdyń ajary, ákesiniń aqyldylyǵy men dáýlettiligi kepil. Al, «myna jigit kórkem eken, kórkemdiginen de artyǵy ımanjúzdi eken» dep baǵa berip edi áıel, Gúljıhan Álibekpen tanystyrǵanda.

Gúljıhan oǵan jasyrmaı barlyq syryn aıtyp júrdi, áıeldiń Aqmetsheni kópten biletini jáne haziret eri qaıtys bolǵannan beri onyń arýaǵyn syılaǵan jesir abystaıdyń tatar halqynyń dástúrinen, musylmanshylyqtyń sheginen qıa baspaıtyn asa dindarlyǵy men ustamdylyǵy jáne onyń ústine jasy kelip qalǵan jannyń anasyndaı baýraǵany Gúljıhanǵa óte ystyq kórinip edi. Búgin de ol Álibekti «atastyrǵan bolashaq jarym» degen.

— Ata tilin alǵan bala qor bolmaıdy. Atıiń ne aıtsa — sony tyńda. Birinshi dosyń — atıiń, — dedi áıel Gúljıhanǵa jatarda.

— Sonyń batasynan keıin, rızalyǵynan keıin ǵana neke qıdyrasyń, balam.

Bul Gúljıhanǵa óz oıymen oılap, pishken aqylyna dál keldi.

5

— Erteń... joq, arǵy kúni sársenbi, papama jolyǵatyn kúnim. Sonda aqyldasamyz... — dedi qyz Álibekke. — Oǵan deıin múmkin Ádilbek te kelip qalar. Ol «Shegen qudyqqa» ketkeli bir jumadan asty. Qalǵan mal-múlikti satyp, aqshalap kelmek edi.

Bári de durys. Abystaıdyń analyq aqyly da oryndy. Aqmetsheniń endigi tiregi jalǵyz qyzy ekeni de shek keltirmeıtin shyndyq. İshine kirgen adam shyqqysyz úlken qaraǵaı úıdiń Álibek jatqan bólmesi de ádemi. Qyzdyń abystaı janynda bolǵany da eski salttyń kirshiksiz belgisi.

Biraq...

Uıqy joq. Oı júırik. Qıalmen altyn saraı ornatatyn jastyń jeli uıytqymady. Ómirden taýy shaǵylyp kórmegen Álibektiń baqyt qusy da joǵary, bárin de kútýge bolady. Bárin de oryndaýǵa jol bar...

...«Gúljıhan qaıǵyly ǵoı, aýyr ǵoı jas shaqta mundaı taǵdyr soqqysy! Endi ne bolmaq? Papasy qandaı aqyl bermek? Mundaı halde jiberer me jalǵyz qyzyn? Joq, jibermeıdi. Oqý, joǵary dárejeli bilim alý kerek depti. Qaıda oqymaq? Qaı jerde oqymaq? Egerde ákesi rızashylyq berse men alyp keter edim. Biraq, Almatyda ol oqıtyn dárigerlik ınstıtýt joq. Bul oryndalmaıtyn arman».

Taǵy da biraz aýnaqshyp jatty da, Álibek ornynan turyp sham jaqty. Úı ishi jym-jyrt eken. Endi syrtqa qulaq tosty. Kóshe de ý-shýsyz. Terezeniń kóshe betindegisi tas jabyq jáne syrtqy qaqpaǵyn jaýyp beldik temirin ótkizip ishten tıektep qoıǵan. Ol sál ýaqyt oılanyp terezeni ashpaq bolyp yńǵaılandy da, saldyrynan abystaıdy oıatarmyn dep seskendi, ekinshi ishki jaq terezeni ashyp syrtqa basyn shyǵardy, bul aýlanyń ishi edi. Ortadaǵy dáliz jáne as bólemeden ári abystaı men Gúljıhan jatqan terezeniń shamy áli sónbegen eken, biraq já sóılegen jannyń dybysy, já qozǵalyp qybyrlaǵan áıeldiń qımyly bilinbedi. Álibek uzaq turdy.

Shydamady. Aqyryn ǵana jyljyp syrtqa shyqty da, aýla jaqtaǵy terezeniń túbine keldi. Qulaq tosty. Tym-tyrys... «Sársenbi kúni papammen aqyldasamyz... Iá, aqyldasarmyz. Ol ne der? Gúljıhan! Sen perishtesiń. Bilemin. Sen atanyń aq jolyn ustaısyń. Sen kirshiksiz jansyń, men kútem, perishtem. Sársenbini kútem! Alyp ketem. Almatyǵa alyp ketem...»

6

Tún boıy kóz ilmeı shyqqan jan Álibek edi.

Álde nebir qara túnek basqa tónip kele jatqandaı aýyr sezim oǵan, júrek tórinen jalǵyz aýyz óleń shýmaǵyn tóktirdi: dóńbekshitip tósek ústinde áldeneshe aýnatty da. Syrtqa da shyǵardy: túngi qalanyń úzdiksiz qybyry men qulaq tundyrǵan yń-jyńyn tyńdatty, ýhletti, ahlatty, qyz bólmesine qulaq tostyrdy, talaı-talaı tátti oıǵa shomdyrdy, tentek qıalǵa da boı urǵyzdy, qulaq tosyp bólme esiginiń aldyna da tóndirdi, jazdygúngi Sholpandy, Sholpanmen ótkizgen keshterdi kóz aldyna ákeldi. Biraq, bári dáıeksiz, bári turaqsyz, balalyq is bolyp kórindi. Ol — esh nárseniń tyńǵylyqty túrde basyn qosa almady. Eshbir oıdyń medeý eterlik túıindi shetine de shyǵa almady. Ol alasuryp kóz ilmedi. Tań atqan soń sý jaǵasyna ketti...

Sol kúngi erteńgi shaqta Jaıyq jaǵasynyń raqat samalyn úlken Júnisov te erkimen jutyp, sýyna sharyqtap qulash sermep edi. Bul shattyq álemine shatty júzben qaraǵan, ómir nárindeı denege qýat, janǵa jaıly dem bergen ǵajaıyp ózenine qushaq jaıyp kórisken jannyń sharyqtaý tynysy edi. Erteńgi sulý álemge shulǵyp basyn ıgen, kerilip aqqan kerbez sýǵa qumarlyqpen súńgigen qoshemetti tynys edi. Bul ómir qyrqasyna batyl shyqqan adamnyń isine laıyq kúshine dem bergen serýeni bolatyn.

Ómir boılap pishýge keıde kóne de bermeıdi, onyń ornyna kútpegen jerden kezdeısoq ushyrata salýǵa da daıyn.

Hakim tap sol kúni Almatydaǵy inisin kún shyǵar-shyqpas shaqta Jaıyq jaǵasynan kezdestiremin dep oılaǵan joq edi: al, alystan kelgen, jel aýdarǵan qańbaqsha, ertemen sý basyna eriksiz telmirgen Álibek ýezik qaladan kelip, Jaıyqtyń sýyna qulash uryp jatqan aǵasyn kóremin degen oıdan kósh jer aýlaq edi.

Ol ózendi boılaı, jaǵalyń oınaǵan balasha, esip júzgen aq deneli Hakimdi tanymaı qaldy. Qaıta jaǵadaǵy inisin sý ishindegi aǵasy buryn tanydy. Jalma-jan ol shetke shyqty da:

— Bárekeldi, kezdesý dep osyny aıt! — dedi.

Álibek sasqanynan:

— Sary aǵa, assalaýmaǵalaıkúm! — dep sálem berdi, biraq qysylyp qalǵany úninen de, qımylynan da aıqyn sezildi.

— Ýaǵalaıkúmússálem...

Ol úndemeı kıine bastady. Denesiniń sýyn qolymen sypyryp, qaltasynan qol oramalyn alyp, betin, moınyn súrtti: asyqpaı shalbaryn kıdi, shashyn tarashtady...

Ne aıtaryn, ne derin bilmeı Álibek te únsiz qaldy. Aǵasy da álde ne oıyn salmaqtap, aıtar sózin jınaqtaýǵa ýaqyt utty. Uzaq kıindi.

Hakim azdan keıin bárin de túsindi: inisi baıandamasa da, onyń alystaǵy Almatydan jetip kelýi, aǵa-jeńgesine habarlamaýy, ertemen sý jaǵasynda sergeldeńge túsýi, óńiniń qashyp tún uıqysyn tórt bólgeni, tek qana qyz máselesimen... Gúljıhanmen baılanysty ekeni «men mundalap» turǵan jaılar ǵoı. Hakimniń bógelgeni ózgede. «Aqmetsheniń jáne onyń qyzynyń Oralda ekenin habarlaǵan kim? Qyzdyń ózi me? Álde Meńdiqyz ba? Bolmasa álgi bizdiń eldegi tentek pe?» — degen suraqtar edi. Ol muny da boljaǵandaı, boljaý ǵana emes, dál ústinen basqandaı edi. «Bul tek qana. Ádilbektiń qolynan keletin is. Óıtkeni, qyzdyń bul sıaqty batyl qadamǵa shamasy kelmeıdi. Ákesinen bıliksiz aıaǵyn attap basatyn jan ondaı názik bolmaıdy. Al, Meńdiqyz hat jazsa, syr bermeı qoımaıdy. Já júrisinen, já sózinen, já júz qubylysynan bolsa da sezdirip alady. Jáne ol oıyn asa búkpeıdi, týra sóılesýge úırengen pende. Joq, bul tek qana Ádilbektiń jumysy. Bul isti bir tyńǵyǵa jetkizerlik kókbezerlik minezi anaý kúnniń ózinde-aq kórinip qalǵan. Jympıtydan qyzdy jeńge esebinde úıine alyp kelgen kisi Almatydan aǵasyn shaqyryp alýǵa batyly jetpes pe! Aıtqandaı, Ádilbek sonda menen alpys som aqsha surap aldy-aý. «İniń qarjysyz ketti, aqsha jibermese muqtajdanyp qalar» dedi. Onyń muqtajy jol qarajaty boldy ǵoı! Endi ne isteý kerek?!.

— Bala, jaı ma bul júrisiń? Oqýlaryń qashan bastalatyn edi? — dep surady etigin kıip jatyp.

«Ne der eken?.. Men ne deımin?» degen túıindegi jazylmaı, baǵanadan beri qyryq oralyp turǵan kúıki suraýlar sasqalaq Álibektiń mazasyn da ketire bastap edi. Onyń aýzyna maǵynasy da az, dáleli de kúıki jaýap sóz ilige ketti.

— Jaı. Oqý birinshi sentábrden bastalatyn bolǵan soń, elge kelip qaıtaıyn dedim...

— İmm... joldyń ózi de eki jumadaı ýaqyt alady. Sentábrińe de sol shamaly mezgil qaldy...

— Iá, jol on shaqty kún alyp qoıady. Alys jer toı. Pishpekten Almatyǵa deıin at-arbamen tórt qonyp jetetin jer...

— Solaı, solaı...

Hakim endi qaıtyp tekserý-tergeý suraǵyn qoıǵysy kelmedi. Bári belgili. İnisiniń jaıy da, minezi de belgili. Qyzǵa kelgeni úrkip tur. Álibek — Ádilbek emes. Óte shıti jan. Baıqamaı ustasań shytynap keterlik shólmek sıaqty adam. Juqa, óte názik. Onyń ústine jýas. Tek bulttan joǵary sharyqtap júretin qıal dúnıesine ǵana beıim.

— Meni Oralǵa qyzmetke aýystyrdy, — dedi Hakim áńgimeni de, ádisti de basqa jaqqa buryp. — Ýez taratyldy ǵoı, ony estigen shyǵarsyńdar. Budan bylaı aýdan, keı jerde okrýgter de bolmaq.

— Qandaı qyzmetke?

— ...Sol zań baqylaý jumysyna. Oblystyq prokýratýraǵa. Eki kún boldy taǵaıyndalǵanyma. Páter aldym. Endi úıdi, úı degende Jympıtydaǵy jeńgeńdi alyp kelemin. Aıtqandaı, sen aýylǵa barasyń ba? Ýaqytyń da az ǵoı...

— Bara almaspyn. Eki-úsh kúnnen keıin Almatyǵa júrip ketýim kerek.

— Onda, sen, múmkin, jelpinip qaıtý úshin... — dep sozyp, baptap, buǵan ne der eken degendeı synap, ár sózin bólip, inisine qarap turdy da Hakim: — múmkin jeńgeńdi sen baryp kóshirip ákelersiń. Búgin ketseń, keshke jetip qonasyń. Jolda óziń bilesiń ǵoı. Myqty at, arba taýyp qoıdym. Arǵy kúni qaıtyp kelesiń... dedi.

Bul sózderdi baptap turǵanda Hakimniń oıy basqa túıinge tirelip edi. Ol qysqasha: «Men bul máselege endi kirispeıin. Ómirdiń óz erkine, óz bıligine salaıyn. Qalaı júrip, qaıdan shyǵar — ony aldaǵy kúnder sheshsin. Óıtkeni bul qalaı aıtqanda da mahabbat... men ózim de...»

Hakimniń kóz aldyna munan on jyl burynǵy Múkárámamen ekeýiniń tátti kúnderi, arman-qıaldary, sý jaǵasyna talaı kelip, talaı júgirgen shaqtary elestep ketip edi. Ol jalma-jan Álibekke:

— Júr, alǵan páterdi kórseteıin, — dedi.

Aǵalyq etip ańǵyrt basqan qadamyn sókpegenine, onyń tipti muqshaǵysh ádetinen bas tartyp sapary jóninde sóz qozǵamaǵanyna, úniniń jumsaqtyǵyna, asa shat nurly júzben, bul aqyldy aǵasynyń óte-móte bir sharyqtaý ústinde turǵanyna qýanyp ketip Álibek:

— Jaqsy, Sary aǵa, jaqsy. Men ózim baryp kóshirip ákeleıin Meńdiqyzdy. Keterde asyǵyp amandasa almaǵanyma ókinip júr edim. Men túsken páterime aıtyp keteıin. Bir saǵattan keıin kelem. Adres qalaı edi? — dedi.

Hakim adresin aıtty. İnisinen sen qaıda tústiń dep te suramady. Oǵan bári de anyq sıaqtandy. «Baıaǵy Aqmetsheniń haziretteri, solardyń abystaılarynyń úıi ǵoı qyzynyń toqtaǵany. Bul bala da sonda shyǵar. Aıtqandaı, Aqmetshe qalaı qaraıdy eken bul «nekege?» Aqmetshe... Burynǵy Aqmetshe bolsa ol aldaqashan sheshken shyǵar bul máseleni. Áı, Júnistiń balasyna, «qatal» prokýrordyń, komýnıs prokýrordyń inisine bere qoımas. Meniń kóleńkemmen júrip bas paıdasyn oılaıtyn Aqmetshe emes...»

Bir saǵattan keıin aǵaıyndy Júnisovterdiń kishisi jeńgesin kóshirip ákelýge Jympıtyǵa júrip ketti de, úlkeni Oralda qaldy.

Al, eń kishisi... Ádilbek «Shegen qudyqqa» ekinshi ret barǵanda, ondaǵy qym-qıǵash tartys pen shym-shytyryq ýaqıǵanyń shet-jaǵasyn kózimen kórip, kórmegenin óz qulaǵymen estip qaıtqan. Ol ýaqıǵalardyń bári baıaǵy Qunyskereı men kedeı aǵaıynyn óltirip, elden bezip ketken Qarshyǵanyń lańyna baılanysty edi.

BESİNSHİ TARAÝ

1

Qurmash atpen sol mańdaǵy saı-salany sholyp shyǵyp, jylqy alǵan adamnyń izin kesti. Jazdygúni iz kesý qıyn. Sonda da ol shópsiz taqyrlaý jerge túsken at tuıaǵynyń tańbasyn jáne shettegi Sársen úıiniń aldyndaǵy attyń jas tańdaǵyn kórdi. Sársenniń ózi Jolmuhanmen birge jylqylardy jáne basqa maldardy qaıtadan túgendeýge ketken. Sondyqtan ol Sársenniń úı-ishinen suraýǵa bata almaı, biraq beıseýit attylynyń bul jerge toqtaǵanyn, shamamen onyń kelgen jaǵy qystaý bet ekenin sezip, Aqmetsheniń meken-jaıyn tintip ótýge kiristi...

Shetki qoranyń buryshynda jańaǵy Sársen úıiniń aldyndaǵy jas tańdaq taǵy da paıda boldy. Qoranyń irgesindegi shóp shyqpaı taqyrlanyp qalǵan jerge túsken tuıaq tańbasy shym-shytyryq eken. Ol ishinen «at jer tarpyǵan eken» dep oılady. Endi atynan túsip, ózi at qoranyń ishine kirmekshi bolyp edi, onyń qaqpa sıaqty úlken qaraǵaı esikteriniń shalqasynan jatqanyn jáne esik aldyndaǵy uzynsha kıiz dorbany kórdi. Kıiz dorbanyń bir jaǵy shań-topyraq ta, ekinshi beti qara qurymdana bastaǵan eken. «Bul ne dorba?» dep oılanyp úlgergenshe onyń aýyz jaǵyna ap-aıqyn túsken myltyqtyń maıly tańbasyn kórdi. Kóp zaman oraýly jatqan zildeı vıntovka kıizdi janshyp, beıne bir qaǵazǵa basqan mórdeı-aq taptalǵan aıqyn tańba basqan. Ol basyn shaıqady. «Mynaý kádimgi eldegi myltyq jasyrýshylardyń qylyǵy» — dedi ol ózine-ózi. «Qabylbaıdyń inisi, áıeli Qalampyrdan basqany bir shybyqpen aıdaıtyn buzyq Beısenǵalıdyń da osyndaı tyqqan myltyǵy bar deýshi edi. Bul da sondaı eken...»

Bala uzaq oılandy. Munyń ıesi kim ekenin tabýǵa tyrysty. Biraq óz oıyn ortaǵa salýǵa, kórgeni men bilgenin tez jetkizýge atyna mine sala Jolmuhanǵa shapty...

— Sen aýylnaıǵa jylqynyń urlanǵanyn aıt. Ury bar syrdy biletin osy jerdiń adamy de. Túnde kelip myltyǵyn alyp ketken. Itin ertip ketken. Óz jylqysyn ózi qýyp ketken de. Arǵy jaǵyn ózderi túsiner. Áıtpese, «appaq saqaldaryńmen qoldaǵy malǵa ıe bola almaısyńdar» dep uıaltar. Ózderi izdep, ózderi tapsyn... Taba almasa, ustaı almasa ózderi uıalsyn. Uqtyń ba? Bizdiń mindet: qalǵan maldy Hakeńniń tapsyr degen jerine jetkizip tapsyrý, — dedi, balaǵa Jolmuhan.

Qurmash áýdem jer shyqpaı-aq toǵaı jaqtan ústi sý-sý bolyp jetip kelgen kók tóbetti kórdi, tóbet shońqaıyp otyra qaldy da ulydy. Toǵaıǵa qarap jylaǵan jandaı ulydy.

— Qara basyńa kóringir, ket, joǵal! — dep jekirdi Qurmash oǵan jaqyndap kelip. It ornynan jyljyp úıge qaraı jónele berdi de, bul uzańqyrap shyqqan soń taǵy da zarlaı bastady. — Mynaý toǵaıdan kelgen eken. Jamandyǵyń óz basyńa kóringir aram qatqyr-aı, týra toǵaıǵa qarap ulıdy...

2

Buryn ústine atsha minip alyp tynym bermeıtin, jatsa qaıta turǵyzyp minip, ózi zerikkenshe áýreleıtin Qoıbaǵaryn Qarshyǵa sońǵy jyldary qasyna jýytpaı qoıǵan-dy. Qanshama burynǵy dostyq shydatpaı alystan qısańdap, omyryp-jemirip júretin jas qojaıynnyń qasy men qabaǵyn baqsa da Qoıbaǵarǵa bir jyly shyraı bolmaı-aq qoıdy. Keıde tipti arba astynan shyǵa kelip, burynǵy ádetinshe aıaq astyna jyǵyla ketken ıtti jas qojaıyn teýip qalyp ta júrdi. Al, at erttep, myltyq alyp ańǵa shyǵý qamyn kózdegen ıesiniń kúni buryn úıden aýlaq, jolyn tosyp, janamalaı ere jónelgen eski dosyn Qarshyǵa atpen qýyp sabalap, qan qaqsatyp arba astyna tyǵady...

Bul ózgergen qataldyqty Qoıbaǵar birte-birte uqty. Ol kóziniń astymen súze qarap, keıde qatty qaıǵyryp kózin jumyp qalyp qaıta ashyp, muńdy shyraımen basyn jerge salyp jatyp alatyn aýyr jaǵdaıǵa da kóndi.

Qoıbaǵar Qarshyǵaǵa endi ermeıtin de boldy... Bárine kinály aq kúshik... Aqtaban. Jas qojaıynnyń barlyq ynta-ińkárligi sonyń ústinde. Kishkene kúnnen bastap-aq ony bólek saptyaıaqtan tamaqtandyrdy. Ejelgi kóne ıtaıaqqa onyń tumsyǵyn suqtyryn kórgen joq. Jáne úsh mezgil de emes, saptyaıaǵy jyly-jumsaqqa toly...

Oınatqanda tizesine sekirtedi, eki aıaǵynan ustap alyp tik júrgizedi, jaýynda irgege jatqyzady, sýyqta senekke kirgizedi. Ystyq kezde de aq kúshiktiń baby basqa. Kóleńkeniń tóri soniki...

Bárinen de qorlyǵy: ań qýǵanda alystan qaıyryp, túlkini kóldeneńdep shapqan qojaıynnyń aldyna qaraı tyqsyryp, sońynan: «Jaraısyń, Qoıbaǵarym!» dep talaı-talaı madaqtaǵan lebizinen birjola mahrum qalý; «Qoıbaǵarym» ornyna endi Aqtaban! Aqtaban! Úıde de Aqtaban, túzde de Aqtabani Búgin de, mine eki kúnnen beri kórmegen qojaıynǵa jeti túnde tap bolyp, qanjyǵalap shaýyp, jylqysyn qaıyrysyp kelgende keri qýyp, úlken sýdyń keń jaǵasyn da qyzǵandy-aý!..

Qoıbaǵar Qarshyǵanyń qaharly júzin kórgennen keıin úıge qaraı jónep bergen edi. Biraz jer jortqannan keıin ol tura qalyp artyna qarady. Orman ishinen shyǵyp birge ere me degen Aqtaban joq. Biraz ýaqyt qarap turdy da eshkim kórinbegen soń burylyp kelip qara jolǵa tústi. Jolmen búlkildep aýylǵa tartty...

Qurmashtyń iz kesip júrip kórgeni sáske túste orman jaqtan kele jatqan osy tóbet edi.

Tóbet bul jat adamǵa jýyǵan joq. Óıtkeni alysyraqta turyp bir jekirip alyp, ózine qaraı umtyla túsken bul ushqyr jigittiń taıynbas nıetin ap-anyq sezdi. Sondyqtan ol jalt berip, óziniń úırenshikti qora tórine qaraı búlkildedi.

Balaǵyn túrip alǵan ońtaıly jigit ony shaqyrǵyshtap kórip edi, biraq Qoıbaǵar oǵan burylmady. Burylatyn qylyǵy da joq. O bastan kózin jumyp jatsa da selt ettiretin súıikti atymen «Qoıbaǵar! Qoıbaǵar!» — dep shaqyrmaıdy. Bul bala ony keleke etkendeı: birde «Maılyaıaq! Qah! Qah!» dep, birde Bóribasar, mah! Mah!» dep ajýalaıdy.

Qoıbaǵar qora men úlken aq úıdiń orta shenine baryp jatyp qaldy. Ol uzaq jatty. Úıden shyqqan jandardy, úıge kirgen jandardy kózimen súzdi. Atyn atamaı-aq kózimen shaqyratyn jumsaq úndi kádimgi qara saqal eski qojaıyn eki kúnnen beri joq. Kóp ýaqyttan beri, arbamen júrip ketken, shashbaýy syńǵyrlap júretin qara shashty qyz qoja da ushty-kúıdi joǵaldy.

Úıden búgin kóbirek shyǵyp júrgen jalǵyz ǵana báıbishe. Uzyn kóılekti báıbishe. Ol búgin aıaǵyn aqyryn basady, uzaq turyp dalaǵa kóz tigedi...

Bári ózgerip ketken. Qoıbaǵarǵa atyn atar, as quıar, kóz jylylyǵyn tóger jannyń bári áldeqaıda, kóz tasada joǵalyp bara jatqandaı kórindi.

It ornynan túregeldi de Jaıyń betke qarap, yshqynyp turyp, ulyp-ulyp jiberdi...

3

Aýyl Sovet keńsesi qashyq emes edi. Qurmash quıǵytyp otyryp «a» degenshe jetip keldi. Aldynan shyqqan eki adamnyń biri qazaq sıaqty emes: júzi sary, murny istikteı kisi eken. Biraq ekeýiniń de kıimi sharýanyń kıimi: basynda eltiri bórik, ústinde jeńil túıe jún shekpen. Kóılekteriniń jaǵalary da qazaqy, jalpaq jaǵa, Qurmash muny birden baıqap qaldy. Ekeýine qosa sálem berip:

— Assalaýmaǵalaıkúm, aǵaılar. Men «Shegen qudyqtan» keldim. Jolmuhan naǵashym jiberdi... — deı bergende, júzi sary, murny istikteı kisi:

— Ýaǵaleıkúmássálám, bala. Ne habar bar? Jaı keldiń be? — dedi.

Qurmash ań-tań bolyp ne derin bilmeı qaldy. «Myna kisi... qazaq eken ǵoı! Men orys pa dep edim...» — dep kúbirledi. Onyń kúbirin sary kisi estip qaldy.

— Qazaq bolǵanda naǵyz qazaqpyn. Moldash degen kisiniń mendeı taǵy da tórt balasy bar. Bárimizdiń de kózimiz kók, júzimiz sary, murnymyz istikteı, orys sıaqty qazaqtarmyz. Aıta ber, aıta ber, — dedi.

Qasyndaǵy jýandaý kelgen qyzyl shyraıly qazaq teris aınalyp ketti. Ol «myrs» etkendeı boldy. «Nanaıyn ba, nanbaıyn ba?» degen jansha Qurmash saryǵa bir, qyzyl shyraılyǵa bir qarap qoıyp:

— Sizder aýylnaısyzdar ma? — dep surady.

— Iá, aýylnaımyz, bala. Aıta ber jumysyńdy. Álde bir tyǵyz habar ákeldiń be? — dedi sary.

Qurmash hal-jaıdy, túngi ýaqıǵany, búgingi óziniń kórgen-bilgenin aqtara bastady. Ol ádemilep sóıledi, Qalekesh jyrshynyń aıtatyn áńgimesindeı etip, qasyndaǵy tyńdaýshylary tamsanyp qalarlyq etip aıtty.

— Jylqynyń qýǵan izi de túndegi dúbir shyqqan toǵaı jaqqa qaraı jetekteıdi. Men kóp jerge deıin iz kestim — taqyr jerlerge at tuıaǵynyń tańbasy qaǵazǵa basqan mórdeı bolyp jatyr. Al, ıt... kók tóbet týra Jaıyqqa qarap ulıdy. Ózi jáne búgin sol jaqtan keldi. Qasyndaǵy Bóribasar qaıtqan joq. Men bilsem: jylqyny qashyp ketken ıesi Qarshyǵa qýyp áketken bolýy kerek. Onan basqa eshkim de emes. Nanbasańyz onyń atynyń jas tańdaǵy at qoranyń buryshynda jatyr, Sársenniń úıiniń qasynda da jatyr. Sonsoń myna kıiz qapty laqtyryp ketken de sol, kámil sol. Jasyrǵan myltyǵyn alyp taıyp otyrǵan shyǵar...

— Bala, toqta. Jaqsy. Endigisin myna biz Edekeńmeń aqyldasyp alyp isteıik. Sen túsip sýsyn ish. Keshke deıin osynda bol. Keshke bizben birge júresiń. Úsheýlep, tórteýlep, kóptep taýyp alaıyq bálemdi, — dedi istik muryn sary kisi.

Bul Shıtov bolatyn. Qurmashtyń kózi onyń qazaq emesin aıyrsa da tilinde bir múltik joq bul «adamdy» orys deýge batyly barmap edi. Al, «Qurmashtyń sózine qaraǵanda bolǵan ýaqıǵanyń jelisinen, myltyq salǵan uzynsha kıiz dorbadan jáne basqa da birqatar belgilerden ótken túni qashqyn jigittiń ormanǵa túnep shyqqany aıqyn sıaqtandy. Jylqyǵa da shetten jaý kelmegeni belgili. Al, sol qarshyǵa jalǵyz ba? Jalǵyz bolsa bir ózi mundaı isterdi isteı ala ma? Bul is qoryqpaı-úrikpeı erkin qımyldap júrgen batyl jannyń isi emes pe? Súıenishi joq jalǵyz jigit ol qýyp ketken jylqylardy qaıda qoımaq? Qarý alyp ketkeni... oıynyń qaralyǵyn dáleldemeı me?» Mine, osy suraqtar edi Shıtovtyń taldaı bastaǵany.

Ol keshke qaraı aýyldyń mılısıoner Ájiǵalıdy jiberip, sol mańda júrgen óziniń «jasyryn jigitin» shaqyrdy. Sóıtip qasyndagy volkom hatshysy Edigenovti, Ájiǵalı men «óz jigitin» alyp, Qurmashty qosshy balalyqqa ertip, ózimen beseý bolyp Jolmuhanǵa keldi.

Aıaq astynda buǵyp qalǵan Qunyskereıdi aıaq astynan jınap alǵan tórt-bes kisimen ańdýǵa kiristi. Biraq Shıton ony ustap ala qoıamyn demedi, óıtkeni «Qunyskereıdiń ońaı qolǵa túsetin jaý emesin» ol kópten biletin. İzin ańdyp, jolyn toryp, ne oı-pıǵyly baryn ábden ashyp, tańy da adam jınap otrád quryp, jolyn tosyp, alysqa shyǵandap ketpeýge áreket jasamaq edi...

4

Jolmuhan ermedi...

Kirip kelgen eki adamnyń birin Jolmuhan buryn-sońdy kórgen emes-ti, al túsin tanıtyn Qarabaımen de syrlasyp sóılesip kórmegen. «Sársendikine bir-ekeýi kirip ketti. Qosarlanyp bular neǵyp júr, álde meni jylqy urlattyń dep tergemekshi me?» — dep, palýan kelgenderdi birden-aq jaratpaı qalǵan. Onyń ústine zilsiz bolsa da Qarabaıdyń ázili aralas ashyq sózi Jolmuhanǵa tikendeı qadaldy.

— Áı, jigit, sen qolyńnan is keletin myqty jáne senimdi adam dep myna mal-múliktiń bárin qolyńa tapsyrtyp edik. Bes jylqy urlanyp ketipti, bul qalaı? Ony kimge aldyrdyń? Búıte berseń qoıyńdy aldyryp, qorańdy bekitip, sopaıyp bir óziń ǵana qalarsyń, — dedi.

Sóıtti de ol ádetinshe «e-e» dep tamaǵyn qolqyldatyp kúlip qoıdy. Jolmuhan jelkesin kúdireıtip, qasqyrsha bir qarap aldy: «Osy neme shynymen meni aıyptaǵysy kele me, álde synaý úshin aıtqany ma?» Kúlkisin toqtatqannan keıin Qarabaı taǵy sóz bastady. Ol endi óz kúdigin týralap ashqandaı boldy.

— Jylqyny alǵan Qunyskereıdiń qanqumar balasy deıdi ǵoı. Ony sen nege aıtpaısyń, jigit. Álde bir búıiriń buryp tura ma sondaı dinnen bezgenderge?!

Jolmuhan endi jelkesimen aqyryn burylmady, asa tez burylyp, júzin adam seskenerlik bir bezergen qalypqa saldy. Taıpaqtaý kelgen keń mańdaıdaǵy jazyq qabaq jıyryla tústi, kózi qyzyl tamyrlanyp, kúreńitip ketti. Ol qulashtap soǵyp jiberýge daıyndalǵandaı eki ıyǵyn qıǵashtap qozǵap, oń qolyn kóterip aldy.

— Sen, Qarabaı, menen jasyń úlken, sondyqtan aýyzǵa kelgen sózdi bir jol tejep turmyn. Onyń qandaı sóz ekenin qazaq ataýlynyń bári shamalaıdy. «Búıregiń buryp tur ma?» — degen sóz ne sóz ol? Al, buryp tur, sonda ne istegiń keledi?» — desem ne aıtar eń, á?...

Qarabaı sasyp qaldy. Palýannyń túri oǵan qatty áser etti.

— Sen bilesiń. Sen bilmeıtin bul mańda syr joq degenim. E-e-e...

— Iá, bilemin. Men bilmeıtin de, sen bilmeıtin de syr joq bul aımaqta. Jylqyny Qunyskereıdiń balasy alǵanda ne isteısiń?

— Taýyp, qolǵa túsirý kerek.

— Kimdi taýyp qolǵa túsirip jatyrsyń? On jyl boldy ǵoı sol Qunyskereıdiń artyna túskenderińe. Nege taýyp qolǵa túsirmeısińder?

— Sen jigit ol sózdi qoı. Ony qolǵa túsirý, túsirmeý ekeýmizdiń qolymyzda emes! Sen aldymen myna bes jylqyny alǵandy oıla. Ol buzyq balanyń qaıda júrgenin aıt. Ashýlanba. Sabyrmen sóıleseıik, e-e-e-e...

— Qunyskereıdi qolǵa túsire almasań, onyń balasyn da qolǵa túsire almaısyń. Alady. Taǵy da talaı jylqyny alady. Oǵan eshkim qarsy tura almaıdy, — dep saldy Jolmuhan kúrildeńkirep shyqqan jýan daýysyn sál báseńdetip.

— E-e-e, — dep kúlip aldy Qarabaı taǵy da áıelin keleke etkendeı. Biraq onyń bul ádetin Jolmuhan jaqsy biletin. Sondyqtan onyń kúlkisine nazar salmady. — Qalaısha túsirersiń ony qolǵa, myna sender jaqtap sóılep turǵanda!

— Jalǵyz men emes ony jaqtaıtyn, jurt jaqtaıdy. Sondyqtan qolǵa túspeıdi ol. Muny óziń de bilesiń ǵoı.

— Qyzyq eken. Shekten shyqqan buzyqty jurt jaqtaıdy degendi birinshi ret estip turmyn.

— Jaqtamasa nege ustap bermeıdi? Bir adam kúshti me, myń adam kúshti me? Myń adam kúshti. Sondyqtan eshkim oǵan esh nárse isteı almaıdy.

— Iá! Qyzyq! Keshe ǵana kisi óltirip ketken bas keserdi jaqtaıdy deý óte qyzyq...

— Áli de óltiredi. Kóp adamdy óltirýi múmkin.

— Jolmuhan, sen jurtqa úreı salma. Durys emes sóziń. Jazyqsyz jandy óltirip qoımaıdy, ony ókimet ustaıdy, — dedi Qarabaı salmaqty, sabyrly únmen.

Bul joly ol kúletin ádetin tyıyp qaldy. Az oılandy da Jolmuhan bastapqy ashý qysqan qalpyn ózgertip, aqyryn sóıledi.

Qazir Qunyskereıdiń qaıda júrgenin bilesińder me? – dep surady Jolmuhan endi qadala qarap.

– Bilsek ustamaımyz ba? Bilmeımiz. Al, sen óziń she?

– Bilmeıtin jalǵyz myna ózderiń. Ákimder. Basqa jurttyń bári biledi Qunyskereıdiń qaıda júrgenin. Men de bilemin. Bilmesem de shamalaımyn.

– Onda sen nege aıtpaısyń? — dedi Qarabaı julyp alǵandaı.

— Aıtpaımyn.

— Onda búıregiń buratyny shyn ǵoı...

– Áńgime búırekte emes, sıraqta da emes. Men bilemin. Bilsem de aıtpaımyn. Óıtkeni men er jigitti syrtynan kózep: «Áne? Áne júr. Baryńdar! Ustańdar!» dep kórsetetin pasyq emespin. Basqalar da osyny oılaıdy. Nege deısiń ǵoı, óıtkeni Qunyskereı ózdiginen eshkimge tıisken de joq, eshkimdi naqaq óltirgen de joq.

Jolmuhan endi jaı qalyppen sóziniń dáleldiligine kózin jetkizeıin degen jansha nyqtap, tujyrymdap sóıledi.

— Mensiz de bilesiń qazaqtyń jaıyn. Sonyń ishinde Qunyskereı sıaqty naǵyz er, aıtqanynan qaıtpaıtyn tabandy, jan joldasqa adal adamdardyń ne istep, ne qoıatynyn, ne oılaıtynyn! Qunyskereıdi jurt jaqtaıdy, ol jazyqsyz, ony naqaq jazǵyrady degen túsinik meniń mıyma zorlap tyqqylaǵan túsinik emes. Munyń asyratyn, jasyratyn, dáleldeıtin, sulýlaıtyn eshteńesi joq. Bul aqıqat jaı. Aqıqat ýaqıǵa. Sondyqtan jurttyń báriniń mıyna tegis qonǵan nárse. Qunyskereı kim ózi? Qunyskereı rýyn alsań — Ysyq. Bergi atasyn alsań Toǵyzbaı. Óz ákesi Qojahmet. Jaılaıtyn jeri Taısoıǵan, Búırekti. Ákesi qazir jetpiste. Sol jetpis jasynyń ishinde osy óńirde ony osal adam dep eshkim aıtqan joq. Onyń myqtylyǵy júrektiliginde, bileginiń kúshinde, aqylynyń moldyǵynda. Ózi ıman-shart pen áptıekten asyp bilim salmaqtastyrǵan jan emes. Nemen kún kóredi? «Er azyǵy men bóri azyǵy jolda» degen qaǵıdanyń quly bolǵan jan. Ózi áli tiri... Al, onyń úsh balasynyń úsheýi de ózindeı. Onyń ishinde Qunyskereı ózgeshe. Ol iri, kúshti, mergen, aqyldy, ójet. Qýǵany ákesiniń joly. Óıtkeni keń dalanyń úrikpeı, qoryqpaı, qysylmaı, tarylmaı, taryqpaı ósken tarlan jigiti. Onyń qoly jarlyǵa da, jaqybaıǵa da, jaqynǵa da tıip kórgen emes. Biraq, alamyn degenin ol aýzy alty qarys Shormap bıler men myńǵyrǵan baılardan da, aýzymen qus tistegen ákim-qaralardan da alyp keldi. Jeksuryn atanýymen aty shyqqan joq, «jigit!» degen sózben shyqty onyń Qunyskereı degen aty. Al, sol jigitti on segizinshi jyly jańa ókimettiń ózi qoıdy ǵoı aýylnaı etip.

Qolynan is kelmeıtin adamdy qoıa ma ókimet? Myna ózińdi de qoıyp otyr ǵoı basyna! Sóıtip jurt bilgen, jurt syılaǵan, elge «jigit» atanǵan Qunyskereıdiń úıine kelip tyǵyldy, sonaý arǵy bettegi bókeılikten yǵysqan ataqty Aıazbaıdyń Erǵalıy, «ustap ber!» dep dikeńdegenderge Qunyskereı ne demek? Qyrǵıdan qashqan torǵaıdy da panalatady ǵoı adam. Úıine kelgen mımandy ustap bergen zulymdy qaı ata-babanyń qaǵıdasynan kórdik! Mine, bas salyp, «qonaǵyńdy baýyzdaımyn!» degenge er jigit kóner me! Áńgime namystan, adaldyqtan, ata-babanyń aıaq asty etpeıtin ǵurpynan shyqty, sony taptaımyn degen esersoq mılısıany da, qol kótergen nashandigin de, tipti bastap alyp kelgen volatkom Zımandy da joq etý áreketin jasady ǵoı. Zımandy árıne óltirmedi, qara sanynan ǵana atty. Sonan bastap Qunyskereı «bas keser» boldy. Bas keser dep júrgen ákimder. Al jurt Qunyskereıdi kinály dep bilmeıdi. Onyń óńgerip ketken qozysyn, minip ketken bir taıyn urlyq dep te sanamaıdy, zorlyq dep te eseptemeıdi. Bul da qazaqtyń baıtaq dalasynyń tentek, tel esken uldarynyń erkeligi dep biledi. Tap qazir de solaı túsinedi. Sondyqtan da ony eshkim: «Áne, Qunyskereı! Ana jerde jatyr! Anaý úıge qonady!» dep aıtpaıdy. Ol namys jaqtaýshy. Egerde taǵy da ony ustaımyn dese, sóz joq ol qarý jumsaıdy. Múmkin kóp adamdy ózinen buryn o dúnıege jiberip te úlgerer. Osyny túsinbegender ǵajap topas jandar...

— Jolmuhan, sen ádildik aıtýdan aıaǵyńdy jazym bastyń bilem — myna sóziń dál emes. «Nashandigin de, mılısıasyn da atyp tastady, atpaǵanda qaıtedi» deısiń. Bul Qunyskereıdi jaqtaý, munyń qylmyskerdi aqtaý boldy. Nashandik Myrza deıtin adal, eńbekshiniń múddesin qorǵap júrgen kózi ashyq sanaly jigit edi. Sol kezde qaptap ketken baýkespe ury, sáýdeger, alypsatar aldaýshylardan momyn sharýany qyzǵyshtaı qoryǵan adam. Sol Myrza sıaqty azamattar ǵoı qany men janyn qosa berse de Sovet ókimetine shań tıgizbeı kelgen. Sen asyryp jiberdiń. Sirá ózińniń de mineziń men qulqyń sonyń syńary bolmaǵaı. Hakim Júnisovtiń «Jolmuhannyń istemegeni joq» dep otyrǵanyn talaı estip edim. Qarǵanyń kózin qarǵa shuqymaıdy dep...

— Men de sondaımyn, men de sol Qunyskereıdiń syńarymyn. Muny eshkimnen jasyryp kórgenim joq, — dep Jolmuhan atkom predsedateliniń sózin bólip ketti. — Birak men elde júrmin. Eshkimge zulymdyqpen qol kóterip kórgen emespin, ózime de qol kótergen adam bolǵan joq. Egerde ana sıaqty namysyma tıse — men de tap sonyń istegenin ister edim.

— İstepsiń de...

— Joq, meniń istegenim basqa. Kerek bolsa ony da aıtaıyn. Eshkimnen muny jasyryp kórgenim joq. On segizinshi jyly men jıyrma beste edim. Jurt Jansha hannyń dúrjınasyna jazyp jatyr degen soń, eń bolmasa astyma at, qolyma bir kóseý tımes pe eken dep men de kelip jazyldym. At ta mindim, moınyma kóseý de ildim. Kóseý bolǵanda qandaı, bir kómeıiniń ózinde bes oq qatar tyǵylatyn sala qulash sabaz. Áıt-dybany qaqtyq. Aıqaı salyp qylyshpen ońdy-soldy shybyq týraýdy úırendik. Kazarmasyn basymyzǵa kóterip túnimen dúrildetip shyǵatyn boldyń. Ne kerek, erikken jigitter «qyzyldar kele jatyr» dep shý kóterip, bas salyp han ordasynyń ózin shaýyp aldyq. Ketken jurt qyzyldarǵa ketti, men han qazynasyn qorjynǵa salyp alyp, óz jaıyma kettim. Onan jınaǵan mende mal bolmady ǵoı, mal túgil astymdaǵy atymnyń ózi de qutaımady. Qotyrǵa shalynyp sharýasy bitti. Burynǵydaı bolmasa da, el arasynda birde atty, birde atsyz júrip áreket jasadyq. Biraq álgi bandy-sandy, ury-qarymen kúresemiz dep jek kórgen jandar meniń erkin júrip, qolyma ilikken atqa minetinimdi kóre almady. Ústimnen ýezge shaǵym jasaýmen boldy. Sóıtip júrgen kezde sabaz Hakeń kezdesip, kádimgi osy kúngi prokýror Hakim: «Jigit, bulaı júrýge bolmaıdy. Dene mynaý, kúsh mynaý, ana bastyń ishi mıǵa toly shyǵar. Burynǵyńdy men umytaıyn, qazirgini sen umyt. El bolyp áleýmet isin qolǵa alyp jatqanda, bir jumystyń basyn ustamaýyń uıat», — dedi. Sóıtti de seniń qolyń anaý pochta aıdaý. Qolyńda tórt-bes at, taqymyń astynda ózińniń úırengen kóseýiń, aqysy aılyq aqsha, jatatyn úıiń taǵy bar degennen keıin ekeýmiz qol ustasyp ýáde baılastyq. Mine, adam dep Hakeńdi aıt! Ol meni tanydy, men ony tanydym. Sonan beri Hakeńniń ól degen jerinde ólemin, tiril degen jerinde tirilemin. Myna tapsyrmasyn da oryndaımyn. Al, Qunyskereıdiń balasyn da, ózin de men kórgenim joq, kórgim de kelmeıdi. Kórsem — bilgim de kelmeıdi, — dedi.

Qarabaı adamnyń minez-qulqyn jaqsy biletin kisi edi. Ol Jolmuhandy endi jumsartýdy maqul kórdi.

— Men, Jolmuhan, seni Qunyskereıge teńep turǵanym joq. Seniń jaıyńdy men de estigenmin. Sen er jigit bolǵan soń, myna jerdegi bir top kedeılerge járdemiń tıer dep osy jumysty tapsyrdyq qoı. Al Qunyskereı jónindegi jańsaq pikirdi qoıa turalyq. Ony óziń de túsinesiń sońynan, — dedi.

Bir betkeı ójet Jolmuhan omyraýlap, óz oıyn atkom aǵasyna taısalmaı aıtsa da, isi de, sózi de qara sharýaǵa qonymdy adamnyń myna sózine endi qaıtyp qarsy jaýap qatpady. Tipti ór kókirektikke salsa da. «Qudaı atqan Qunyskereıdi aqtaıtyn dálel az. Ol ıttiń istemegeni bar ma!? Jáne sol istegen qylmysynan bezip el qataryna qosylýdy oılaǵan adam emes. Aqyl aıtqan Hakimge de, tipti jazdygúni janyna batyra sóılegen meniń ashshy sózimdi de qulaǵyna ilgen joq. Shynynda myna batyraq atkomnyń qylmysty degeni jandy» dep oılady da, biraq bul oıyn Qarabaıdyń aldynda moıyndamaı óz betimen ketti.

Qarabaı úıden shyǵýǵa bet aldy.

Jolmuhan da oǵan ázir shaıǵa otyr dep aıtpady. «Osy jalpaq bas Jolmuhannyń sózinde shyndyq bar. Qunyskereıdi jurt nege ustap bermeıdi? Bári jıylsa bir adamǵa qudireti kelmes pe edi?! Ustap berý bylaı tursyń, tipti teris silteıtinder kóp desedi. Ol dinnen bezgen. Arqaǵa qaraı bet alsa, keıbireýler qubyla betti kórsetedi eken. Áneýgýni bir jylqyshylar: «Týra Jympıtyǵa ketip bara jatqanyn óz kózimizben kórdik» dep ant-sý ishken. «Bir tentek el ishinde júrmeı me eken?...» degendi osy jurt teginnen-tegin óleńge qospaǵan da shyǵar» dep oılady Qarabaı atkom. Endi qosshy kedeılerden qurylǵan artelge bet buryp kele jatyp, jańadan bólingen jerdiń shekarasyn ol óz kózimen belgilettirip, óz qolymen bermekshi boldy. Sonymen birge ol óziniń senimdi qosshylarynan joǵalǵan jylqy jaıly da kórgen-bilgenin suramaq edi.

5

Qunyskereı de kóp nárseni endi ǵana túsindi.

Qalaısha? — dedi Qunyskereı qabaǵyn túıip. — Komsomol hatshysy?

— Komsomol hatshysy, aǵa. Qoǵabaı deıtin bir qý jaq. Óltirgeniń jaqsy boldy. «Qara taıaq... oqymysty... Borsyqsha soryp otyrǵan qanaýshy... Aqmetshelerdi jer aýdarǵan kúni qosshy kedeıler «ýh!» dep bir keýdesin kere dem alady» dep áneýgúngi jınalysta óńmenin soza sóılegen sheshenderdiń eń bir óshpendisi edi...

— Ákesiniń aty kim?

— Ákesiniń aty Shynǵalı. Ol da balasy sıaqty qý jaq bolsa kerek, baıaǵyda bandylardy qurtamyn dep júrgende o dúnıege jóneltipti ǵoı, — dep Qarshyǵa ákesiniń de, balasynyń da ólgenine meıiri qanǵan jandaı nyǵyzdap, sózdiń jigin jerine jetkize qalastyrdy.

— Shynǵalıdyń balasy?! Pyrkarol emes deısiń be qaza tapqan?

— Pyrkaroldy qaı qudaı alýshy edi, júrgen shyǵar jurtty bir shybyqpen aıdap.

— Sen qatelesken joqsyń ba?

— Ne jóninde, aǵa?

— Pyrkarol jóninde...

— Joq, aǵa. Aıtyp turmyn ǵoı, kádimgi Shynǵalıdyń qý jaq Qoǵabaıy dep. Shashy dýdardaı bolyp sulap túsken óziń atqanda. Sársen aǵam aıtty. Ol bárin de óz kózimen kórip, óz qolymen óligin arbaǵa salysqan.

Qunyskereıdiń júzi áldenege eleń etkendeı tańyrqaǵan pishin kórsetti. Únemi tunjyr qabaq qatal ún, jırylyńqy shyraıdan bir arylmaǵan bul túsi sýyq jannyń qabaǵyn kórip, kóz sharasyn keńeıte túskenine qarap Qarshyǵa da óńin qubylta qaldy. Ol tipti qýanyp ketti. «Qoǵabaıdyń ólgenine rıza eken» degen óz boljalyna tór bergendeı.

— Iá, aǵa. Ólgen sol komsomol. Talaıdyń túbine jeter óshpendik pıǵylda edi. Bizge óshtigi óz basyn jutty...

— Bul qabaryń anyq bolsa pyrkaroldyń aman qalǵany jaqsy boldy. Zulymdyq oıdan aýlaq er jigit... — dep sóz aıaǵyn ashpaı balaǵa kenet ashshy oı týǵyzdy.

— Anyǵyna anyq, aǵa. Biraq sol pyrkarolyń da, onyń inisi de, ólgen Qoǵabaı da, eldi ekige bólip jaýlastyrýǵa kirisken bir jaq adamdar ǵoı.

— Solaıyn solaı da shyǵar. Sonda da Hakimniń ólmegeni kerek. Ana jigittiń de... Onyń ákesiniń de ólmegeni kerek edi...

Qarshyǵa oǵan ań-tań pishinmen qarady. Ol Qunyskereıdiń on jyl boıy salmaqtaǵan, «endi ótkenge salaýat aıtyp, barǵa táýbe qylarlyq oıyn bólmedi, jegideı jegen ashshy ómirge onyń búgin ózgeshe mán bere bastaǵanyn jáne onyń sózindegi jumsaq úndi, jańa raıdy túsine almady.

Qunyskereıdiń kóz aldynan taǵy bir sýret ótip ketti. Tez ótti...

Tań sáride tereze túbinen dúrsildep ótken at dúbirinen keıin: «Qunys, úıdemisiń?» degen tarǵyl ún jalǵasa shyqty. «Kim bar?». «Erǵalı!» Sýyt júristi Baımuqan, sol sıaqty jortýylǵa túsken jan! Qaı Erǵalı? Ar jaqtaǵy Aıazbaıdyń Erǵalıy ma? Kim bolsa da at shaldyryp, kóz shyrymyn iler pana kózdegen jan... «Úıdemin, qudaıy qonaq bolsań!» esikten shyǵa kelgen Qunyskereıge ózindeı susty Erǵalı: «Sońynda ańshylary taqymdaǵan bókeı bórisi aýlańa basyn suqty. Er qasyna kıiz qap ilipti dep esittim... Batyrdyń bas saǵalar shaǵy bar. Qashqyn dep qattaımysyń? Álde qumdy esip, Jaıyqty keship júrgen erkek ul edi dep dattaımysyń? — dedi-aý sonda. Men ne dermin! «Saı qabaǵyndaǵy qalqıǵan qarys súıem qara jýsannyń da bir torǵaılyq kóleńkesi bar, aýlama basyń suqsań ar jaǵynda tórim tur. Dámi men jastyǵy daıyn. Kir!» dedim bilem...

Jańa ǵana kóz shyrymyn ilýge de mursha bermeı, ilese kelgen uzyn sary sol Shyńǵalı... Eki mılısıanyń biri. Óńmendegen sol. «Aýylnaı bolǵanda ury-qaryny úıińe panalatý úshin boldyń ba? Tez shyǵaryp ber buzyqty!» dep buıyrdy. Ne amal bar? Baspana izdep kelgen Erǵalıdy ustap berip júzi qara bolǵannan, — «qoı, shyraq! Aýylnaı bolǵanda» dep meni uıaltyp qaıtesiń. Qudaı qonaǵymdy toqtysha tompyldatyp, ákireńdegenderdiń aldyna óńgertip jiberý úshin aýylnaı bolǵanym joq. Ne jalpaq — dala jalpaq. İsterińdi meniń bosaǵamnan attap shyqqannan keıin iste!» — degende, aıqaılap ózime qamshy úıirdi-aý beıshara! Arǵy jaǵyn mılısıa da, ózi de bilmeı qaldy... Sol Shynǵalıdyń balasy eken ǵoı, keshegi qaza tapqan! Biri aǵattyǵymen qaza tapty. Biri baıqaýsyzda... Ekeýi de jazyqsyz. Eges pen namystyń... Ótkenge salaýat! Hakim tiri qalǵany abyroı, áıtpese dostyqqa qastyq bolar edi...

Qunyskereıdiń jadyraı túsken qabaǵynyń qaıta túnergenin baıqap, biraq ne oılaǵanyn, nege ókinip, nege táýbe etkenine túsinbeı, Qarshyǵa óziniń bilip, kórip kelgen jaıyn aıtyp bitirýge kiristi.

— Aǵa, álgi buzyq Shıtov jortyp júrgen kórinedi bizdi izdep. «Saq bola kórińder, tóńirektiń bárin timiskilep tintip júr» dedi Sársen aǵaı...

— Ol kim edi?..

— Shıtov pa?

— Iá.

— Gúpý ǵoı, aǵa. Qasynda qaptap júrgen qarýly adamdary bolsa kerek.

— Shıtov?.. Bul famılıa joq edi kópten beri.

— Bar, aǵa.

Qunyskereıdiń qabaǵy qaıtadan qara sýyq yzǵar tógip turǵandaı boldy. Ol bar oı, kúsh-qýatyn, barlyq júz qaharyn tek qana bir nársege, bir adamǵa aýdarǵan sıaqtandy.

— Shıtov sol! Qaıtadan shyqty. Baımuqannyń túbine jetken... — dep, Qarshyǵaǵa burylmaı, aýyl jaqqa qarap turyp, ózine-ózi jaýap qaıtarǵandaı boldy.

Sonsoń Qarshyǵaǵa moınyn burdy. Júzindegi yzǵardy jibitpeıdi. Qysqa-qysqa sózben balaǵa buıryq retinde til qatty. Qarshyǵa typyr etpesten, eki kózi Qunyskereıde, qulaǵyn onyń óktem úndi sózine tosty.

— Biz kún uıasyna kire jortyp ketemiz. Uzaq jolǵa, bul jaqqa qaıta aınalyp soqpas saparǵa. Uǵyp al. «Nege? Qaı jaqqa?» dep surama. Qazir Nıkolaıyńa qaıta bar. Ústińe shaq shınel, soldat bórik jáne soldat quty taýyp bersin. Aqshasyn tóle. Sonsoń... bolsa sýkar, bolmasa — qalash nan al. Qant-shaıyń bar. Basqa esh nárse kerek emes. Suraı qalsa: «Tekege júremin, adbakat jaldaımyn, papamnyń isin qýamyn» de. Tez baryp qaıt! — dedi.

Bala tez júgirip sý jaǵasyna jetti de, arǵy bettegi jaǵada aý jaıyp júrgen balyqshylarǵa berkin kóterip qol bulǵady.

— Mıkalashka, lotka! Lotka! — degen Qarshyǵanyń ashshy, jińishke daýsy qosa shyńty.

Qarshyǵa Mıkalashkanyń arǵy betten qaıyǵyna mingenin qarap turǵanda, keıindegi aǵash arasynan Qunyskereı:

— Bala! — dedi, — Qarshyǵa selt etti, jalt qarady. — Men Maqyshtyń kútirine kete beremin. Sonda kel, ana qaz moıyndy qaldyryp, eki atty ózim alyp ketem.

— Jaraıdy, aǵa...

6

Qarshyǵa qaıyqqa minip arǵy betke jetisimen, Qunyskereı arǵymaq bıeni úlken qaý aǵashtyń túbine baılaı saldy da, Maqyshtan alǵan eki attyń birine qorjynyn artty, birine-birin qosaqtap jetegine aldy. Sóıtti de, Aqmetshe aýlynan shyǵyp jaǵaǵa qulaıtyn joldan bir búıir turǵan shoq ormanǵa bettedi. Bul shoq orman bulardyń qonaqtaǵan jerinen eki-úsh shaqyrym jer oqshaý tur edi. Búlkildeı jelip, sırek aǵashtardy betke qalqalap, kóldeneń kózge shalynbaıtyn jyqpyl-jyqpyldy saǵalaı tez kelip jetti. Shoq ormannyń tóńiregin kózben sholyp, aıańmen aralap, ekinshi elsiz shetine keldi. Ormannyń ishinde de, syrtynda da jan joǵyn baıqady. Sonsoń eki atty qalyń qapyryqtyń ishine kirgizip, mal tisi tımegen qalyń shópti aınala ottarlyq etip uzyn shylbyrmen arqandaı saldy. Óz atyn eń shetki aǵashtyń tasasyna qoıdy. Sonan soń ormannan eki-úsh júz qadamdaı jerdegi qyrqasymaqtyń etpettep kelip ústine ıek artty da, myltyǵyn janyna qoıyp alystaǵy joldy torydy. Jatyp, kózben torydy. Kóldeneń kózge iligerlik ań men qusty da esepsiz jibermesteı, ejelgi óziniń ákki amalyna basty.

«Shıtov degeni sur mergenniń biri. Bul munan birneshe jyl buryn Baımuqandy qolǵa túsirip edi. Túsirgende... atyp túsiripti dep edi. Endi meniń sońyma túsken sol eken. Meniń oǵym jańylsa onyń baǵy. Onyń oǵy jańylsa... mundaı jaǵdaıda urynbaı ketken abzal», — dep oılady Qunyskereı.

Ol Qarshyǵaǵa bul syryn ashqan joq edi. Oıy: eger Qarshyǵanyń sózi jandy bolsa Shıtov bul jaǵaǵa bir soqpaı qoımaıdy. Óıtkeni ıt... erteńgi ketken ıt aýylǵa tili salaqtap jetip barsa, onyń Qarshyǵanyń jatqan jerinen kelgenin Shıtov túgil bala da biledi dep oılady. Al, kele qalsa... Tipti Qarshyǵaǵa kezdesip qalyp bas salsa... «onda kórip alarmyn» degendik edi.

Uzaq otyrdy. Aınala kóz jazbaı qarap otyrdy. Keı kez oıǵa shomǵandaı kókjıekten kózin almaı sazaryp ta otyrdy.

Qunyskereıdiń sol kezde ne oılap, ne qoıǵanyn kim bilsin.

Kún ekindige tóngende Qunyskereı kózben qadaǵalap otyrǵan alystaǵy jol ústinde bolar-bolmas aq tozań búrk etkendeı boldy da, qaıta basyldy. Onyń kózi joldy jep jibergendeı qadaldy. Aq tozań ekinshi jerden baryp burq etti. «Jol boıymen ytqyǵan qosaıaq pa?» dep oılaǵansha bolmaı, joldyń qazba tabanymen búlkildep kele jatqan ıttiń basy qyltyldap kórindi. Kózin ýqalap alyp qaıta qaraǵan Qunyskereıdiń kózine endi ıttiń tutas beınesi ilikti. Joldyń qyrynan bir, tabanynan bir qyltyldap jortyp keledi eken. Alystan kishi kóringenmen munyń ań emes, mysyq ta emes ekenin Qunyskereı jaqsy ańǵardy. Óziniń osy jerde toryp otyrǵany da sol Qarshyǵanyń sońyna ergen ıtten seskengendik qoı.

Kóp keshikpeı ıt sońynan áregirekte, qyrat basynan shyǵa kelgen bir balanyń shynashaqtaı beınesi shalyndy. Bala sál toqtap, aldynda kórinim jerde ketip bara jatqan ıttiń sońynan qaraýyl qarap turǵan sıaqty. Dál... qaraýyl! It tura qalyp kenet keri burylyp edi, bala jalma-jan otyra qaldy. Tipti kózden ǵaıyp bolyp ketken sıaqty ushty-kúıdi kórinbeı ketti.

...Eldegi balanyń oıyny. It baladan aýlaqtaıdy, bala jasyrynyp qalady, ıt ári júrse, bala taǵy eredi. Mundaı kórinister talaı-talaı ezý tarttyrǵan bala men ıttiń áreketi ǵoı...

«Munyń sońynda sol Shıtovtyń jasyrynbaq oıyny. Bilem syryńdy. Men biraq ıt arqyly izdenetin dalanyń tik qulaq qarsaǵy emes. Kórermin... Aılańdy... Álgi esi joq Qarshyǵa nege keshikti? Myna ıt pen bala sonyń sońyna túsken ıt qýǵyn», — dep oılady Qunyskereı. Ol ne de bolsa myna elden bólek, oıǵa kelmeıtin, sumdyǵy asqan iz kesýdiń bar shetine shyǵarmyn-aq dep etpettep jatyp qonyshynan shaqshasyn sýyrdy. Ony qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Biraq sońǵy kezde sırek atsa da nasybaıdyń sarqylyp, tek qana shaqshanyń qyryndysy qalǵanyn sezdi. «Shaqsha da qaǵyla bastady. Oq ta tapshylana bastap edi, bir jóni bolyp Qarshyǵa áıteýir ony qorlandyryp tastady. Endi bir aıaldaǵanda nasybaıdy da qorlandyrarmyn, — dedi ol ishinen, shaqsha tyǵynyn súńgilep-súńgilep jiberip, bolmashy ǵana tyrnaqqa túsken bir kezdegi qarabuıranyń juqanasyn yshqyna tartyp.

«Múmkin bul Qarshyǵanyń joldasy shyǵar! Ań aýlaýǵa, sýǵa túsýge birge shyǵatyn?»

Biraq bul óte álsiz boljaldy ekinshisi tez ysyryp jiberdi.

«...Joq, bul sonyń isi. Ańdýshynyń aılasy. Osynshama jerden Qarshyǵany jaıaý qýyp keletin bala qaıdan shyqqan. Jáne... ıt keıingi jaqqa burylyp qaraǵanda anaý jata qaldy... It qaıda barsa — Qarshyǵa sonda dep jibergen...»

Bir kezde ormannan shyǵa shapqan arshyndy arǵymaqty adamdy kóre sala Qunyskereı:

— Túpý, ıttiń balasy! — dep jerge túkirip qaldy. — Báıgege shapqandaı kósilýin qara! Oıynda dáneńe joq, mundaı aqymaq bolar ma...

Qunyskereı onyń qazyqsha qadalyp atqa otyrysyna jáne ústine shınel, basyna shoshaq bórik kıip ózgere qalǵanyna qarap otyrdy da, qaıtadan qısaıdy. Etpettep jatyp baqylady. Bala týra qyrǵa qaraı, keshegi Maqyshtyń óris tórindegi alystaǵy kútirine qaraı at baýyryn tósedi...

Kóp keshikpeı bir búıirlep, art jaǵynan, attyly adamǵa ańshynyń ıtindeı kósilip aq tóbet shapty, kádimgi erteńgi Qunyskereıdiń jekirip qýalatqan qaıyń qaptal iri tóbeti.

«Tyshqan inine kire almaı júrip quıryǵyna qaljýyr baılaıdy» degen osy. Bálekettiń balasynda da torǵaıdyń mıyndaı mı joq eken. Shamam-shama. Ana ıt myna uıalas ıtin izdep kele jatyr. Anaý buqqan bala myna adyraıǵan balany tappaq. Munyń báriniń sońynda eń buzyq ańshy...»

«Men Maqyshtyń kútirine kete beremin, sen sonda kelersiń» degen sózdi ǵana ustap qalǵan Qarshyǵa basqa esh nárseni de oılamady. Alystan iz kesip, syrttan toryp, ony qolǵa túsirýge áreket jasap jatqan jandar bary onyń esine de kelgen joq. Ol tek qana kútirge jetýge asyǵyp, espe júristi ushqyr bıege taqymyn qadaı tústi. Al, janamalaı shaýyp qatarlasa qalǵan óziniń Aqtabanyn kórgende qýanǵannan:

— Aıda, Aqtaban! Silte! Sen meni jeti qabat jerdiń astynan da taýyp alarsyń! Kettik, kettik! — dep ysqyrdy.

Aqtaban qulaǵyn jymıta túsip, onyń aldyn oraýǵa asyqty.

7

Bul quıyndatqan jas jigitke ıttiń sońynan erip alystan buqqan Qurmash ornynan túregelip qarady. «Ana aýylnaılardyń izin kesip birneshe kúnnen beri qolǵa túsire almaı júrgen surqıa bas keser jigit osy boldy. Óıtkeni sońyndaǵy Bóribasar, astyndaǵy Aqmetsheniń kók arǵymaǵy! Men bolmasam áli de birneshe kún izder edi!» dep bir jaǵynan nasattana, bir jaǵynan «endi nege umtylmaısyńdar?!» degendeı ol keıingi jaqqa qarady. Keıingi jaqta ony alǵa qaraı ıt sońynan jaıaý jiberip, ózderi attarymen saı ishinde Shıtov pen Ájiǵalı jáne bir qyzmetker tur edi. Attylyny bular da kórdi, bular da munyń Qarshyǵa ekenin birden tanydy. Alaıda, Shıtov Qunyskereı men Qarshyǵanyń qosylǵan-qosylmaǵanyna kózi jetpeı, biraq «jylqy urlyǵy jalǵyz adamnyń isi emes» degenge toqtap, bul jigitti áli de izdesirip, bir ushyna shyqqansha ustamaýǵa» bel baılady. Ol alystan osy tásilmen onyń sońyna erip otyrýdy Ájiǵalıǵa tapsyrdy.

— Jaqyndamaı, alystan ańdyrsyń. Qaıda toqtap, qaı jerge qonaqtaryn baıqaýǵa tyrysarsyń. Men senen aýlaqtamaspyn, já Maqyshtyń aýlynan, já krepıl múshesi Jantaqtyń úıinen tabysarmyz, — dedi Shıtov.

Ájiǵalı beldiń ústine shyqpaı, oı betpen Qarshyǵanyń mańdaı túzegen jaǵyna bir búıirlep jorta jóneldi.

Al, alystan, orman betten oraǵytyp shyqqan Qarshyǵany, oǵan qaraı júgirgen Aqtabandy kórip Qurmashtan qozy kósh jer alda kele jatqan kók tóbet shońqıyp otyra qaldy. Ol azdan keıin qyńsylaı bastady. Qyńsylap-qyńsylap alyp bir kez jata qaldy. Jata qaldy da áldenege ishi kúıip ketkendeı jer tyrnady. Jerdi aldyńǵy eki aıaǵymen kezek-kezek osty. Sonsoń taǵy da shońqıyp otyra qaldy. Ol uzaq otyrdy.

Alystap bara jatqan ıesin, ıesinen qol jazdyra bastaǵan Aqtabannyń aıdalaǵa, alysqa, aýyldan beti basqa jaqqa sýyt júrispen jónep bergenin, onyń endi keri oralmaıtynyn ıt jaqsy sezdi bilem...

Shońqaıyp otyryp ulı bastady. Aınala qarap, tórt jaqqa teń ulydy. Bul ómirden birjola bezgendeı ıttiń zary Qurmashqa ózgeshe áser etti.

— Qara basyńa kórinsin, kók tóbet. Bastadyń jaman ádetti... — dep jasyp, ol keri burylyp túıe jún shekpendi kózi kók «Moldashevke» qaraı aıańdady.

Shıtov qasyndaǵy áskerı formamen kıingen qarýly qyzmetkerin arǵy bettegi orys poselkesine jumsady. Ondaǵy maqsaty: urlanǵan jylqyny sol betten izdetý, egerde tabylsa, ony jetkizip bergen adamdardy ashý edi. Al, ıttiń ulyǵanynan túńilgen Qurmashqa:

— Bala, sen ańǵarýly, aqyldy, qolyńnan is keletin balasyń. Ana Ájiǵalı sıaqty, tipti Hakim sıaqty ákim bolasyń. Tek oqy. Al, qazir aýylǵa qaıt, — dedi.

Ózi de, Qurmash ta qyrqadan ári keıin qaraı júrdi.

Bul tórt adamnyń júris-turysyn alystan kórip, biraq eshbir qımyl ózgerisin kózden tasa qylmaı meılinshe synap, taldap, boljap jatqan shoq orman túbindegi Qunyskereı óz qorytyndysyn jasady. Onyń kózi jetkeni: áskerı formaly Jaıyqqa qaraı júrgen adam Shıtov. Anaý óriske qaraı qylt-qylt jortqan mılısıa qazaq, aýylǵa qaraı keri qaıtqan — aýylnaı men bala. It qýǵan bala. Endi, qalaı da bul jerden birjola ketý qajet. Bári belgili. Ana Qarshyǵa kútirge kún bata jetedi. Meniń onda kelmegenimdi kórip ol keri shabady. Ony sol keri shapqan kezde joldan ilip alyp, tún jortyp el shetine shyǵyp ketý kerek. Al, myna Shıtovty she?.. Jaıyqqa da jetkizbeı, artymdy da oratpaı, arǵy betke de ótkizbeı, janyn jahannamǵa jibersem?! Qalyń aǵashty betke ustap barǵan adam qamystyń tasasynda otyrǵan shúregeıdi atqandaı qyljań etkizbeı me... Ol she? Eger de ol buzyq tap osyny oılap, qoǵanyń túbinen shyǵa kelgen qasqaldaqtaı etip, aıaǵyn sereń etkizsem dep buǵyp tursa?!.

8

Bıeniń bir saýymyndaı ýaqyt kútip otyryp Qunyskereı ornynan túregeldi. Ol Shıtovty «shúregeı úırekteı qyljań ete túsirý» nıetinen bas tartty. «Keshki myltyq dúnıeni basqa kóterip, adam túgil myna Jaıyq jaǵasyn tutas solq etkizedi. Sonsoń ana alystaǵy adamdary qosylyp bóri qýǵan ańshylardaı eldi bóriktirip bitirer», — dep oılady. Sóıtti de elge qaıtqan ekeý uzap, Jaıyqqa kelgen bastyq arǵy betke ótti-aý degen shamada atqa qondy. Endi attyń beldisin minip, óziniń Aqbozyna Qarshyǵa mingen júırikti qosaqtady da, uzyn shylbyrlap aıdap jóneı berdi.

Ol keshikpeı ónimdi jortaqpen otyryp Qarshyǵa sońyna alystan ergen mılısıa qazaqty kózge ildi. Dalanyń nesi kop, saıy men salasy, jazyǵy men beli kóp. Ásirese kez kelgen shókeni betke ustap, kez kelgen jyrany eńbektep buǵyp, jaý almas qamal ornyna paıdalanyp úırengen Qunyskereıge aılasyn asyra tússin degendeı, aldynan saı shyǵa keldi. Saıdyń uzyn yrǵasy Maqysh kútirine bir búıir áketerlik Arqaǵa qaraı tartsa da Qunyskereı kóz ushynda ketip bara jatqan mılısıanyń o jaq-bu jaǵynan shyǵar-aq dep túıdi. Sóıtti de ol attan túse qalyp aıylyn qaıtadan bekitti. Aqbozdyń moınynan sıpap qoıdy da, júıriktiń saýyrynan qaqty. Sóıtip, qatty júriske túser aldyndaǵy úırenshikti ádetin taqyrarlap bolyp, saı ishinde atyna qaıta mindi. Ol endi shamamen alty-jeti shaqyrym jerge tizginin irikpesten shabýǵa bel baılady. Jetektegi uzyn shylbyrdan ustaǵan qos atty aldyna salyp qýa jóneldi. Uzaq shapty. Shamasy — shama, alty-jeti shaqyrym jer shapqan jan saı qıǵashtap ketse de álgi kóz ushyndaǵy adamnyń deńine baryp-aq qalarlyq edi. Bul joly da onyń kóz ólshemi men oı ólshemi jańsaq shyqpady.

Saı qyryna aıaq astynan shyǵa kelgen túsi sýyń jortýylshyny Ájiǵalı kóre sala kilt tura qaldy. Saı men eki ara múshe alyp qashqandaı-aq jer eken. Bul jerden birneshe kúnnen beri sońyna túsip júrgen qaraqshy kezdese qalar degen oı uıyqtasa túsine de kirmegen nárse edi. Á, degende ol qosaqtap aldyna salyp aıdaǵan biri ersiz, biri júk artqan eki atty, qasyndaǵy eńgezerdeı Qunyskereıdi dalanyń kóship júretin «dıý-perisindeı» kórdi. Ol ne derin bilmeı qozǵalmaı qatyp qaldy. Múmkin bul birneshe sekýndtik ýaqyt qana shyǵar, alaıda Ájiǵalıǵa uzaq kórindi. Onyń ústine toqtap qalyp, qyr kórsetkendeı kóldeneńdeı túsken iri attyń ústindegi iri qara dáý periden de aıbatty sıaqtanyp ketti. İsi de sondaı...

— Tús atyńnan? Tús! — degen jer-kókti dúńk etkizgendeı ojar daýys ony týra túıgishtep jatqandaı áser etti.

Ne túserin, ne túspesin, ne qarý jumsap qarsy amal jasaryn bilmeı del-sal bolyp qalǵan Ájiǵalıdyń kózi attan qarǵyp túsip júrelep otyra qalǵan Qunyskereıdiń qolyndaǵy sholaq myltyqty kórdi. Soıqan júristi, soıqan isti, soıqan daýysty adamnyń Qunyskereı ekenine, qolyndaǵy onyń áıgili sholaq myltyǵy ekenine jáne onyń kózine ilikkenniń aman qalmaıtynyna Ájiǵalıdyń birde-bir kúmány qalǵan joq edi. Sonda da bul pysyq jigittiń pysyq oıy ıneniń jasýyndaı bolmashy úmitke jarmasty: «Oǵy jetpes.:. Myltyq sholaq qoı... Ushqyr at... Anaý qaıtadan atqa minip, jetegimen shatasyp... qutylyp úlgirermin...»

Ájiǵalı atyn tebinip qaldy da, ıt kórgen qoıandaı jalt etip qasha jóneldi...

Arǵy jaǵyn Ájiǵalı oılap,, salalap jatýǵa bolmady... attyń basynan ilgeri ushyp ketkende «shart» etken myltyq daýsy estildi de qulaǵy tas bitip qaldy...

— Tur! Ket bylaı! Laqtyr qarýyńdy! — dep jeke-jeke jekirgen óktem daýys ony ornynan toqpaqtap turǵyzǵandaı áser etti.

Ol júre kelip, «kórmeısiń be, myltyq erdiń qasynda ǵoı» degen adamsha atyna qarap edi, jańa ǵana «qaraqshynyń qolynan sytylyp keter» degen at artqy aıaǵyn serpip jatyr eken. Aınalasy qan-qan, jer-dúnıeniń bári shań-topyraq.

— Bylaı shyq! Tasta qarýyńdy! — dep aqyrdy Qunyskereı sholaq myltyǵyn kezengen kúıi.

Ájiǵalı shetkeri shyǵa berdi, belindegi nagandy beldigimen qosa jerge tastady.

Ne istemek, ne amal jasamaq? Nagannyń qabyn ashyp úlgergenshe ana aty sıaqty teńkıte salady... Qoldasyp qaırat qylýǵa, bul eńgezerdeı uzyn qaranyń ana terekteı qolmen, kishigirim toqpaqtaı judyryǵy tónse?..

Ájiǵalı ashyq júzdi, ázil-qaljyńǵa sheber jáne onyń ústine apyryp-japyryp júretin ór keýdeli de edi. Osy minezine qaraı ony jurt «tentek mılısıa» dep ketken.

Ol Qunyskereıdiń isine, túrine, jekirisine tań qalǵandaı qarap turdy da, jerdegi jatqan nagandy alyp, ózine qaraı kele jatqan bul elden bólek janǵa:

— Aıtsa, aıtqandaı jigit ekensiń! Saǵan da sóz joq, sorpaǵa da sóz joq? Eń bolmasa: «Dáýmen jaralasa túsip edim, o da silikti, men de siliktim. Kúshime rıza bolyp ketip: «Jaraısyń. Seni de qazaqtyń bir myqty qatyny dúnıege shyǵarǵan eken. Myna qarýyńdy óziń al dep laqtyryp tastady», — deıin, naganymdy almaı-aq qoı» — dedi.

Qunyskereı oǵan bórishe jelkesinen qarap turdy da, basyn shaıqap:

— Myna tarsyldaǵyńmen qosa ana kóseýińdi de moınyńa taq. Sonsoń... — ol nagannyń kómeıindegi bar oǵyn jáne at astynda qalǵan vıntovkanyń patrondaryn sýyryp alyp qaltasyna saldy. — Anaý Jaıyq jaǵasynda qalǵan qaı buzyq? — dep surady.

Ájiǵalı jasyrmady.

— Jaıyq jaǵasyna ketken orys jigit, tergeýshi. Balamen birge elge qaraı keri qaıtqan GPÝ nachalnıgi, — dedi.

Qunyskereı az oılandy da:

— Náshándikke sálem aıt: endi kezdesse oǵan degen oq jańylmaıdy. Bar! — dedi.

Sóıtti de tez atyna minip, kelgen qalpynda Aqboz ben jırendi aldyna salyp jorta jóneldi.

Jaıaý qalsa da Ájiǵalı ólmegenine qýandy. Ol endi kórgen ıt qorlyqty, ári qarý jumsaı almaı, ári qara jaıaý qalý masqaralyǵyn, ózinshe, kádimgi Ájiǵalısha dáleldeýdi tez tapty: «Atym oqqa ushsa da bandıtke aldyrmadym. Átteń oǵym taýsylyp qor boldym. Áıtpegende...» — dermin dep elge qaraı aıańdady.

Ol Shıtovqa tún ortasyna taıaý kezdesti. Al, bul kezde keshki ala kóleńdi betke ustap tórt atty kezek-kezek belin sýytyp jónep bergen Qunyskereı men Qarshyǵa qyryq shaqyrym jer qashyqtap ketip edi. Olar elsizge bet alǵan.

ALTYNSHY TARAÝ

1

Aqmetshe tergeý ústinde.

Orta boıly, ash óńdi, solǵyn júzinde kózi jyly shyraı tógip turǵan tergeýshini kórgende Aqmetshe: «Qatal jan bolmas, aqyl-oıdan da qur jigit emes», — degen topshylaý jasady da, birinshi lebizden keıin-aq «solaı» dep túıdi.

Ol tek ózine qoıylǵan suraqtarǵa tasqa tańba basqandaı, artyǵy da, kemi de joq etip jaýap qatýǵa tyrysty, sózi dál, pikiri dáleldi bolýdy kózdedi. Qarsy suraq qoımaı sabyrly qalyp saqtady.

— Siz eshqandaı partıamen de shuǵyldanbadym dedińiz. Bul qalaı, halqyna qyzmet etem degen azamat áleýmettik qozǵalystan qaqas qala ala ma? — dep edi tergeýshi, Aqmetshe oılanbastan, ilese:

— Durys aıtasyz, azamat tergeýshi. Áleýmettik qozǵalystyń túp tiregi sharýashylyqty kórkeıtýde: Men sol kórkeıýge tıisti sharýashylyqtyń baqtashysy bolyp kelemin, — dedi.

— Qyzyq teorıa...

— Qaıdan bileıin, teorıa ma, álde praktıka ma bılep alǵan. Álde mal baqqan atam qazaqtyń mura esebinde atadan balaǵa únsiz ýasıettep ketken mal qumarlyǵy ma, áıteýir mal tuqymyn asyldandyrý degen mamandyqtyń tájirıbesi ýysynan shyǵarmaı júr.

— Sonda sana-sezim, saıasat, mádenıet degenderdiń túp qazyǵy sharýashylyqtyń kórkeıýinde demeksiz be?

— Meniń túsinigimdi siz jaqsy uqtyńyz. Dál solaı degen pikirdemin.

Tergeýshi oılanyp qaldy. «Mynaý baryp turǵan materıalıs qoı»... — dep Aqmetsheniń týra qaraǵanda taımaıtyn, biraq bezergen pishin kórsetip ózgeni bezdirmeıtin jumsaq qarasty shyraıyn synap otyrdy da:

— Aýyl sharýashylyǵyndaǵy mamandardyń kóbi ǵylymı tájirıbege súıenýdi jaqtaıdy. Bul paıdaly dástúr. Sonymen burynǵy jaýaptaryńyzǵa qosar-alar ózgeristerińiz bolsa, aıtyńyz, — dedi.

Aqmetshe ilki bergen jaýabyn nyqtaı tústi.

— Azamat tergeýshi, men áneýgúngi sózimdi qaıta aıtqym keledi, óıtkeni oǵan qosarym bolsa da, ony ózgerter shamam joq, nege deseńiz onda bolǵan ýaqıǵany sol qalpynda tolyq sıpattaǵanmen, ol kezdegi ómir tilegi erikti qalaı bılese, soǵan saı áreket istelgenin burmaı beınelegenmin. «Adam basy Allanyń doby» deıtin qazaq halqynda eskiden kele jatqan uǵym bar, muny biz ómir ózgerisine, qoǵam qurylysynyń damý tártibine aqylmen ólsheı otyryp qoldansaq: adamnyń, jeke adamnyń erki óz bıliginde emes, áleýmet ómiriniń aǵys-arnasynyń bıliginde degen sóz ǵoı. «Alla» degen sóz: jaratýshy, ózgertýshi, tabıǵı qubylys kúshi degen maǵynada ǵoı. Ózińiz ádildigin aıtyńyz: bostandyq, teńdik deıtin ejelden ińkár uǵymǵa kózi ashyq azamattar tegis jarmasty, biraq ony árkim ár túrli uqty, onyń qolǵa keler jolyn ár túrli ádispen izdedi. Mine, sol túrli-túrli uǵymdy qoldaǵan san qıly toptardyń qatarynda zaman aǵysymen biz de aqtyq, ıakı men de seńdeı teńselip, tasqyndy aǵystyń qushaǵynda kete bardym. Qaıdan shyǵaryn, qaıda toqtaryn, qalaı aıaq tirerin saıasat basyndaǵy jandar sezdi. Al, biz ıakı men, ózimniń myqtap ustaǵan sharýashylyq salasyndaǵy tájirıbemdi júrgizýmen boldym, sonyń, ıakı mal tuqymyn asyldandyrýdyń paıdaly jaǵyn zertteýmen boldym. Ákimdikke jolaǵanym joq. Onyń ornyna júriske tózimdi, kózge kórikti, sharýaǵa paıdaly qundy mal shyǵarý joly meniń qolymdy da bosatyp kórgen emes, oıymdy da basqa nársege bólmedi, áli de sol áreket ústinde eńbektenýdemin. Muny aýyl aımaǵy ǵana emes, bolys qol asty, bolmasa ýez qaramaǵyndaǵy halyq tegiske jaqyn bilse kerek. Óıtkeni ol tájirıbe jurt kózinde istelip kele jatqan tájirıbe. Sonsoń mundaı ister qaı elde, qaı jerde bolmasyn zertteýshi seleksıonerdiń bir ǵana aıy emes, jyly da emes, bútin ómirin tutas ýysynan shyǵarmaıtyn, ınemen qudyq qazǵandaı qıyn jumys. Sizge muny túsindirýdiń maǵan qajeti joq. Óıtkeni bilimdi azamattarǵa esi ketken jan ǵana ejikteımin dep áýre-sarsań bolatyny da dáleldi kereksitpeıdi, — dedi.

— A, Qunyskereı jóninde?..

— Men aıttym ǵoı, azamat tergeýshi, ony arqandaýly attaı meniń tóńiregime shyr aınaldyryp jibermeı júrgen — bala. Munyń tarıhy sizge ábden málim, — dep ile jóneldi Aqmetshe tergeýshiniń aldyn orap. — Ol kisiniń qaıda júretini, ne isteıtini tergeý oryndaryna aıqyn shyǵar, biraq maǵan qarańǵy. Onyń mende, meniń onda isim bolyp kórgen emes. Aıynda, jylynda tóńirektep kelip kóriner-kórinbes bir eles beredi de joq bolady. Aıta ketetin bir jaı: osy kúnge deıin ákimderden bir adam: «Siz Qunyskereıdi bilesiz be?» — dep surap kórgen emes. Sondyqtan: «Sondaı adamnyń maǵan sondaı jegjattyǵy bar edi», — dep men jaq salsam... kelisi de kelmes, jurt nanbas ta edi. Bul jeke bastyń, úı-ishilik syrdyń basqa eshkimge kereksiz zattyń bir qupıasy ǵoı.

Aqmetshe sóılegen saıyn, oıǵa sıatyn nárseniń bárin tasqa tańba basqandaı etip dáleldegen saıyn, tergeýshi nazary jaýapkerdiń aqyldylyǵyna aýa berdi. «Osy birin-biri jalalap, reti kelgen shaqta qarsylasyn birjola jyǵyp alýǵa úırengen qazaq, áli baıaǵy eski ádetine basyp júrmesin. Mynaý túbi paıdaly maman bolýy daýsyz», — degen qorytyndyǵa keldi.

— Sizdeı oqyǵan maman azamattar jańany tez qoldaýy kerek qoı, — dep qaldy ol, «Sovet zańy — qaralaý emes, tárbıeleý» degen túp-tirekke súıenip.

— Siz ádil aıtasyz. Qoldaýy kerek... Oqyǵan azamattar jańany myqtap qoldaýy kerek. Alaıda, men kóp nársege túsinbeımin, — dedi Aqmetshe aqyryndap qana, jup-jumsaq únmen. — Adam túrli. Onyń sana-sezimi de túrli: ıakı árkimniń uǵymy, pikiri, dúnıe tanýy ár satyda emes pe? Mysaly mal baqqan sharýanyń ózinshe kózqarasy bar. Bolmasa buryn dáýletti bolǵan adam men jalshy bolǵan adamnyń oıy, uǵymy, maqsaty basqa-basqa. Bular ókimet tártibine de ár túrli kózben qaraýǵa tıis. Al, solardyń bári tep-tegis Sovet ókimetin qabyldaı salady deý qıyn, biraq qabyldaýy kerek dep oılaımyn. Bul úshin sol ókimettiń artyqshylyǵyn kózimen kórip, qolymen ustaýy qajet shyǵar, al buǵan biraz ýaqyt kerek bolady ǵoı dep túsinemin. Birden komýnıs bolyp týǵan, áp degennen sovetshil bolatyndar da bar bolar, alaıda ýaqyt — basty shart sıaqty.

— Ózińiz she? Óz basyńyz? — dedi kúlimsirep, aryqsha tergeýshi. — Komýnıs partıasyna tilektes bolý joly uzaq jol dep oılaısyz ba?

— Ózim jurttan ózge jan emen. Úırenýge uzaq ýaqyt, tájirıbe alarlyq úırenerlik merzim kerek. Men: «Komýnıs bolǵym keledi» desem, senbeýshiler de tabylar, birden mundaı úlken ıdeıaǵa kóshý, biz sıaqty jasy bar, oılanýdy, salystyrýdy qalaıtyn ómir tájirıbesi bar jandarǵa ońaıǵa da túspes. Bul uzaq jol dep boljaımyn...

Munan keıin ekeýi de úndemeı biraz otyrysty. Aqmetshe saqalyn aqyryndap sıpap qoıyp, tergeýshiniń júzindegi jyly qubylysty, únindegi jumsaqtyqty, tipti «Komýnıs partıasyna tilektes bolý joly uzaq jol dep oılaısyz ba?» degendegi ezý tartqany — jaqsylyq nyshany dep túsindi. Ol qatelesken joq edi. Kópti kórgen, adamnyń ishki qubylysyn syrtqy ózgerisinen ańǵaryp úırengen bul tájirıbeli adam aldyndaǵy jannyń qybyr-qımylyna deıin bezbenge salyp otyrǵan. Ortalyqqa jazǵan qorytyndysynda tergeýshi: «Burynǵy pravıtel, biraq kóp jyl boıy seleksıonerlik iske aýysqan tájirıbeli ǵalym. Asyl mal tuqymyn shyǵarǵan (túıe men jylqy tuqymyn). Alashordanyń Batys ýalaıatyna ataman Martynovtyń bergen qarý-jaraǵyn jetkizgen degen aıyby 1920 jyly qazaq dalasyndaǵy býrjýazıalyq ultshyldarǵa bergen ókimet keshirimine jatqan, qazir Qazaqstan Ortalyq Atqarý Komıtetiniń «Aýyldy sovettendirý jaıly» degen qaýlysy boıynsha esepke alynǵan 700 baı-bekterdiń biri esepteledi», — dep jazǵan. Oǵan jaýap ta kelgen edi. Budan ózge qosymsha jaza belgilenbegenine tergeýshi de ishteı rıza edi. Óıtkeni «700 úı» Qazaqstannyń óz ishinde ǵana oryn ózgertpek, al, «asa qaýipti» degenderge «ózgeshe shara» qoldanylmaq qoı. Nege ekeni belgisiz, bul tergeýshi Aqmetsheniń «700»-ge ǵana ilikkenin qalap edi.

— Qazaqstan ókimetiniń sheshimi boıynsha siz respýblıkanyń basqa bir oblysynda mamandyǵyńyz boıynsha qyzmet isteısiz, — dedi.

Aqmetshe selt etti, biraq qozǵala túsip bul tosyn sezimdi tergeýshi kózine shaldyrmady. Bul sheshimge ol qatty rıza bolsa da, ishki qubylysyn bildirmeı, del-saldaý únmen:

— Ol baratyn oblysqa qaı shamada júrgizbeksiz? — dep surady.

— Ony ózimiz aldyn ala habarlaımyz, úı-ishińizben, ıakı qyzyńyzben daıyndyq isin aqyldasýǵa bizden ruqsat, — dedi tergeýshi.

— Munyńyzǵa kóp raqmet, azamat tergeýshi, — dep Aqmetshe basyn ıdi.

Aqmetsheniń shamalaýynsha Hakim Júnisov, taǵy basqa tergeý oryndarynyń isine qanyq qyzmetkerleri on segizinshi jylǵy Alash ókimetine qarý jetkizý jáne on jyl boıyna Qunyskereıge astyrtyn tilektestigi úshin eń kemi on jyl lager bergizer-aq dep qorqyp edi. Qazir «osy qaýipten saqtap qalǵan bir táńiriniń ózi» dep bildi. Ol ishteı: «Rahmany kóp raqmet! Alla, qudiretińe rızamyn!» — dedi. Sonsoń kameraǵa alyp ketýge kelgen baqylaýshyny kórip.

— Azamat tergeýshi! Ádildik pen adamgershilikti ejelden etek-jeńi keń orys halqynan ǵana kútýshi edim. Siz sol halyqtyń qara qyldy qaq jarǵan uly ekensiz. Meniń halyq ıgiligine arnaǵan ǵylymı tájirıbemdi soza berýge múmkindik bergenińiz úshin taǵy da myń da bir raqmet, — dedi.

Tergeýshi úndemedi. Ol tek Aqmetshe shyǵyp ketkennen keıin:

— Kórip júrgen kóp jandardyń ishindegi ári bilimdi, ári oı tereńdigi ózgeshe adam eken, — dep basyn shaıqady.

2

Álibek jeńgesin kóshirip ákelýge Jympıtyǵa ketken kúni aıaq astynan bári ózgerip ketti.

Bir jaǵynan aǵasynyń renjimegenine qatty rıza bolyp, ekinshiden, o bastan Gúljıhanmen ekeýiniń qosylýyna tilektes Meńdiqyzdyń kelýine óte-móte qýanyp ketip, Álibek qyzǵa:

— Joly bolar jigittiń jeńgesi aldynan shyǵady, Meńdiqyzdar osynda keledi, ózim baryp kóshirip ákelemin. Saǵan da, maǵan da aqylyn aıtyp jany qalmaıtyn jeńge bul saparymnyń sátti aıaqtalýyna járdemdesedi. Gúljıhan, bul qýanyshymdy sen de quptaısyń ǵoı?! — dep, Álibek túni boıy shyrmaǵan kúdikti oılardy birjola serpip tastaǵandaı boldy.

Ol qyzdy qushaqtap súıip, bárine de berik bolýǵa, qaıǵyrmaýǵa, aldaǵy baqytty kúnderdi jarqyn beınemen qarsy alýǵa, aýyr kezdiń aýyr mehnatyn erlikpen jeńýge dem bergendeı, eń tátti, eń kirshiksiz sózderin lekildete bastap edi. Qyz da oǵan tómen qarap muńaıa tússe de, qarsy jaýap qatpap edi.

— Jolyń bolsyn, baryp qaıt. Aman-esen Meńdiqyzdy alyp kel, tilektes ǵazız jan ǵoı, — dedi de qoıdy.

Álibek ony taǵy da qushtarlana súıip, at-arba daıyndap páterinde kútken aǵasyna asyǵyp edi.

Al, bul jastyq ómirindegi eń bir sátti saǵattan keıin, túske taıaý qyzy jatqan óziniń Oraldaǵy eski páterine Aqmetshe jetip keldi. Qyzynyń da qýanyshy qoınyna syımaı ketti, qyzdan keıin kóp zaman dámdes bolǵan abystaıdyń da tóbesi kókke jetkendeı boldy.

— Adamǵa qastyq etpeıtin, izgi tilekti jandardy bir Allanyń ózi qoldaıdy. Mine, endi qutyldyńyz kiriptarlyqtan, qaıyry bolsyn, Aqmetshe abzı. Qudaı ǵumyr bersin. Gúljıhannyń qyzyǵyn kórsetsin, — dedi áıel bata qylyp.

Sóıtti de, Aqmetsheniń hal-jaıyn tynyqqannan keıin suraý úshin, áıel onyń ázir monshaǵa túsip jýynýyn, taza kıim kıip, sháı iship, úı tamaǵyn jeýin, sóıtip «rahatlanýyn» qamsyz etti.

Aqmetshe abystaıǵa alǵys aıtyp, aıtqanyn oryndap burynǵy tirshiligin qaıta qolǵa ala bastady. Ol otyra qalyp hat jazdy, ony konvertke salyp jáne telegramm tekstin jazdy.

— Gúljıhan, — dedi ádetinshe saqalyn jumsaq saýsaǵymen bir sıpap ótip. — Ómir uzaq, jol qıyn. Onyń uzaqtyǵyna da, qıyndyǵyna da adam kónedi. Kónbeske sharasy da joq. Sonymen birge er qadamyn ańdap bısýǵa, árbir isin oılap isteýge, aqylǵa salyp isteýge tıisti. Men myna kiriptarlyqta otyrǵan kúnderimde kóp nárseni qaıta qarap, qaıtadan zaman yńǵaıymen áreket etýge bel baıladym. Aldymen seniń oqýyń jaıly. Búgin sen Saratovqa júrip ket. Poezben jeti-segiz saǵattyq jol. Men qazir seni qarsylap alyńyz dep sondaǵy tilektes, biletin adamǵa telegramm soǵamyn. Qarsylasa jaqsy, egerde bir sebeptermen qarsylaı almaı qalsa, onda myna adrespen sol kisiniń úıine bar. Ol kisi aýyl sharýashylyq ınstıtýtynyń profesory Týlaıkov deıtin kisi. Meniń hatymdy tapsyr. Oǵan seni Saratovtyń medısınalyq ınstıtýtyna túsirýge, sonda oqýǵa járdemdesińiz dep suradym. Ǵalym adam. Meniń syrlasyp júrgen, aqyldasyp júrgen adamym. Ol qoldan kelgenin aıamas dep oılaımyn. Al, ózimdi búgin-erteń Jetisýǵa júrgizedi. Myna Oraldan, Oral gýbernasynan jetpis shaqty adamdy jer aýdarýǵa qaýly shyqty. Sonyń biri men. Bizdi jınap, qyzyl vagonge otyrǵyzyp, áskerı konvoımen jetkizbekshi. Sondyqtan meni ázirge báribir senen bólek áketedi. Buǵan sen qaıǵyrma, egerde oqýǵa túsetin bolsań, onda Saratovta qala ber... Qys kanıkýlǵa kelersiń. Men ornalasqannan keıin hal-jaıymdy aıtyp Týlaıkovtyń adresine hat jazarmyn. Túsindiń ǵoı, Gúljıhan?!

Gúljıhan eki kózin ákesinen almaı tyńdap edi, basyn ızedi de, myrs etti...

— Jylama. Sen jylasań, seniń jylaǵanyńdy kórip meniń kóńilim bosasa, kóldeneń kórgen adamdar ne der!

Qyz qoıa qoıdy. Ol, tipti túsi qýqyldanyp, ózin-ózi ýystap qysyp alǵandaı, túıile qaldy. Onyń úni de berik shyqty.

— Papa, men bárin de oryndaımyn. Qam jeme, — dedi.

Basqa esh nárse aıtpady. Tústen keıin «Shegen qudyqtan» ákelgen sandyqshany ashyp, Aqmetshe birer júz som aqsha aldy da aýzyn qaıta bekitti... Aqshasyn qyzyna ustatty.

— Profesordyń úıi tap osy páterdeı senimdi. Kereginshe jumsaı ber... Kerek kezde maǵan da aýdararsyń.

Sandyqsha salǵan chemodandy qolyna alyp, Gúljıhan poezǵa minip Saratovqa júrip te ketti...

3

Keshke ymyrt jabyla abystaıdyń qaraǵaı qaqpasyna arbaly adam kelip tireldi de, izinshe qyzyl nardyń «mańq» etken mańǵaz daýysy ilese shyqty. Aspaly shamdy jaqtyrmaı qara kóleńkeleý bólmede Aqmetshe oıǵa shomyp otyr edi, nar daýsynan ol selk ete tústi de, ornynan qalaı turyp ketkenin ózi de bilmeı qaldy. Jalma-jan terezege umtyldy. Bul bólmeniń terezeleri aýlanyń ishine qaraıtyn edi, al, bıik qaqpanyń syrtyndaǵy nar kózge túse qoımady, tek qana aýlada júrgen abystaıdyń:

— Eı, Alla, túıemen kelgen álgi malaı ma álde, — degen daýsy estildi jáne onyń qaqpaǵa qaraı júrgen qarasyny elestedi.

Sóz bar ma! Nar daýsy! Kádimgi qyzyl nardyń. Onyń ataqty qyzyl narynyń. Jazdygúni Qunyskereı jegip, osy jaqqa kelip edi osyndaı narmen. Jegip júrgen tórt-bes nardyń bir-birinen aıyrmasy bar ma? Bári qyzyl. Bári baýyrynan jaraǵan. Báriniń daýsy da birdeı. Bir qaraǵanda ózderin de, daýsyn da eshkim aıyra alarlyq emes. Jalǵyz ǵana ózi aıyrady. Ortanshy nar. Úsheýi de bir arýanadan taraǵan. Kishisinen ortanshysy qońyrlaý, ortanshysynan úlkeni qońyrqaı. Al daýsy: kishisiniń daýsy názigirek. Óziniń shyǵarǵan asyl tuqymy ǵoı.

Aqmetsheniń júregi shymyrlap ketkendeı boldy da, azdan keıin jıi-jıi soǵa bastady. Ol muny sezip qana qoıǵan joq, júrektiń soqqan dybysyn qulaǵy da shaldy.

Ádet kúshti. Qanshama tolqysa da, jaı qalypta qalsa da, aıtar sóz destelene bastaǵanda onyń saýsaqtary, eriksiz, sulý qara saqaldy bir súzip ótedi. Al, bul joly súzbedi de, sıpamady da. Saýsaqtar saqalǵa jeter-jetpeste áldeneni julqyp qalǵandaı boldy. Ózi shoshyp ketti, onyń oıyna: «saqalymdy julyp almadym ba?» — degen jaman yrym sap etti. Joq! Sabyrly Aqmetshe, bul joly da, ushqyr sezimge jol bermedi. Ol keri shegindi...

— Aqmetshe abzı, Gúljıhannyń elge jibergen álgi malaıy... Ádilbek keldi, — dep abystaı jalma-jan sham jaqty.

— Bilem, abystaı. Gúljıhan aıtqan. Nardyń daýsynan tanydym... Raqmet. Sham jaqqanyńyz jaqsy boldy. Úıdiń ishi qarańǵy tartyp edi...

Biraq, sham jaryǵy onyń júzindegi ózgeristi birden baıqatqandaı edi. Abaqtyda az otyrsa da onyń óńi kórer kózge solǵyn tartqan-dy. Al qazir qaraqońyr ashań júz qýqyldanyp júre berip edi. Ol tez oıyn da, boıyn da jınap aldy. Bostyq, álsizdik, kerek kezde oı men qımyldy shyrmaıtyn dármensizdik onymen uzaq joldas bolyp kórmegen, tipti mundaı nárseler onyń súıegine bitpegen de shyǵar!

Oıda joq jerden Aqmetsheniń júregin tolqytyp jibergen, kóp jyl boıy baǵyp-qaǵyp ósirgen maldyń táttiligin kenetten kóńilge quıǵan, kóp sýretterdi kóz aldyna alyp kelgen, kúrt qoparylǵan ómirin kóldeneń tartqan nar daýsynyń ashshy áserin tez jeńdi, oıly sózge, kelgen jigittiń syr-sıpatyna kóship ketti.

— Shamalaýymsha, bul kelgen jas jigit adamshylyǵy mol, jón-josyqty jaqsy biletin bala. Ákesi marqum aqyldy, qaıratty, qatarynyń aldy bolǵan kisi edi. Baıtollaǵa baryp taýap qylǵan izgi jan edi, — dedi ol áıelge kelgen Ádilbekti syrttan tanystyryp.

— Kórdim. Jaqsy malaı. Gúljıhan da tanystyrǵan... Mine, ózi de keldi. Joǵary shyq, malaı... Ádilbek, joǵary shyq. Aqmetshe abzı — myna kisi. Sizge jıen bola ma? Gúljıhannyń átıisi? — dedi ol esikten kire bastaǵan Ádilbekti qarsylap.

— Ýa, joǵary shyq, joǵary shyq, kishkene naǵashy, — dedi Aqmetshe beıne bir esh nárse kezdespegen, eshbir jamanshylyq, qıynshylyqty kórmegen jansha kúlimsirep.

— Assalaýmaǵalaıkúm! — dep Ádilbek aıańdańqyrap kelip Aqmetshege kóristi de, onyń alǵan sálemin, aıtqan sózderin, turysyn, qozǵalysyn, júz álpetin oıyna myqtap túıip alaıyn degen adamsha qarap, ólshep turyp qaldy. Alaıda amandasýdan ári birin-biri buryn kórmegen bul ekeýiniń sózi órleı almady. El jaıyn suraýǵa Aqmetshege ári aýyr, ári kelissiz kórindi, al túrmeden qalaı bosanǵanyn suraý Ádilbektiń oıynsha orynsyz nárse edi. Degenmen Ádilbek azdan keıin sóz tapty.

— Erte-aq kelip edim. Munanaıǵa ákelgen maldardy tez jaıǵastyrsam da berekesiz bir jandarǵa kezdesip, keshke deıin qaǵaz-maǵaz degen pálesimen aınalyp qaldym, — dedi.

«Maldardy tez jaıǵastyrsam da» degen sóz Aqmetshege túsinikti sóz. Jáne «jaıǵastyrǵanyna» ishteı rıza bolyp qalsa da, buǵan da ol jaýap sóz qaıtara qoımady.

— Gúljıhan kórinbeıdi, bir jaqqa shyǵyp ketti me? — dedi taǵy da Ádilbek.

Oǵan týra jaýap bermeı Aqmetshe:

— Gúljıhannyń qazir jumysy da, jumystan basqa mamandyq alý máselesi de bir basyna jetip jatyr... Iá, shesheń deni saý ma, Ádilbek? Qartaıǵan da shyǵar ol kisi? — dedi.

— Saý, Aqa. Qartaıady ǵoı, jasy kelip qaldy... Óz densaýlyǵyńyz qalaı?

— Jaqsy, ázirge.

— Jýynyp, tamaq ishińiz, — dedi abystaı Ádilbekke. — Aqmetshe abzı, sháı daıyndadym.

Áıel bólmeden shyǵyp ketisimen Ádilbek qoıny-qonyshynan aqsha sýyra bastady: beshpetiniń ishki qaltasynan, shalbarynyń jáne jeńil qara etiginiń qonyshynan úsh túıdek tekshelegen chervonestardy bir jerge qosyp, qyrtysyn jazyp, baptap, azdap tarashtaı túsip, sonsoń sál oılanyp alyp:

— Úsh myń jeti júz qyryq bes som, Aqa. Gúljıhannyń tapsyrmasyn táńir jarylqaǵyr álgi Jolmuhan palýan jarym-jartylap oryndap qoıǵan eken. Qalǵan tórt bıe men jeti nardy búgin Munanaı bazaryna alyp kelip sattym. «Qaǵazy joq» dep osyndaǵy saýdager Asan shataq shyǵaryp, biraq meniń Hakim Júnisovtiń inisi ekenimdi bilgen soń aýzyn japty. Sanap alyńyz. Satylmaǵan tek myna jegip kelgen nar men aıaǵy ańsap qalǵan bir kók bıe. Bıeni úıge tastap kettim. Sońynan ony da bireýge soǵymǵa ótkizemin, — dedi.

4

Aqsha jaıyp tastaı berýdi súımeıdi, muny Ádilbek jaqsy biledi. Kimge kim sengen! Mal — kóz qurty, aqsha onan da jaman... Oǵan kóz tikpeıtin, ony tekshelep qaltaǵa salyp, sonsoń syrtynan basyp-basyp qoıyp, murtyn sıpamaıtyn jan bar ma!

Aqmetshe birden umtylmady, ol oılanyp, aqshaǵa qarap az turdy da, qolyn usynbas buryn:

— Shyraǵym, munyń... erlik. Mundaı zamanda... jaqynǵa qol berý, onyń mal-múlkin jınastyryp, ony shashaý shyǵarmaı saqtap qalý kóp adamnyń qolynan kele bermeıdi. Bul shyn erlik. Úlken adamshylyq. Basqa ne deıin men, shyraǵym! — dedi. Sonsoń ol aqshany Ádilbektiń qolynan alyp, kereýettiń ústine qoıdy. Jasyrmady. Sanamady da. Mundaı sabyrlylyǵyna qaıran qalyp, Ádilbek oǵan jaýap qaıyrýdy umytyp ketti.

— Aqa, bul erlik emes. Mundaı op-ońaı ǵana isteı salatyn, daıyn maldy satyp aqshasyn ala qoıatyn nárse erlik bolsa, jurt shetinen batyr atanbaı ma! Gúljıhan jumsady, men bardym. Jaqynǵa jaqyndyq is isteý borysh qoı, — dedi.

Aqmetshe oǵan nazar salmaı tómen qarap turyp sózin tyńdady.

— Shyraǵym, joldan sharshap keldiń, tynyq. Uıqyńdy qandyr. Elińde de isteıtin sharýań bar shyǵar. Al, Gúljıhan jıeniń... Saratovqa júrip ketti. Sonda oqýǵa ornalaspaq edi. Senderge oqý kerek... mamandyq oqýdy kezdeý kerek, — dedi.

— Munda endi qaıtyp kelmeı me Gúljıhan? — dedi Ádilbek shoshyp ketkendeı.

— «Adamnyń basy — Allanyń doby» deıtin Júkeń naǵashym. Talaı keler de Oralǵa... Bálkim kezdesersińder de, kim biledi. Eger de Gúljıhan...

Aqmetshe oılanyp qaldy. Onyń aıtar sózi kórine til ushynda qalǵandaı boldy... «Gúljıhan taǵy da» «Shegen qudyqqa» júrer bolsa, sen járdemdesersiń. Ol jerde úlken baılyq qazynasy qaldy qyzymnyń», — demekshi edi ol. Biraq, bul joly aıta almaı bógelip qaldy. Munyń ornyna:

— ...Hat-habar bere qalsa, kerek jerde kómegińdi aıamassyń, — dedi.

Munan keıin ol syrtqa qaraı bet aldy.

Ádilbek aıtar sózin úlgerip aıta almaı qaldy. Biraq ol «erteń taǵy sóılesermiz» degen úmitke ıek súıedi. Óıtpese asha túsý kerek edi: «Hat-habar bere qalsa, kerek jerde kómegińdi aıamassyń» degen ne sóz? Qandaı kómek kerek? Hat-habardy qaıdan jiberedi Gúljıhan? «Bálkim kezdesersińder», — deıdi. Jumbaq. Bári jumbaq! «Senderge oqý kerek! Mamandyq oqýdy kózdeý kerek!» Árıne, úlken oqymysty bolsań... Aqmetshedeı maman bolsań...

Ádilbek aýla ishinde, ózi jegip kelgen kók arbanyń ústinde, aýyldaǵydaı jumsaq kók shóptiń ústinde jatyp úzdik-úzdik oılardyń arasyna súńgip bara jatqandaı boldy. Ol uıyqtap ketti...

5

Qatty uıqyda jatqan Ádilbekti Aqmetshe oıatty. Kún sáske tús bolyp qalǵan.

— Ádilbek, tur, shyraǵym. Men júreıin dep jatyrmyn...

Kózin ashyp, qaıda jatqanyn esine túsirýge tyrysqan Ádilbektiń eń aldymen kórgeni qarýly mılısıoner boldy. Ne ekenin, taǵy ne bolyp qalǵanyn túsine almaı, Aqmetshe men mılısıonerge kezek qaraǵan jas jigitke Aqmetshe endi túsindire bastady.

— Myna kisi bizdi Jetisýǵa aparyp tastaıtyn jigitterdiń biri. Qazir tez temir jol stansıasyna jetý kerek. Sen túıe jegip aparyp tastasań qalaı bolar eken, jıen?

— Jaqsy. Aqa. Jaqsy. Aparmaǵanda... — dep Ádilbek sasqalaqtap, betin de jýmastan lapas astyndaǵy shóp jep turǵan túıesin jege bastady.

Bul arba ázirlegenshe úıden qos chemodanyn, býǵan kórpe-jastyǵyn kóterip Aqmetshe de, abystaı da shyǵyp kele jatyr eken. Ádilbek jalma-jan Aqmetsheniń qolyndaǵy júkti arbaǵa saldy, abystaıǵa járdemdesti.

— Bul qalaı boldy, Aqa? Apyrym-aı, kútpegen jerden... men bulaı bolady dep oılaǵan joq edim...

Balanyń sózine Aqmetshe birden jaýap qaıtarmady. Ol júgin arbaǵa salǵan soń, abystaımen qol alysyp qoshtasty da arbaǵa mindi. Mılısıonerge:

— Otyryńyz, otyryńyz, myna jer jaılyraq shyǵar, — dep arbanyń júksiz, qalyń etip shóp salǵan aldyńǵy jaǵyn kórsetti. Sóıtti de; — Al shyraq, Ádilbek, káne min. Osy kóshemen tarta ber. Baǵzaldy bilesiń ǵoı qaı jaqta ekenin? — dedi.

Arba júre bergende:

— Akmetshe abzı, hapa bolmańyz, júgińizdi sońynan ózim jiberemin. Bálkim Gúljıhan da kelip úlgirer, — dedi qolyn kóterip bulǵaı túsken abystaı...

— Aqań aqyldy ǵoı. Aqań qaıda júrse de bir basynyń qor bolmaýyn kózder. Men oǵan ımandaı senem. Ana sorly, nadan, sasyq baılardy aıtsaıshy Qabyl sıaqty. Maldan ózge úıinde jıhazy da joq... Al, Aqańnyń qudaıǵa shúkir sandyqshasy... — dep qaldy jas jigit baıqamaı.

Ol abystaımen qyz jóninde ashyńqyrap aqyldasqysy kelip edi, biraq abystaı tereń syr aıta almady. Ádilbek:

— Gúljıhan kelse maǵan tez habar etsin, abystaı. Mundaǵy zattaryn ornalastyrýǵa kómektesetin adam kerek qoı, — dedi.

— Kim bilsin, keler-kelmesin. Áıbiri bizdá tura beredi. Abzı habar etse ózine jiberemiz.

Gúljıhannyń keler-kelmesin, Aqmetsheniń endi qaıtyp oralar-oralmasyn, árıne eshbir adam bilýi múmkin emes, muny Ádilbek aldaqashan sezgen. Sonda da úmit dúnıesi, ókinishti kóz jazyp qalý ony tebirendire berdi.

Kúzdiń kúnindeı túnerip Ádilbek naryn jekti de, abystaımen qoshtasyp shyǵýǵa úıge kirdi.

— Abystaı, men kelesi jumada qalaǵa keletin sharýam bar, kórgenshe saý turyńyz. Gúljıhannyń habaryn siz arqyly alarmyn, hosh! — dedi.

— Hosh, hosh, Ádilbek!

Úıden shyǵa bergende qaqpadan kirip kele jatqan Álibekti kórip, ol baspaldaqtyń ústinde qozǵalmaı turdy da qaldy.

Álibek! Kádimgi Álibek! Kúlip kele jatyr! Oıynda esh nárse de joq, máz-máıram adamnyń keıpi bar.

— Ádil, sen de kelip qaldyń ba? Úı ishi aman ba?

Ol inisin qushaqtamaqshy bolyp umtyla túsip edi, Ádilbek keri sheginip qabaǵyn qars japty.

— Muny ne deıdi? Toı ótken soń... dańǵyra! — deı me?!.

— Ádil... ne deısiń? Qandaı toı ótken soń?..

İnisiniń túnergen júzinen jáne óńmeninen ıtermelegendeı, bul sýyq lepti sózinen ol bir sumdyqtyń bolyp qalǵanyn seze bastady. Ejelden bir-biriniń kóz qarasynan da ne oılaǵanyn uǵysa qoıatyn egiz qozydaı tel ósken bul ekeýi sál ýaqyt túsinise almaǵan jansha bógelip qaldy. Sonsoń burynnan erkin sóılep, bılep-tósteýge beıim ósken kishisi aǵasyna ashshy tilin qadaı sóıledi.

— Qandaı toı ótken soń, dep suraısyń ba? Qandaı toı bolýshy edi senikinen basqa! Seniń toıyńdy toılap bolyp, batasyn oqyp, dastarqanyn, mine jınap, júrgeli jatyrmyn...

— Sen durystap jónińdi aıt... Qashan keldiń elden? Gúljıhan úıde me? Endi qaı jaqqa júrgeli jatyrsyń?

Ádilbek te aǵasynyń qazir ǵana Almatydan kelip turmaǵanyn endi baıqady.

— Óziń qashan kelip ediń?

— Eki kún boldy.

— Eki kúnnen beri qaıda júrsiń?

— Jympıtyǵa baryp Meńdiqyzdy kóshirip keldim.

— Solaı de! Meńdiqyzdar da osynda keldi me! Onda ekeýińdi de jıen atań kúte almady. Búgin júrgizip jiberdi... Júre qoıǵan jón. Ázirshe vokzaldan kete qoımaǵan shyǵar...

Álibek esik aldyndaǵy zabel taqtaǵa otyra ketti...

Ádilbek onyń múshkil halyn kórip aıaǵandaı boldy. «Alystan izdep kelýin kelgen, biraq baıaǵy bóz solpyq qalpynda aýzyn ashyp bosqa júrgen ǵoı. Kelgennen soń qalyńdyǵymen sóılesip áńgimeni bir jerge túımeı me eken. E, dármensiz «beıshara-aı!.. Bul Gúljıhanmen sóılese de almaı qalǵan shyǵar...»

— Kelgenińe eki kún bolsa, Gúljıhandy kórip sóılesken shyǵarsyń. Ol saǵan oqýǵa júretinin aıtqan joq pa edi?

— Joq.

— Qaıda oqıtynyn?

— Joq.

— Onda endeshe esh nárseniń de basyn asha almaǵansyń. Áı, ózim de solaı dep shamalap edim.

— Durystap aıtsaıshy, qaıdaǵy oqý? Ákesimen birge ketken joq pa?

— Oqýǵa júretinin aıtpasa, basqasyn estigen shyǵarsyń?

— Seniń qalaı ákelgenińdi, «Shegen qudyqqa» barǵandaryńdy, ákesiniń tutqynda ekenin bárin de aıtty. Basqa áńgimeni Aqańnyń aldynda sen kelgen soń aıtpaqshy bolyp uıǵaryp edik...

— Almatyǵa alyp ketýdi me?

— Egerde Aqań maqul tapsa...

Ádilbek sál oılandy da basyn shaıqady. Sonsoń aǵasyna ókpe artqandaı qynjylyp sóıledi.

— Menen bilimiń artyq. Kórgeniń kóp. Biraq ebiń joq. Batyldyǵyń da... joq. Ekeýmizge qatyndy ana Hakim Júnisov alyp bermeıdi. Óıtkeni onyń uǵymynsha bul ótken zamannyń salty: qalyń mal berý, quda túsý, kelinshekti kórý, uzatyp ákelý, jıhazyn túgendeý... Osy sıaqty tolyp jatqan eski salt bizge laıyq emes desedi. Ol óz saltymen júrsin. Oǵan qarsylyq joq. Al, sen ózińniń jaqsy kórgen adamyńdy alýǵa qaqyń bar ǵoı. Elde «súıdim-kúıdim» dep jatyr ǵoı komsomoldar. Sen nege solaı etpeısiń? Aldaqashan Almatyǵa alyp ketetin qyz edi. Kózden tasa bolǵan soń ákesi de, seniń myqty aǵań da áńgimeni qysqartatyn edi. Osynyń biri joq. İsińe jynym kelip, bardym da qyzdy anaý-mynaýyna qaramaı alyp keldim. «Ákeme jolyqtyr», — dedi, — ákesine jolyqtyrdym. «Elge alyp bar» dedi, — eline alyp bardym. Tipti ákesine de, ózine de jetkendeı jasyrǵan qazynasyn qazyp ákelip berdim, malyn aqshalap ákesiniń qaltasyna saldym. Osynyń bárin rettegende, seniń kelip alyp, kelinshegińdi qolynan ustap alyp jetektep júrmeı, Jympıtyǵa jónelgeniń ne? Hakim Júnisov semásyn kóshire almaı qalar dep qoryqtyń ba? Qudiretti prokýror bir mılısıany jiberse, Meńdiqyzdy aldyna salyp áldılep te keler. Qyzyq jigitsiń. Endi mynaý: Gúljıhan Saratovqa oqýǵa ketken. Aqmetsheni poıyzǵa mingizip aparatyn jerine alyp ketti. Meniń baıqaýymsha... týra solaı deý qıyn... Biraq, meniń kóńilim qara qashyp tur: seni aǵań da aldaǵan bola ma deımin. Ol ýaqyt ozdyryp, seni anaý-mynaýmen aınaldyrý saıasatyn qoldanbaǵaı!

— Aldaǵany ma sonda meni?

— Kim biledi?.. Basynda-aq aǵań seniń bul qyzǵa úılenýińe kóngen joq. Bul jóninde maǵan jelkesin kújireıtti. Áıeline de urysqan shyǵar. Biraq, «men de Júnistiń balasymyn» dedim, «Ákemniń qosqan, bata qylǵan isin oryndaý boryshym» dedim. Shaýyp alatyn kisi joq meni bul úshin. Osyǵan qaraǵanda jáne ózi aıdap jibergen kisiniń qyzyn qalaı da aldyrmaýǵa tyryspasa! «Aldady» dep kinálaýǵa da kóp dálel kerek, árıne... Al, Aqań: «Gúljıhanǵa da, saǵan da mamandyq oqýyn oqý kerek» dedi. Onyń aqyly — aqyl-aq. Gúljıhan ákesi sıaqty bilim alsa — keregi sol ǵoı. Sondyqtan aldyn ala boljaıtyn Aqań zar eńiretip qyzyn konvoımen aıdatpaı, óz betimen júrip ysylsyn dep oqýǵa attandyrǵan shyǵar. Qandaı oqýǵa kiretinin, adresi qalaı ekenin men bilmeımin, óıtkeni bul jóninde menimen aqyldasqan joq. Men túgil senimen de aqyldasa qoımas edi... Jalǵyz-aq keshe Aqańnyń: «Gúljıhan qaıda?» — dep suraǵanymda: «Onyń jumysy kóp qoı, shyraǵym. Oqýǵa ornalasý ońaı is emes, ornalasa qalsa joǵary dárejeli bilim alyp shyǵý onan da qıyn. Táýekel dep Saratovqa jiberdim», — dedi de qoıdy. Al, myna abystaı búgin «Gúljıhan endi qaıtyp Oralǵa kele qoımas!» — degendi aıtady. Endi ne isteısiń?

Kóńili kóterilip shalqymaǵan kezde Álibek aýzyn ashpaıtyn edi. İshine syımaı aqtarǵan inisiniń bar úmitti bir-aq úzerlik, ózek órterlik sózi ony janyshyp, ezip jibergendeı boldy. Basy birden tómen salbyrap ketti. Kóz aldyna qap-qara tuman qaptap ketkendeı, bar dúnıe qaraýytyp júre berdi. Ne demek? Ne aıtpaq? «Raqmet, Ádiljan, bárin de oryndaǵan ekensiń, biraq ózim oqsatpadym!» — demek pe!.. Ol tek qana:

— Ózim de bilmeımin endi ne isterimdi. Maǵan endi esh nárse de qalǵan joq... Almatyǵa qaıtý ǵana qaldy... — dep kúbirledi.

— Almatyǵa qaıtý qıyn jumys bolmas... Ana jalǵyz ketken Gúljıhandy taýyp alý qıyn bolar. Biraq óziń qaırat kórsetpeseń, sen úshin basqalardyń basy aýyra qoımas... — dep jiger bergendeı boldy Ádilbek.

Ol inisiniń bul sózine qulaq qoımady.

— Qosh! Men aýylǵa kettim. Jumys kóp. Mamam jalǵyz. Meńdiqyzǵa da sálem! Birimiz qyzyn izdep kelip, birimiz poıyzǵa shyǵaryp salyp Aqmetsheniń sońynan júrgenimizdi kórse, aǵań taǵy renjir. Men olarǵa soqpaı-aq júrip kettim, — dedi Ádilbek oǵan.

JETİNSHİ TARAÝ

1

Qosshy kedeıler jınalysa qaldy.

Aýdan basshysy túgil, aýylnaı shaqyryp jatyr dese de úımeleı túsetin halyq, bul joly erkek-áıeli, bala-shaǵasy qalmaı keldi. Ásirese, «Aqmetsheniń úıine jınalsyn!» degen sózge ózgeshe mán bergendeı. Ózara áńgime aldymen úı tóńireginde boldy.

— Shirkin-aı, Aqań da úıdi saldyra bilgen-aý. Asty-ústi tegis qaraǵaı, jary kúıgen kirpish, ishi Tekedegi baı noǵaıdyń úıindeı ádemi. Seıil, sen bilesiń ǵoı, osy úıge qansha qarjy jumsady eken Aqań? — dedi Jańabaı deıtin orta jasqa kelgen pysyq sharýa.

Eti tiri, jón-josyq biletin, sózge de sheber Seıil tamsana tústi.

— Siz, qansha qarjy shyǵardy eken deısiz, al, men osy úıge kim qojaıyn bolyp qalar eken dep, sony oılap otyrmyn.

— Ony Qarabaı atkom aıtar. Ol biledi ǵoı. Jınalys ashatyn sol kisiniń ózi desedi. Úıden basqa jegetin kólik, tolyp jatqan qural-saıman da bar.

— Qarabaı atkom kelse, taǵy bir jańalyq ákelgen shyǵar. Birigip jer jyrtyńdar demese?

— Birigip jyrt deýin der... Sonda qalaı bolǵany, bas basymyzǵa destelep bólip alyp jyrtamyz ba? Álde áýeli jyrtyp alyp, sońynan birdeı etip bóliser me ekenbiz?

— Sen de qyzyq sóıleısiń, Jáke, artel bólý degendi men bylaı túsinemin: anaý Mıýaly saıdan arǵy jondy tutasynan jyrtamyz. Qaryzǵa alǵan tuqymdy sebemiz. Shyqqan egindi oryp-jınap alamyz. Sonsoń bastyramyz. Qansha astyq túsedi, sony qansha úı bolsa sonshaǵa bólemiz. Elý puttan tıe me, júz puttan tıe me, belgili bolady. Egin bir jerge ala, bir jerge qula shyǵýy múmkin. Sen bólip alyp jyrtqan jerińnen eki júz put astyq jınasam, onda tegistik, teńdik qaısy? Baıaǵy bireý baı, bireý kedeı bolyp shyǵady onyń túbi...

Jákeń oılanyńqyrap otyrdy da, kórshisiniń bul birlestik áreketinen min tapty.

— Seıil, sen árıne kóp bilesiń. Sózińniń maǵynaly bolýy sol bizden kóp bilgendikten. Sonymen birge, men seniń sózińdi mıǵa olaı salyp, bulaı salyp tóńkeristirip kórgenimde, bir jeri shúbá týǵyzady. Ol shúbá týǵyzatyn jeri mynaý: aıtalyq, qazir myna on jeti qosshy múshesi bolyp birlestik qurdyq. Ana Muqametshın malynan tıgen segiz túıeni, eki temir sabandy, úsh tyrmany jáne basqa qamyt, saıman, arba búrgenderdi ortaǵa salyp birlestik múlki ettik.

Erteń jer jyrttyq. Seniń aıtqanyńdaı: ordyń, jınadyq, bastyrdyq, ushyrdyq, sonsoń bólistik. Aıtalyq jetpis-seksen puttan astyq tıdi, on jeti úıge.

Sonda sen áıeliń men ekeýiń jumys istedińder. Men eki balammen birge basy-qasynda bolyp eńbek ettim. Al ana Turmaǵambet bir ózi ǵana jumys isteıdi. Óıtkeni áıeli dimkes, jumysqa jaramaıdy. Úı sharýasynyń ózine de zorǵa dep jaraıdy. Kókirek aýrý, ilmıip aıaǵyn áreń basady. Sonda deımin-aý, Turmaǵambet te jetpis-seksen put, sen de áıeliń men ekeýińe jetpis-seksen put, úsh kisiniń eńbegine men de jetpis-seksen put alamyn ba? Munyń qaı jeri tegistik, teńdik? Men de túsinbeımin...

Ózara áńgime Qarabaı kirip kelgennen keıin sý sepkendeı boldy.

— Aqańnyń ornyna otyrar ma eken? — dep bireý kúńk etip edi, jurt oǵan jaýap bermeı, esikten kirgen Qarabaı Kózeevke qaraı qalysty.

Qarabaı otyrmady. Biri sákige, biri oryndyqtarǵa, al, kópshiligi júresinen edende otyrǵan adamdardyń bir shetin ala ol tereze aldyna qaraı ótip ketti. Aqmetsheniń úlken qara stolynyń janyna toqtap, kelgen kúıi otyrǵandarmen túregelip turyp lebiz qatysty.

— Aman-esen bolarsyńdar, aǵaıyndar?!...

— Shúkir, Qareke!

— Shúkir, ázirge...

— Ózińiz de aman-saý júrsiz be?

— ...Al, aǵaıyndar, — dedi ol, jurt sabyr tuta bastaǵan kezde. — Men sizdermen sharýashylyń jóninde áńgimeleseıin dep keldim. Mine, endi bári kóptiki — myna úı de, ana jylqylar da, keshe ǵana ózderiń bir jerge jınaqtaǵan qamyt pen doǵalar, túıeniń ıin aǵashtary, kók arbalar men dúrejkeler, eki temir saban, eki temir tyrma, eki shóp mashınasy, taǵy da tolyp jatqan tyrnaýysh, aıyr sıaqty usaq quraldar. Al, osylardy qojaıynnyń berik qoly bolmasa joǵaltyp alamyz. Búgin túnde birneshe jylqy urlanyp ketti. Erteń qansha jylqy joǵalatyny málimsiz. Qural-saıman da sol sıaqty. Meniń oıymsha: artel bolyp kúsh biriktirip jer jyrtamyz dep «áý» desken qosshy músheleriniń birin bastyń, birin onyń orynbasary, birin esepshisi etip qoıǵan maqul. Sonda qural-saımanǵa da, mal men múlikke de jaýapty, barlyq iske de jaýapty ózderińniń adamdaryń bolady. Buǵan qalaı qaraısyńdar?

— Ataly sóz, — dedi Jańabaı. — Óte ádil sóz. Óz ishimizden bastyq kerek.

— Men de Jákeńniń sózin qoldaımyn. Qarekeń dál aıtty. Jaýapkershilik bolmasa bereke bolmaıdy. Mysaly, myna ózimiz otyrǵan úı kútim bolmasa, bireý ıe bolmasa, erteń-aq esik-terezesi úńireıip, buryshy qulap, sylaǵy túsip, isten shyǵady. Mal men qural-saıman da tap sondaı. Kóringenniń qolynda ketýi múmkin.

— Durys-aq.

— Durys.

— Onda qane basqarýshyǵa kimdi kómekshi, ıakı orynbasar etýimiz kerek?

— Jolmuhanǵa orynbasar, men myna Seıil bolsa deımin. Seıildiń qolynan orynbasarlyq qana emes, onan da úlken, onan da zor isterdi isteý keledi. Bárińiz de bilesiz, qosshy kedeıdiń sózin sóılep, jerin bólisip, shabyndyq-egistik máselesin basqarysyp kele jatqan osy Seıil ǵoı, — dedi Jańabaı.

Otyrǵandar shýlap:

— Durys.

— Durys! — desti.

Seıildi on jeti úı kedeıdiń sharýashylyǵyn kúıtteıtin basqarýshy Jolmuhanǵa orynbasar etýdi maquldasty.

Munan keıin Qarabaı:

— Aǵaıyndar-aý, osy jyl boıy álgi qudaıdan bezgen Qunyskereıdi qolǵa túsire almaı ıt-áýrege túsip keldik. Aqyry ol qanisher komsomol hatshysyn atyp ketti. Aqmetsheniń búgingi joq bolyp shyqqan alty-jeti jylqysyn qýyp ketken de sol. Osyny qalaı etemiz? On jyl boıy qolǵa túspeı kelgen sebebi: ony baılar qoldady, bıler demedi, haziret pen moldalar batagóıi boldy. Al, sol soǵylǵandy biz nege kórmeımiz? Kórsek nege ony habarlamaımyz? Habarlaý ǵana emes, kóp bolyp sony nege qolǵa túsirmeımiz? Álde ol keshegi Aqmetsheden artyq pa? Bul qalaı ózi? Túnde osy aýylǵa balasy kelip ketken desedi. Onyń kelgenine sońyna erip ketken ıti aıǵaq. It qana emes, basqa da dálelder mol...

Jurt tómen qarap otyrdy da, azdan keıin ǵana serpildi. Qarabaıdyń sózi kinálaǵandaı áser etip, bárine de úlken aýyr oı saldy.

— Ras, — dedi Seıil. — Nege habarlamaımyz, nege aıtpaımyz, nege ustamaımyz? Álde ony ustaýǵa bizdiń aıla-amalymyz jetpeı me, kóp bolyp jabylsaq álimiz jetpeı me?

— Qyryp ketedi...

— Qoıshy, Jáke. «Qyryp ketedi, qyryp ketedi» dep úreılene berýdiń ózi kesir.

— Oıbaı-aý, usynǵany qate ketip kórmegen sur mergen ǵoı.

— Mergendigi ras, biraq onyń mergendigi emes qol bógeıtin. Aıaıtyndar bar, — dep Seıil Sársenge qarap edi, jurt sonyń kózin baǵyp otyrǵandaı, tep-tegis Sársenge baqty.

Sársenniń Aqmetshege basqadan jaqyn ekenin jáne túnde kelgen sýyt júristi attyly onyń esiginiń aldyna toqtaǵany at zańdaǵanynan belgili bolǵanyn Qarabaı da estip kelgen. Ádetinshe bir jótkirip alyp, ol:

— Sen, qosshy kedeı, baı týysqanyńa burýyńdy qoı. Oǵan seniń janyń ashyǵanmen, onyń seni jarylqaǵany shamaly.

— «E-he-he», — dedi atkom aǵasy. — Aqmetshe saǵan jany ashysa myna dúnıeniń birqataryn bólip berer edi ǵoı baıaǵydan beri.

Tómen qarap otyrǵan Sársen jalma-jan basyn kóterip alyp:

— Bári qate, Qareke. Men eshkimdi kórgenim de joq, eshkimge janym da ashyǵan emes. Jurt tek «osy jaqyn aǵaıyny» dep joramalmen aıtady, ne dep qarǵan deseń de qarǵana alam. Kórmegenime, bilmegenime ant ber deseńiz, ant ta bere alamyn...

— Jaraıdy, jaraıdy. Ant ta berme, janyń da ashymasyn. Kórseń kórdim de, kórmeseń kórmedim de. Munan bylaı qaraı osylaı bolsyn, kelistik qoı?

— Sadaǵań keteıin, Qareke. Ne aıtsań sony isteıin. Tek kúıdire kórmeńiz...

— Osy Sársenniń ózine berseńder qaıtedi esep-qısap jumysyn? Maldyń da, dúnıeniń de, úı-kúıdiń jaıyn da ózi jaqsy biledi ǵoı. Solaı emes pe, á?

— Tap osy durys eken!

— Osylaı bolsyn!

— Tabylǵan aqyl. Onyń ózi esepshi bolady mal-múlikke.

Osyndaı túıinge kelip jáne Aqmetsheniń úlken úıin «ortaq úı — keńse» esebinde tursyn dep maquldasty. Sársen oǵan bas-kóz bolady desti. Biraq úıdi-úıine tarap bara jatyp Jákeń men Seıil ózara shynyn aıtysty:

— «Janyń ashymasyn» deıdi-aý. Sonda da bireýdiń múlkin ıemdený kúpirshilik sıaqty aýyr kórinedi.

— Maǵan da solaı kórinedi. Tipti «búlingen elden búldirgi alma» dep, osynyń ózi buıyrsa bolar edi...

2

Bir sózinde Gýbchekanyń basshysy ázil-qaljyńy aralas Shıtovqa:

— Qojahmetov senderdi oıynshyqqa aınaldyryp jibermesin. Jasyrynbaq oınaǵan bala sıaqty: «men mundamyn» dep habarlaıdy, sender oǵan shaýyp barasyńdar, biraq ol jerden onyń ózi túgil izin de tappaı qalasyńdar, — dep kúlgen.

Shıtov oǵan óziniń kózi jetken, biraq birden aýyzyna túse qoımaǵan: «Qazaq dalasy da, qazaq aýyly da tek jasyrynbaq oınaýǵa jaratylǵan. Súńgip ketseń qumynan shyǵa almaısyń, kirip ketseń óristegi mal men malshynyń arasynda qumnan da jaman maltyǵasyń. Onyń júretin jerin, jatatyn jerin dál aıtatyn bir kezeýshi bolsaıshy! «Oıbaı, ol bul jaqqa kelmeıdi!», «Ol Jem jaǵynda!», «Ol Saǵyzdyń boıynda...», «Ol Taısoıǵan bette!» — deıdi. Bolmasa: «Astaǵpyralla, ol páleni aıta kórmeńiz. Betin aýlaq qylsyn!», «Ony qudaı kórsetpesin!» — dep azar da bezer bolady», degen shyn sebepterdi aıtpady, mundaı belgili dálelderdi alǵa salýdy jón kórmedi. Ol tek qana:

— Tegis sol bálekettiń sońynda júrmiz, — dedi.

Ájiǵalı keshke deıin bir habar bermeı, túndeletip aýyl Sovetke jetkende Shıtov onyń bir sóleket ýaqıǵaǵa kezdeskenin baıandamaı-aq bildi.

— Qalaı ketkenin baıqadyń ba? Tek sony aıtshy, — dedi.

— Atymdy atyp óltirdi. Ózim bir... oǵym darymasa da záre-qutyn aldym, saıdy betke ustap jóneı bergende oqty jaýdyryp berdim. Biraq bóri tóbesinen ketti. Ol — saıda, men — qyrda, ol — zytyp barady, men — atsyz qara jaıaý. Tek júgirip atyp qýyp kelemin. Ár jerden bir qylt etken saı ishindegi adamǵa oq darı qoıa ma!.. — dep aǵyza jónelgen Ájiǵalıdy zorǵa toqtatyp edi.

Shıtov Ájiǵalı sóziniń dámdi túıirin arshyp jatpady.

— Vasá ekeýiń týra Qojaqmettiń úıine jetińder. Sen bastaısyń. Bilesiń ǵoı júrer joldy? Basqasyn Vasányń ózi biledi. Tez sýsynda da júrip ket, — dep buıyrdy...

Qunyskereıdiń baılaýly túp qazyǵy bolyp kelgen úıine tez jetýge serigimen Ájiǵalı qaıta attandy.

El arasymen asyqpaı jetetin bul uzaq jolǵa Shıtov ta shyqty.

Jalǵyz bular ǵana emes, tap sol kúni Oraldan da ásker bólimin basqaratyn Smyshláev jibergen kishkene otrád Jympıtydan Qaratóbege bet túzegen.

Shıtovtyń oıy — Qunyskereıdiń bir myqty qazyǵy Aqmetsheni jer aýdarǵannan keıin jáne aınalyp soǵatyn bas sebeptiń biri Qarshyǵa sońynan ergen soń bul jaqqa ol endi qaıtyp oralmaıdy. Gýrev pen Oral: birigip sońyna túskenin sezgen bul eki baskeser endi úı-ishin de jetektep keter. Sondyqtan qatyny men balasyn ákesine qosa qolǵa ustaı turý kerek... — degendik edi.

3

Ekinshi kúni, — durysy ekinshi túni, — qos attap tynbaı jortyp, attary da, ózderi de salyǵyp, Qunyskereı kún uıasynan kóterile bergen shaqta kishkene Qarasýǵa ıek súıedi. Bul — eli óte sırek, bir búıirde «tún qatyp, tús qashyp» sharshap, talyp jetkende jan saıa tabar jer edi. Túbi shuńǵyl kishkene Qarasý kóginde bulty turaqsyz ańyzaq jyldarda da sýy sarqylyp qalmaı, al jaýyndy jazda tóńireginen qusy men ańy arylmaıtyn qyzyl qumaq sary qasqa dalanyń ońasha jatqan haýyz-káýsary. Buryn da munda kezbe-jortýylshy áldeneshe ret aıaldaǵan. At belin kóterip, bar azyq sarqylǵansha janǵa sabyr, tánge tynys bepip, kelesi asýǵa daıyndalǵan. Búgin de sol munan birneshe jyl burynǵy ádetine kóship Qarasýdyń arqa jaq betindegi qashyq shyqqan qara jyńǵylǵa qańtaryp at basyn baılady; ózi bórkin, shekpenin sheship, silkip, tepseńdeý jerge qoıyp, ústin sholaq myltyqpen bastyrdy. Uzaq ýaqyt júresinen otyryp sý jaǵasynda beti-qolyn jýdy...

Qarshyǵa da onyń istegenin buljytpaı tákirarlady. Ol sý jaǵasyna jetkende arǵy jaq bettegi erteńgi órgen ańdy kórip:

— Aǵa, kıik! — dep eleýreı túsip edi, biraq Qunyskereı oǵan kózin de salmaı:

— Atyńdy qańtar, jýyn! — dep qysqa ǵana buıryq berdi.

Jýynyp, jaılasyp bolǵannan keıin keshegideı jaıdaq aýqat — pisken et pen qata bastaǵan qalash jesti. Orys qalasynan ákelgen soldat qutymen Qarshyǵa tunyqtan sý alyp shól basty.

— Bala, — dedi Qunyskereı birazdan keıin, tósegen túıe jún shekpenine qısaıyp jatyp, — myna qyrdyń astynda bizdiń úı qaldy...

Sozyla túsip Qunyskereı moınyn burǵan jaqqa qarap edi, biraq Qarshyǵa eshbir qyrdy da, qyr beınesin kózge iliktirerlik eshbir belgi belderdi de kóre almady. Sóıtti de ań-tań bolyp, moınyn keri buryp, endi asyqpaı shaqshasyn qaǵa bastaǵan «aǵasynan» kóz almaı jas jigit te tyndy.

— ...Ol qyr bul jerden kózge kórinetin qyr emes, bir kún uzaǵynan jortyp jetetin jerde. Osy jerde biraz aıaldaǵannan keıin sol úıge soǵamyz. Úı baryn bilesiń be?

— Joq, — dedi Qarshyǵa julyp alǵandaı tańyrqap.

— Biraq tańyrqaýmen birge onyń júzine qýanysh lebi júgirgendeı boldy. Ol úsh kúnnen beri óte az til qatyp, búgin ǵana uzaq sózge bet alǵan qatal «aǵanyń» lebizin shattyq shyraımen, asa bir rızalyq nıetpen tyńdady, onyń ózine qaraı enteleı tústi.

— ...Sol úıge baramyz. Onda jasy jetpis beske kelgen atań bar. Qojaqmet degen kisi. İniń bar... eki jasta. Aty Kenjeǵalı. Atań Kenjetaı deıdi. Seni... — Qunyskereı múdirip qaldy. Taǵy da nasybaı ıiskep, shamyrqanǵandaı kózin jumyp otyrdy da, qaıta ashyp, balanyń betine qarady.

— Seni atań kórgen joq. Kórgennen keıin ne deıtinin ózi biledi. Qarshataı der me, Qarshyǵajan der me, álde basqa bir at qoıar ma, bilmeımin. Ekinshi shesheń bar...

— Ol úı munan qansha jerde?

— Ol úı qansha jerde deısiń be? Birtalaı jer. Aıttym ǵoı bir kúndik dep. Jaqsy atqa bir kúndik... — Ol attarǵa qarap otyrdy da, sózin sozdy. — Myna attarmen bir kúndik. Jaıyqtan eki kún, eki tún asyp, eki júz elý shaqyrymdaı jer qashyqtadyń. Soǵan qaraı esepteı ber. Ana qubyla bet Taısoıǵan qumy, myna jaq Búırekti. Sol Taısoıǵanda, espe qumnyń irgesinde. Solardy alyp shyǵyp Aral dalasyna, onan ári Qaraqalpaq degen elge asamyz. Sol jaqqa barǵan soń sen — oqýyń kerek. Saǵan ana ústińe kıip kelgen sur shınel jarasady eken, bálkim shıneldilerdiń oqýyn oqyp bitirersiń?..

Qarshyǵa úndemedi. Ol tek Qunyskereıdiń aıtqan árbir sózderinde erekshe maǵyna bardaı qadala tyńdady, asa zeıin qoıǵan pishin kórsetti.

— ...Seni Aqmetshe oqytty, bilemin. Biraq asa oqymadyń. Kóp oqýyń kerek. Ana, álgi... — dep biraz bógelip alyp, Qunyskereı Qarshyǵanyń oıyn kóz astymen synap ótti. Balanyń shyn yqylasymen tyńdap otyrǵanyn kórdi. — ...Álgi pyrkarol qatarly kóp bilip shyǵý maqsat — alys maqsat...

— Qaraqalpaq, alys pa, aǵa? — dedi Qarshyǵa.

— Alys!

— Ol jerge qýǵynshy bara qoımas, á?

— Solaı dep oılaımyn. Sonda da aıla-amalsyz is bitpes. Bárine de tapqyrlyq kerek.

— Jaraıdy. Qaraqalpaqqa barǵan soń oqýǵa kiremin.

Qunyskereı betin ekinshi jaqqa buryp, endi sol jaq shyntaǵyna súıendi.

Aqtaban sý jaǵasynda áldeneni ańdyǵandaı basyn jerge salyp jatyr edi, bir kezde oqsha atylyp ornynan tura sala qyrǵa qaraı shaba jóneldi de, qos shaǵyl shókesinen asa túsip jemine bas saldy, ilese «shyr» etken dybys shyqty, ıt mysyqtaı zormandy basyn eze silkip-silkip jiberip jerge tastaı berdi. Qaıta bas salyp qaıta silikti...

Tura júgirgen Qarshyǵa onyń qasyna barǵanda ol Qyzyl qumaq shóleıttiń jalpaq deneli qońdy ańyn jumystap ta tastap edi...

— Úlken be eken? — dep surady qaıtyp kelgen Qarshyǵadan Qunyskereı.

— Erkek mysyqtaı.

— Óz tamaǵyn ózi asyrady ıtiń...

— Aqyldy haıýan. Kúshik kúninen ózime úırengen.

— Biraq bizdi álgi Shıtovtyń qolyna týra túsire de jazdady.

— Olar izimizdiń qaıda asqanyn da bilmeı qalǵan shyǵar!

— Saspa. Talaı kezdeser...

SEGİZİNSHİ TARAÝ

Álibek taǵy asyqty...

Endi ony Almatysyna jetý, kózge túspeı jatyp alý, oqýdan ózgeniń bárinen bezý, artyq ýaqytyn tek qana óleńge bólip, barlyq sherdi endi qaǵazǵa ǵana tógý armany alyp ushty...

Ol aǵasynyń:

Seni Elekke deıin at-arbamen aparyp poezǵa mingizip jiberemin, — degenine birden kóndi.

Kóńilinde: «Saratov arqyly kelsem bálkim Gúljıhan kezdeser, — degen bir úmit jarq etkendeı boldy da, izinshe qaıta sóndi. — Ne úı adresi joq, ne kirer mektebin de bilmeımin. Kimnen surap, qaı jerden izdemekpin?» — dedi ol ózine-ózi.

Jáne Saratov joly uzaq jol, Pokrovskiden túsip paromǵa miný, onan qaıtadan poezǵa otyrý, Rtıshevo men Kınel, taǵy sondaı, bir túsip, bir miný, sarǵaıyp poezd kútý... Uzaq, búl jol óte uzaq...

...Sonsoń... aqyldasar Jaqıaǵa, qushaqtasyp jatyp syr aıtysar Orazalyǵa jetý. Olar ne der?! Úmittiń úzilgen jeri osy ma?.. Joq! Tiri júrsem Gúljıhandy taýyp alamyn! Jyl ótsin. Meıli onan da kóp ýaqyt ótsin. Qalaıda men tabamyn! Súıgen jardy tabamyn!

...Ýaǵdalasyp edik qoı. «Papam aldynda aqyldasarmyz»... dep edi ǵoı. Biraq buǵan da kese kóldeneń turdy. Oılamaǵan sebep...

Kóktem kezindegideı taǵy da arbada úsh adam. Taǵy da aǵaıyndy qos Júnisov qatar otyr. Biraq qastarynda Súleımen joq. Kóńil ashar Súleımenniń jelǵabyz lebizi de joq. Eriksiz ezý tarttyratyn áńgimesi taǵy joq...

Attar da alyp ushpaıdy. Qońyr búlkilmen ǵana keledi. Jer baspaıtyn qarakókter emes. Jol da basqa. Onda dymqyl tozańy kóterile túsip qaıta shógip jatatyn kóktem joly edi. Betti jelpigen samal, kúzen bel qyratty qushaqtaǵan saǵym, muryndy qytyqtaǵan jýsan ıisi «júr, júr» dep turǵandaı. Jáne alda Gúljıhan...

Qazir Terektiden Shyńǵyrlaýǵa asatyn shańdy qara jol budyry mol, soqpaǵy jıi, mazasyz taqyr taban. Aınala júdeý: kóktemgi dalaptaı qyrdyń óńi solǵyndap bozqońyr dalaǵa aınalǵan. Qoshqyl belderdi de boz jýsannyń bir ózi qymtap, bezgek bet shytyrmen ádiptep qoıǵandaı. Qyrattan qulaǵan kókjıek jylǵalardyń jaǵalaýy da ant-sý ishkendeı qýqyl. Saı qabaǵyndaǵy kók kóbelekterdiń dýmandy bazary aldaqashan keıin qaldy...

Bárinen de aýyry — Gúljıhan keıin qaldy.

Arba ústinde tómen, jerge úńilip kele jatqan Álibek sol qoldaǵy Jaıyq betke qarap edi: alystan kóringen jaǵa, jaǵalaýdy kómkergen jal orman, onan arǵy qala, bári de ári qaraı qashyp bara jatqan sıaqty. Ol jalma-jan basyn kóterip aldy. Bári árilep bara jatyr: orman da, sý da, qala da. Jalǵyz-aq Makarovtyń tıirmenderi adyraıǵan kúıinde «qosh aıtysyp» qol bulǵap turǵandaı.

Álibek taǵy úndemeı qaldy. «...Ne aıtar?! Aǵa joly — dańǵyl! Aǵa kóńili sharyqtap keledi. Aǵa! Elge de aǵa! Sózin jurt tyńdaıdy. Bilimdi aǵa, basshy aǵa! Ólkesine de rıza! Ózine de rıza!»

«...Ózine de rıza! Óıtkeni bilimdi. Sharyqtap keledi. Óıtkeni, kóńili ósińki. Al, men... men nege sharyqtamaımyn? Óıtkeni, jolym aınala shyrǵal. Degenime jetý — qolǵa ilikpeıtin ǵana arman! Shyrǵal emeı nemene, jazdygúni: «Jaqsy at minip, jaqsy kıingen jas jigit qara sıraq kedeı balasymen sóılese me? Ol qarasha úıge at basyn tirer me, aldynda segiz qanat aq orda turǵanda? — dep keketti Qoǵabaı. — Men jaqsy at minsem, jaqsy kıinsem, alysta oqysam, bul qylmys pa? Álde tegi jattyń qyzy da jat pa?...»

— Bala, ne oılap kelesiń? Elińdi, jerińdi qaıtkende kórkeıedi dep, úlken bilim alyp, sol bilimińdi halqymnyń qaıtkende kádesine asyramyn dep kele jatyrsyń ba?

Álibek bul joly da tek:

— İm-m, — dep qana tyndy.

Bul «imniń» maquldaý da, maquldamaý da emes ekenin Hakim jaqsy sezdi. Áıteýir bir ári-sári jaýaptyq ún.

— Anaý aldymyzdaǵy Aq Syrttyń arǵy jaǵy Shyńǵyrlaý ózeni. Bul kádimgi aýzymen qus tistegen Baımaǵambet sultannyń basyn jutqan sý. Atyshýly sultan-pravıtel jónindegi ańyzdy estip pe ediń? — dedi aǵasy.

Ańyz degen sózge qulaǵy eleń ete tústi de, biraq áli de samarqaýlaý únmen:

— Joq, estigenim joq, — dedi inisi.

— Estimeseń tyńda! — Hakim kóterile túsip, faetonnyń arqasyna súıenińkireı otyrdy. — «Aıshýaqov sultan qudaıǵa qarsy asylyq sóz aıtqan, sol úshin onyń táńiri jazasyn bergen, deıdi jurt. Bul sózde úlken syr bar. Ómirde bolǵan ýaqıǵaǵa halyq óz maǵynasyn beredi, biraq keı kezde astarlap beredi. Oılańqyrasań: «Táńiri jazasyn bergen» degen sóz: kúnákar jan sazaıyn tartady, ózinen de zor kúshtiń aldynda jazasyn tartady», — degendik. Ol zor kúsh — halyq; halyq qalamaǵan nárseniń bári — aıyp. «Gúnáhı» degen sózdiń ózi qazaqsha «aıyp» degen sóz ǵoı. Shetten kirgen «Gúnáhı, kúnákár» deıtin sózder...

Álibek qulaǵyn tosa qaldy. Aǵasy onyń bar yntasy ańyz tyńdaýǵa aýǵanyn jaqsy sezdi.

— ...Maǵynasy zor sulý ańyzdar tolyp jatyr. Sonyń eń bir ádemisi... qalaı deýge bolady: bas jutpan qazaly jaıǵa qurylǵan ańyz...

— Tragıcheskıı.

— ...Solaı. Tragıcheskıı ýaqıǵaǵa qurylǵan bul ańyz sol sultannyń ólimi jaıly.

Jazǵyturym sultan Peterbordan eline qaıtyp kele jatyr eken deıdi. Qasynda qyryq jigit nókeri bolsa kerek. Reseıdiń ormandy, ózendi jeriniń bárinen ótip eline jetkende Shyńǵyrlaý tasyp jatyr eken.

Shyńǵyrlaý tasyǵanmen Jaıyq emes,

Bizderge óleń aıtý laıyq emes... —

dep kádimgi jalǵyz qyzy Záýreshti joqtaǵanda, Medethannyń óleńge qosqan Shyńǵyrlaýy. Tasyǵanda ótkel bermeıtin Jaıyqtaı bolmasa da, ústinen tirkesip seń júrip, endep kemerinen asyp shalqyp ketken sý tóreniń jolyn bógegen. «Meniń jolyma kese kóldeneń turatyn ne kúsh bar?!» dep, menmensigen sultannyń keýdesine nan pisip kele jatqan sıaqty. Óıtkeni sharýany jer men sýyna ıe etip, qarany han ulyna teńgeremin dep han Jáńgir men patsha ókimetine qarsy shyqqan eńiregen er Mahambet Ótemisulynyń basyn kesip alǵany úshin patsha aǵzamnyń óz qolynan general-maıor ataǵyn alyp, ıyǵyna oqaly pogon taǵyp, ústine saryala shekpen kıip qaıtqan sapary eken. Qudiretti general-pravıtel sultannyń «túý!» dese túkirigi jerge túspeıtin kezi, júrgen jerin dúbirletip, kúımege minip qońyraýlatyp, kóldeneń kók attyǵa jolyn kestirmeı, «jer ámirshisi bir ózim» dep kele me qalaı! Alaıda dala ózeniniń býyrqanyp, úıdeı seńderdi shopaq qurly kórmeı úıirip áketip jatqanyn kórgen nókeri:

— Baıeke sultan, sýdyń túsi sýyq, qarqyny qatty eken. Osy betke bir kún aıaldap, tasqyn báseńdegen soń ótsek qaıter? — dese:

— Sýdyń qarqynynan Baımaǵambet sultannyń qarqyny kem bolǵany ma? Minińder qaıyqqa, salyńdar sýǵa eskekterińdi, tartyńdar týra arǵy betke! — dep buıyrypty.

Ózi qaıyqqa aldymen sekirip mingen. Han qaharly pravıtel zahary! Saryala shendi general sultannyń buıryǵyn eki etý qaıda! Jigitteri eskekke qol qoıǵan...

Hakim tamaǵyn kenep, inisine kóz quıryǵyn tastady. Sulý sózge elikpe jigittiń bar nazary áńgimede eken. «Túnergen bult ydyrap, qabaǵy jadyraı bastady» dep oılady aǵasy. Al, inisi: «Qalaı sýretteıdi! Bul da Baımaǵambet sultansha kóńili aspandap keledi eken. Áıtpese, «kóńil shalqymaǵan jerde sóz de shalqymaıdy» deýshi edi bizdiń Jaqıa...» dep oılady. Ol, kórer kózge serpile tústi, áńgimeniń aıaǵyn tyńdaýǵa qushtarlandy.

... — Endep ketken sýdyń en ortasynan óldim-taldym dep teńselip, yrǵalyp, aýnaqshyp, tolqyp jete bergen qaıyqty ortanyń sarqyramasy úıirip alady da ketedi... Ózimiz de talaı kórgenbiz ondaı aǵysty, qaıyqtyń qaıyǵy, qaıyqshynyń qaıyqshysy alyp ótedi ondaı jerden. Ásirese, kóktemgi muz júrip, sary ala sýdy túbimen qotaryp sapyrylystyryp jatqan kezde záreńdi tas tóbeńnen shyǵarady. Sý degen tilsiz jaýdyń biri ǵoı, — dep Hakim qalaı áser etkenin baıqaý úshin inisine taǵy da burylyp qarady. Tunjyrap kele jatqan stýdenttiń ol burynǵydan da jadyraı túskenin kórdi. — ...Sóıtip, sarqyramanyń zikir saldyrarlyq, súıreı jónelgen arnasynan eskekshileri alyp shyǵa almasa kerek. Jáne onyń ústine qaıyqtyń bir basy bata bastapty deıdi. «Salmaqtyń aýyry qaıyqtyń artyna tústi me?!» dep sultan basyna jyljıdy, basyna jyljysa — endi tumsyǵy batady. Qaıta keri jyljysa — qaıyq bóksesi sýǵa kómiledi. Jigitterinde záre qalmasa kerek. «Ia, Allalap!» ese túsedi. Teńselgen jaqtan ekinshi jaqqa qısaıyp, «áýpirim!» dep, sýǵa batyp baratqan basynan qaıyqtyń ekinshi basyna yǵysa jóneledi. Ne kerek is qıyndyqqa ushyraıdy. Sýǵa ketý qaýpi ázireıildeı-aq tónedi. «Jigitter, meniń salmaǵym basty bilem, men túseıin!» dep Baımaǵambet sultan beline jibek belbeýdi shart býynyp, ekinshi ushyn eki myqty jigitke ustatyp sýǵa sekiredi. Atandaı iri jáne semiz sultan sýǵa «kúmp» etkennen keıin qaıyqtyń basy shorshyp shyǵa keledi. Biraq «kúmp» etken Baımaǵambettiń jibek belbeýiniń ushy ǵana eki jigittiń qolynda qalsa kerek, qorǵasyndaı batqan sultandy oppa sarqyrama tastaı batyryp, áketken shuńǵyma túbinen endi qaıtyp shyǵarmaı qoıǵan...

Álibek basyn shaıqady.

— Qalǵandary ne ǵypty?

— ...Qalǵandary aman shyqqan. Asqanǵa tosqan! Meımanasy asyp asylyq sóz aıtqan Aıshýaqov tóreni sý jutqan desedi halyq. Biraq, halyqtyń kómeıinde ol kezde aıtylmaı qalǵan sóz bar eken...

— Iá?

— ...Ol: «Baımaǵambetti halyq qarǵysy atty! Halqynyń súıer uly Mahambettiń basyn kestirip, patshadan baryp jandaral shenin aldy! Batyrdyń qanyn tóktirip sary ala shekpen kıdi! Aqtyq — óshpeıdi, qaralyq — aǵarmaıdy!» degen osy shyǵar...

— Sen, bala, jabyqpa! — dedi ári-beriden keıin Hakim Álibekke belgili óziniń baısaldy únimen. — Ómirde bári de kezdesedi: qaıǵyrý da, qamyǵý da. Tipti taryǵý da kezdesedi. Biraq sonyń bári ýaqytsha nárse...

«Mynaý bizdiń Jaqıadan da ótken fılosof qoı, — dedi ishinen Álibek aǵasyn keketip. — Oz basyna túspegennen keıin bári de op-ońaı, bári de ýaqytsha kórinedi... Ol qulaǵyn túre tústi, ózi shalqaıyńqyrap faetonnyń arqalyǵyna súıene otyrdy.

— Iá, ne aıtpaq edińiz «bári ýaqytsha» dep?

— ...Áleýmettik ýaqıǵalar da ýaqytsha, jeke basqa kezdesetin jaılar da ýaqytsha. Tipti mahabbat jaıy da... Onyń órtep jibergendeı otty jalyny da ýaqytsha. Saǵattap ýaqyt ótkennen keıin, kúnder jyljyǵannan keıin onyń jalyny da báseńdep salqyndaıdy...

Álibek basyn shaıqady.

— Olaı bolmaǵan kúnde ómirdiń máni de bolmas edi...

— Ózińizdiń basyńyzǵa túspegennen keıin bári jáı ánsheıin, ótkinshi nárse sıaqty bolyp kórinedi, — dep saldy Álibek aptyǵa sóılep.

— Bárimizdiń basymyzda da boldy. Biraq, ony qaıtesiń ejiktep. Al, Gúljıhan jóninde áli... ýaqyt bar ǵoı. Oqýyńdy bitirgenshe ol qaıda barar deısiń?!

Munan keıin Álibek te úndemedi, aǵasy da ishten tynyp uzaq otyrdy. Sonsoń ol inisine aqyl aıtty.

— Sen, bala, jabyqpa. Ómir alda. Sender bilim alsyn dep jańa zaman mektep esigin ashty. Buryn jańasha oqytatyn bastaýysh mektebi de qolmen sanaǵandaı Qazaqstan joǵary dárejeli oqý ornyna ıe boldy. Ata-baba arman etken ýnıversıtetin sender úshin ashyp otyr. Sony bitirip erteń elge kelgende tanymastaı ózgerister bolady. Bilesiń be, ana Aqmetshe, Dabyl, Qýanaılardy nege jer aýdaryp jatqanymyzdy?

— Baı, bekzat bolǵan soń shyǵar.

— Tek qana ol emes. Qanaýdy joıý úshin. Baılyqqa bir adam ǵana emes, bar adam ıe bolý úshin. Jer aýdarylatyn eń iri qanaýshylardyń sany Oral gýbernasynda jetpis-aq adam. Iakı jetpis semá. Al, barlyq halyqtyń sany bul ólkedegi úsh júz elý myń. Munyń ishinen mal baǵyp, egin egip kún kórýshi júz myń úı. Erteń osy júz myń úıge barlyq shabyndyq, egistik jerdi, balyǵy bar ózender men kólderdi berip, qolynda bar qural-saımandaryna qosymsha kooperatıv arqyly tirshilikke kerekti mashına bitkendi jetkizýge tyrysamyz. Sonda eńbegimen eldi — el, jerdi — jer etip otyrǵan halyq baılyqqa ózin de qaryq qylady, balasyn da oqytady, mektebin de salady, dárigerlerin de shyǵarady; ústine kıetin kıim, astyna minetin mashına, qolyna alatyn qural jasap otyrǵan jumysshy tabyn da astyqpen, etpen qamsyz etedi. Sonda júz myń úıdiń qabaǵy jarq etpeı me? Al, anaý jetpis úı ıesi pe istemek? Barǵan jerinde olar da sol óz eńbegimen óz tamaǵyn asyraýǵa tıis. Myna úırengen jerinde — qoja bolyp qalǵan — biri qoı baǵyp, biri jer jyrtyp, «sop-soptap soqanyń sońynda júrse, basqalar kózderine shuqyp kórseter degendik. Bul: oılaı kelseń — zábir emes, adamshylyq. Aqmetsheler barǵan aýdannyń bir sharýashylyǵynda jalaqy alyp qyzmet istesin, bir basynyń qamy úshin dúnıe-múlik jıǵansha kóp úshin, qaýym úshin bilimin jumsasyn degendik...

Bul sózder Álibekke jańa uǵym bergendeı qatty áser etti. Túsinikti. Oryndy. Asa dáleldi sıaqty...

— Osylaı, Álibekjan! Sen oqýyń kerek, kóp bilip, kóp kórýiń kerek. Sen sezimtal jigitsiń. Sezimtaldyq jaqsy. Biraq bir ǵana júrektiń jetegimen kete berý — aqylǵa teńdik bermeý degen sóz. Udaıy nárseniń tek jarqyraǵan ádemi jaǵyn, júrekke qonymdy jaǵyn ǵana qoldaı berseń aqyl óz pravosynan aırylyp qalyp, bar bılikti júrek qana qolyna ustaı ketpeı me? Solaı emes pe? Bar nársege de ádildik kerek. Adamnyń mıy men júregin birine-birin ústem qylyp qoısań qıanat bolmaı ma?

Hakim kúlip inisin qushaqtaı tústi. İnisi oǵan qarsy qımyl jasamady, qaıta aǵasyna basyn súıegendeı jaqyndata berdi. Biriniń súıgisi, biriniń súıdirgisi kelgendeı óte ystyq, týysqandyq sezim bılep ketti de, biraq estıar aǵa toqtap qaldy. Sonsoń kenet qushaǵyn jazyp jiberdi. Al, inisi ózin-ózi ishteı saralaı bastady. «Osy meni sezimtal... nárseniń tek júrekke qonymdy jaǵyn kóredi deıdi. Jaqıa da «sýrettegen nárseńniń ishki syryn ashpaısyń» dep synaıdy. Myna Hakim de sol pikirdi aıtyp saldy: «Júregińniń jeteginde kete beresiń», — deıdi. Solaı da shyǵar. Biraq buǵan men kinálimin be? Sulý qyzdy súısem... Sulý jerimdi súısem... Sulý adamdy jaqsy kórsem... Sulý sózge bas ısem... Sulý júristi... sulý isti... tek qana sulýlyqty qalasam... men neǵylam buǵan...» degen oǵan bir eljireý paıda boldy. Ol uzaq ýaqyt ún qatpaı bozaryp otyryp qaldy.

Bul birine-biri syrt pishini asa uqsas aǵaıyndy eki pendeniń biri — mı, biri — júrek sıaqty edi. Mı aqyl ǵoı. Al júrekke tutas bılik bergen jan ne bolar?

TOǴYZYNSHY TARAÝ

1

Almatyǵa jetkenshe, tipti Sovnarkom úıine kirgenshe Hakim qatty asyǵyp edi — onyń bar nıeti qalaı da hal-jaıdy Oraz Isaevqa aqtarý, qaltqysyz aqtarý bolatyn. Bardy — bar deý, joqty — joq deý edi. «Bar bále aýyldaǵy kúrt ózgeristi kózimen kórmeı syrttan topshylaýda. Sharýanyń artelge kirgende qansha kóligi bar edi, qansha dese jer jyrtýǵa shamasy keletin, bar egic qalaı shyqty, qalaı orylyp, qalaı jınaldy, mine osyny bilmeı jáne ótken qysta shóp jetpeı, onyń ústine qys uzap ketip, bar maldyń shyǵynǵa ushyraǵanyn bilmeı astyq pen at daıyndyǵyn júrgizýge bola ma?..»

Mine, osy edi Hakimniń suramaǵy, kádimgi óziniń tar kezeńderde birge jortqan adal joldasyna, alǵyr joldasyna, halyq qadyr tutqan úlken dosqa...

Sovnarkom predsedateliniń aldyńǵy bólmesine kirip kelgende, kádimgi ózine tanys, óte tanys, biraq kópten kórmegen Bashmakov — dembelshe, nyq deneli, shyqshytty, dóńgelek júzdi, qorǵasyndaı aýyr, dúrs-dúrs sóıleıtin Bashmakov: «Ba!» dep kózin adyraıta qaldy.

Bul qaras, bul kezdesý Hakimniń júregine muńdy sezim quıyp jiberdi, ol qýaný ornyna joldasy aldynda qaıǵyly jaıynyń qasiretti qushaǵyna qaıtadan engendeı boldy, óıtkeni kinásizden kinásiz, aıypty jandaı, partıalyq isin qorǵaýǵa, áleýmettik abyroıly ornyn aqtap alýǵa shaǵynyp kelgeni tap osy sátte oǵan ólimmen teń kórindi. Ásirese, myna, qorǵasyn quıǵan saqadaı, qaraýǵa da, otyrysqa da salmaqty, júzinen ómir oty sharpyp turǵan, óziniń ornyqty qalpynda nyq otyrǵan Sovnarkom predsedateliniń kómekshisi, burynǵy Chapaev soldaty qatty áser etti. «Myna bizdi kórdiń be, Oraz ekeýmizdi, bir kezde Sovet ókimetin qanymyzdy tógip ornatysyp edik, endi búgin sol ókimettiń basshylyq qyzmetindemiz» — degendeı kórindi. «Sen neǵyp júrsiń, júziń solyp, qanyń qashyp, ireńiń úrpi-túrpi?» — dep tańdanǵandaı...

— Oraldan keldiń be, Júnisov? — dep Bashmakov Hakimniń oń qolyn qos ýystap qysty.

Iá, elden... alystan... poezdan túsken boıym...

— Kórinip tur óńińnen de, gımnasterkeńniń uıpalaq túrinen de. Uıyqtamaǵan adamdaı, kóziń kirtıip ketken. Jáı... komandırovkamen be?

Naǵyz qıyn jaýap jańa ǵana kılikkendeı.

— Sharýa bolmasa kelem be?

— Otyr, otyr, — dedi Vasılıı Bashmakov oryndyq usynyp.

— Árıne, qaýyrt jumys bolmasa munda kelmeısińder ǵoı.

Hakimniń túıile jaýap bergenin sezip jáne ólkelik prokýratýraǵa soqpaı Sovnarkomǵa týra kelgenin «poezdan túsken boıym» degen sózinen baıqap, Bashmakov áńgimeni basqa jaqqa burdy.

— Jumys aýyrlap ketti ǵoı, Hakim Júnisovıch. Jalǵyz oblys pen aýdanda ǵana emes, kraıdyń ózinde táýligine on bes, on alty saǵat qyzmet isteımiz. Oraz Janzakovıch kraıkomda. Májiliste otyr. Keshikpeı kelip qalar. Jolyǵasyń ǵoı?

— Álbette.

— Baıaǵyda kórer tańdy kózińmen atyryp júrip kelip, aıaldamastan qym-qıǵash iske kirisip ketip, at ústi sýsyndap, taǵy ilgeri asa beretin ýaqyt qazir oıynshyq sıaqty kórinedi. Ertede at ústinde, keshte at ústinde, janyń murnyń ushynda júrgen shaqta «átteń jyly tósek, alańsyz uıyqtaıtyn úı» dep armandaıtyn edik. Tap ondaı bolmaǵanmen qazir de tań atqansha otyratyn shaqtar bolady. Oblysta, aýdanda jumys aýyr shyǵar?..

– Meniń jaıymdy estigen ǵoı... Jumsartyp kóńilimdi aýlamaqshy» dep oılady da Hakim:

– Iá, ol kúndegi jumys ertegi sıaqty bolyp bara jatyr, — deı saldy.

Hakim de, Bashmakov ta oılanyp qaldy. Hakim: «Meniń hal-jaıymdy kimnen bildi eken?» dep ártúrli oıǵa ketti de, biraq «bilse de, bilmese de ózim aıtýǵa tıispin. Báribir Orazǵa baıan etem ǵoı», — dep qorytty. Al, Bashmakov ashyq sóılesti.

— Hakim Júnisovıch, bári de oılaǵanymyzdaı sheshiledi, — dep Bashmakov onyń aýyr oıyn, dál ústinen basqandaı omyryp jiberdi. — Esińde me bizdiń Lbıshensk tuzaǵynan qudirettiń kúshimen qutylǵanymyz? Qudiret degenimiz bizdiń qaısarlyǵymyz ǵoı. Oǵan qosymsha: bizdi qutqarǵan tilektes adamdar — el adamdary. Faızolla qaıda qazir? Bizdi Shalqar jaǵasynda jasyryp qoıyp, jeti kún asyrap, kútip, at-kólik taýyp, Oralǵa jóneltken Faızolla men onyń aǵasy ǵoı...

Hakimniń kóńili sergıin dedi. Ótkendi eske túsirip, qıly kúnderdiń ashshy-tushshy ýaqıǵasyn bólisetin eski joldasqa belgili dańqty tarıhty taǵy bir qozǵap ótkisi keldi me, áıteýir Bashmakov on toǵyzynshy jyldyń aýyr kúzin kóz aldyna keltirdi. Bergi bettegi momaqan qazaq aýyldaryn, onyń Faızolla sıaqty aqjarqyn jas jigitterin dáripteı bastady. Ózine tanys áńgime bolsa da Hakim ony tyńdaı berdi. Ashshy oıǵa tushshy áńgime aralasty.

2

Salmaqpen baptap, sheber sóıleıtin sekretar búroda bul joly da utymdy sóıledi. Dáleldeýdi kereksitpeıtin nárselerdi de sıpatty sózben jıektep, sıfrmen kómkerdi.

— ...Qaraǵandy sıaqty mol kómir beretin úshinshi kochegarka jasaldy. Bul iri kochegarka birinshi besjyldyqty úsh jylda oryndaý ústinde. Ómir júıkesindeı Túrksıb joly Arqanyń kásiporyndaryna astyq beretin ońtústik aýdandar men respýblıkalarǵa qol ustatty. Balqash pen Qońyrat mys qazany ǵana bolyp qoımaq emes, Qazaqstannyń proletarıat týyn tikken áıgili oshaǵy, san jasty, san batyrakty zavod tilin biletin, zavod ónerin ıgergen maman etip shyǵarmaq.

Aýyl sharýashylyǵy eski atamzamanǵy ónimsiz usaq jáne turaqsyz qalyptan mashınelengen, kóp qoldan quralǵan, kóp jerli, kóp ónimdi, kóp salaly kúshti sharýashylyq túrine aınaldy... Alaıda, buryn kórmegen bul jańa joldan bas tartatyndar da az emes. Ásirese, «Kim kimdi jeńbek?» deıtin tap kúresiniń janyp turǵan shaǵynda artel jolyn jamandap, úrkitetin sumdardyń jeteginde ketkender de tolyp jatyr... Bul qıynshylyq ýaqytsha kezdesetin, kezdesip te otyrǵan asý qıynshylyǵy. Buǵan boı bermeý basty borysh, basty mindet...

Osyndaı utymdy, senimdi sózben sekretar tyńdaýshylaryn ýysyna myqtap qysyp, typyr etkizbeıtin halge jetkizdi de, májilis basqaryp otyrǵan Isaevqa «men boldym» degen ıshara berip, tereze aldyna oqshaý turyp qaldy.

Oraz:

— Endigi áńgime mekeninen yǵysqan halyqty oryn jaıyna qaıtarý, teris baǵytta júrgenderin túsinik-nasıhat arqyly sovet jolynyń durystyǵyna kózin jetkizý. Áıtpegen kúnde munan da aýyr kúızeliske ushyraýy daýsyz, — dep tujyrdy...

3

Kórgenshe asyǵyp, kabınetinde taǵatsyz kútip, armansyz áńgimelesýge qumartqan Hakimniń «bar isin» Sovnarkom predsedateli bir sózben bitirdi. Ol tipti Hakim máselesin áldeqashan ózimen oılasyp sheship-piship qoıǵandaı:

— Iá, den saý, Hakim. Aqtóbege júresiń, sonda Ivanovpen birge isteýge. Jumysqa taǵaıyndaý qaýlysy sońynan barady. Qazir bar kúsh, bar jiger, bar aqylyńdy kóshken eldi ata qonysqa qaıtarýǵa jumsa. Júdegen elge járdem berý tez uıymdastyrylsyn. Bizdikine soqqan joqsyń ba? — dedi túregelip kórisken Hakimniń qolyn alyp jatyp.

Ornynan alyný, partıadan shyǵarylý, qynjylý, taryǵý, kúni-túni oı kemirip, «bul qalaı boldy?» dep sheshilmeıtin suraqtyń shyrmaýynda aýǵa oralǵan sazandaı bulqyný qasireti kezdespegen nársedeı-aq... Hakim bógelip qaldy. Azdan keıin ǵana ol Orazdyń barlyq aıaq astynan júktegen mindetiniń ishinen bólip alyp:

– Bizdikine soqqan joqsyń ba?» deısiń. Men bir saıahatta júrgen jandaı! Saraǵa amandasý kerek edi aldymen. Biraq, jurt: «Juraǵat izdep júr» demesin dep, zańdy jolmen keldim. Ózim poezdan túsken boıym, dıqandar meımanhanasyna tústim, — dedi Hakim Orazdyń otyr degen ısharatyna qaramastan turǵan boıy jaýap qatyp.

— Iýrıster solaı, zań jolymen júredi.

Oraz endi kúle sóılep, ázildeı bastady da, biraq Hakimniń joldan tozań tartqan júzi surlana túskenin kórip, únin ózgerte qoıdy.

— Oqasy joq. Saramen keıin sóılesersiń, ekinshi kelgende. Oblystan kelgen boıym de.

— Oblystan emes. Máskeýden.

— Á, Máskeýden! Máskeýge barǵanyń óte jaqsy bolǵan. Solsten telegramma keldi. Myqty telegramma. Bul qadamyń jaqsy qadam. Aqylmen istelgen...

— Basqa ne istemekpiz. Shyndyqty búrkeı beremiz be?

— Hal-jaıdy aýyzsha túsindirdiń be?

— Aýyzsha da. Qaǵazsha da. Oblysta bolǵan zańsyzdyqty Odaq prokýroryna málimdedim. Al, aýyl sharýashylyǵyndaǵy soraqy isterdi Iaroslavskıı men Solstiń atyna jazdym. Jasyratyny joq, bardy — bar, joqty — joq, — dedim.

— Seniń solaı etetinińe kúmándanbaımyn. Al, ana qartpen tik ketkeniń...

Oraz sóz aıaǵyn jutty, Hakim muny «ádep saqtaıdy ǵoı» dep túsindi. Ol, qysqasha habarlady da, sóz aıaǵynda:

— El tabanynda qadaý-qadaý ár jerde birdi-ekili úı ǵana qaldy. Kópshilik Samar men Sartaý oblystaryna jáne arǵy bet Astrahan oblysyna aýyp ketti. Eldi jutaǵan ústine jutamasyn dep osy úsh oblystyń ákimshilik oryndaryna ótinish jasadym: jutqa ushyrap jatyrmyz. Astyq izdep saǵalaǵan qazaq sharýalaryn sovhoz tóńiregine ornalastyra turyńyz. Bárimiz de RSFSR qaramaǵyndamyz, — dedim. Samar men Sartaý járdemdesip jatyr. Al, osy isti «teris» dep oblys basshylary kiná taǵady. Sirá, kraıkomnyń birinshi sekretaryna: «Júnisov kóshpendilikke jol ashty» dese kerek. «Seni sottaý az» dedi maǵan «qartyńyz».

Oraz Hakim sózin oılanyp tyńdady.

— Jaqsy, áńgime osymen aıaqtalsyn. Jańaǵy tapsyrmany Sovnarkom tapsyrmasy dep túsin.

— Obkom qaýlysy qalaı bolady?

— Sols toqta dese, oǵan baǵynbaıtyn kim bar? Ózgeredi ǵoı ol qaýly. Buǵan qaraılaýdyń keregi joq. Bárine de ýaqyt kerek. Bári de ózgeredi. Túsinikti ǵoı?

— Jaraıdy, — dedi Hakim, basqa sózge jol tappaı. — Onda erteń Aqtóbege júrýge týra keledi.

Oraz sál bógelip, áldeneni eseptegendeı qabaǵyn shytyp turdy da:

— Abzaly búgin. Tap qazir júrip ketýiń kerek. Óıtkeni jumys qaýyrt, — Sovnarkom predsedateli járdemshisine: — Joldas Bashmakov myna Júnisovke poezd bıletin tez ápersin, Syrsovqa aıtshy, — dedi. Sonsoń azdan keıin Hakimge! — Astanaǵa kelgenińdi asa áshkereleı bergeniń jón bolmas. Zańdy da, saıasatty da, basqasyn da menen kem bilmeısiń ǵoı. Qane! — dep Hakimge qolyn berdi...

— Bashmakov, biz Sáken Seıfýllınge kirip shyǵamyz. Sen úıin bilesiń ǵoı?

— Bilemin, Ýraz Djanzakovıch.

— Bilseń, kettik.

Sovnarkom predsedateli Úkimet úıine taıaý jerdegi Karl Marks kóshesinde turatyn Sáken Seıfýllınniń úıine ketti. Asyǵys aıańdaǵan predsedateldiń sońynan Bashmakov balasha qorbańdady.

ONYNSHY TARAÝ

1

Syrt qaraýǵa tákabbar derlik, kerbez pishindi, ári kelbetti, tipti bir qaraǵanda ózinen kishi adamǵa ıilmeıtin adam sıaqty, aıbarly Sáken kóp jerde bota minezdi jan: ázil-qaljyńǵa da beıim kóz quıryǵy jıi-jıi jumsaq shyraıǵa kóshe beredi.

Búgin ol dáris sońynan qaýmalaǵan stýdentterine kilt qabaq qatyp aldy da:

— Júnisov, berirek kel. Sen búgin nege qashqaqtap shetkeri tursyń? Qabaǵyń da qalyńdaı túsken be qalaı? Álde bir nársege sen de renjip qaldyń ba? — dedi ustaz aqyn.

Sóıtti de óziniń baıqamaı «sen de renjip qaldyń ba?» degen sózine basyn shaıqady. «Ańdamaı sóılegen aýyrmaı óledi» deıdi qazekeń. Taýyp aıtqan. Búgingi óz qabaq shytqanymdy aýyzdan shyǵaryp aldym...

Álibek bul sózdiń astary baryn ańdaǵan da joq. Óziniń túıilip turǵanyn sezip, kútpegen jerden onyń sebebin suraǵan úlken adamnan qysylyp qaldy, jaýap ta taba almaı sasty. Ne demek? Ne demek? Meni komsomol komıtetiniń búrosy tezge salmaq demek pe? Álde, bárin moıyndap: ózimde de kiná kóp, jaıyma júrmeı sary ýaıymǵa salyný nege kerek edi? Onymen qoımaı muny — jeke basymnyń muńyn óleńmen shaǵynǵanym teris edi demek pe? Mine, endi ıleıtin terideı malmaǵa salyp malshylap-malshylap alǵaly jatyr, dep shaǵynbaq pa? Ol:

— Sáken aǵa, jáı ánsheıin. Esh nársege de renjigenim joq, — dep mińgirledi...

Joldasynyń jasyrǵanyn qoshtamaǵan «fılosof» ashyp aıtýǵa kiristi.

— Dál baıqadyńyz, Sáken aǵa. Qabaǵy qatyńqy, onyń sebebi bar. Sebepsiz ózgeris joq. Eski synyp, jańa bórtip kele jatqan zamanda názik sezimmen túk sezbes kónteri bolyp qalǵan topas oılar da alysa túspek qoı, Sáken aǵa. Álibektiń «kúırek» óleńin búroda kúıretpekshi. Árıne, ózimizdiń komsomol komıtetiniń tezimen túzetpek... Syn kirip kelmese, tórge shyǵyp ketken min yǵysa qoıa ma! Osy jaı Álibek túgil meniń de kón qabaǵymdy tyrjıta bastady.

Sáken qulaǵyn tige qalǵan edi, myna jastar arasynda fılosof atanǵan jigittiń sózine ekiushty sezimmen qabaǵyn shyta bastady.

— Solaı ma edi? Meni de shaqyryp edi komsomol. Osy jóninde boldy ǵoı. İmm! Syn kirip kelmese tórge shyǵyp ketken min yǵysa ma deısiń? Bul bir ataly sóz eken. Osy kúni «syn túzelmeı, min túzelmes» degendi aıtýshylar da bar. Bul qazaqtyń: «Jibekti túte almaǵan jún qylady, qatyndy kúte almaǵan kúń qylady» degen danalyǵyna sáıkes... — dep Sáken sóziniń aıaǵyn jutyp qalǵandaı kilt toqtap, áldenege qabaǵy qatýlana qaldy.

Ol az oılanyp sóz saptaǵandaı boldy. Sonsoń tamaǵyn bolmashy ǵana bildirmeı kenep:

— Jigitter! — dedi kelisti júz, aqyldy kózge laıyq ádemi qońyr únmen: — Jáńgir handy bilesińder ǵoı. Qazaqtyń sońǵy handarynyń biri Batys Qazaqstanda dáýirlegen. Sol Jáńgirdiń on eki bıiniń biri er Isataı basqalardan moıny ozyq qalpyn at ústinde de saqtaıdy eken. Aty da ózine saı ataqty Aqtaban deıtin at bolǵan. Aıańy jeliske bergisiz, jelisi — shapqan atty alǵa salmaıtyn janýar eken. Sondyqtan árdaıym ústindegi batyr deneli, narttaı kórikti, asyl týǵan ıesi basqalardan oq boıy ilgeri otyrady eken desedi. Bir kúni han barlyq nókerimen, on eki bıimen at ústinde kele jatsa, qasyndaǵy tili ashshy jáne Isataıǵa ósh bir bıi: «Taqsyr, jez qarǵyly qyzyl tazy sıaqty, osy Isataı aldymyzǵa túse beretini nesi? Tym bolmasa han aldyna shyǵyp kólbeńdeı berýin qoımaı ma?» — depti. Isataıdyń aldyna shyǵa berýi hanǵa da unamaıtyn «qylyq» bolsa kerek. Jáńgir: — «Áı, Isataı, beri kel! Jez qarǵyly tazy sıaqty osy sen nege alǵa shyǵa beresiń?» — depti-mis. Sonda Isataı: — «Sózińizge quldyq, aldıar, taýyp aıttyńyz, tap sondaı. Biraq qysylmańyz, aldyńyzda jez qarǵyly tazydaı men kele jatsam, sońyńyzda jalbań-julbań shaýyp, o jaǵyńyzǵa bir, bu jaǵyńyzǵa bir shyǵyp, arsalańdap, jalbarynyp on bir tóbetińiz kele jatsa, sizdi qaı qudaı alar dep qorqasyz?» — degen eken. Sol sıaqty, qaı kezde de, qandaı jaǵdaı bolsa da, bireýdiń shashbaýyn kóterip, arsalańdap shaba berýden aýlaq bolyńdar.

Fılosof Jaqıa basyn shaıqady. Basqalary aýzyn ashyp yrjıa kúlisti. Al, Álibek tunjyr qalpynda qaldy. Dáris ústinde de, myna jaıbaraqat áńgime kezinde de júzinen renjý ketpegen shákirtin baqylap, synap turǵan Sákenge bul qatty oı saldy. Álgide ǵana kóz quıryǵy kúlki shyraıyn tógip turǵan aqyn ózi de tez tunjyr qalypqa kóshti.

«Kúırek óleńin búroda qaraıdy... Kúırektik árıne, bizdiń qaharmandyq zamanǵa saı sezim emes. Alaıda, Álibektiń kúırektigi bolyp jatqan nashar isterdiń, asyra silteýshiliktiń saldarynan týǵan aýyr jaǵdaılardyń áseri. Álibek muny kózimen kórip keldi. Bir ǵana kórgen joq, birneshe ret elge shyqty. Bir aýdanǵa ǵana baryp qaıtqan joq, áldeneshe aýdannyń sıpatyn ózime áńgimelep berdi. Soraqy ister, qaıǵyly halderge soqtyqtyratyn, soqtyryp ta jatqan jaılar mol... dep oılady aqyn komsomol búrosynyń májilisinde otyryp. Ol birinshi máselerge asa zeıin qoıyp tyńdamady, al, Álibek máselesine kelgende qabaǵyn túıip jınaqtala tústi.

Bizde jetistik kóp, aýyr kásiporyndaryn qurdyq, Qaraǵandymyz úshinshi kómir kochegaryna aınaldy. Balqashymyz mys qazany boldy. Embamyz nefti baılyǵyn shalqytsa, Óskemenimiz temir rýdasyn aqtaryp jatyr. Tolyp jatqan zavodtarymyz ben fabrıkalarymyz tútinin býdaqtatty. Endi osyǵan saı aýyl sharýashylyǵy kollektıvtik jolǵa túse bastady, — deıdi sekretar joldas.

Solqyldata soǵylsyn,

Besjyldyqtyń balǵasy.

Arqyrasyn asaýdaı,

Óndiristiń arnasy, —

dep jas aqyn, ekpindi aqyn Taıyr Jarokov jańa zamannyń jarqyn beınesimen joǵary órlegen qaısar qarqynyn sýrettese, bizdiń myna aldaryńyzda otyrǵan Álibek Júnisov kúırektik, jylaýyqtyń, saryýaıymshyldyqqa salynady. Aldyńǵy jyly kánpeskelengen shynjyr balaq, shubar tós, Aqmetsheniń qyzyna ǵashyq bolyp, biraq komsomol komıteti sógis bergennen keıin odan bezip, bezgenmen muńaıyp, tunjyrap, aspan jerge túskendeı, jer tóńkerilip ketkendeı zaryǵyp jazǵan «Qap-qara bult kókti qaptap keledi» degen surapyl óleńinde:

Jerde toly, kókte toly jaı oǵy,

Mahabbat pen jyrǵa tımes qaı oǵy?! —

dep dúnıeniń bárin jaı oǵyna sulattyryp edi. Endi búgin:

Qasiretsiz tátti uıqy,

Kóp zaman maǵan boldy jat.

Tolar-aq solǵan tán sıqy,

Jan buǵaýdan bolsa azat, —

deıdi. Bul qalaı? Tátti uıqydan aırylǵan kim? Jany buǵaýdaǵy adam qaısy? Bul árıne, meniń oıymsha jaqsy saryn emes. Bul osy kúngi ómirimizge qarsy ketken saryn, bul ishteı týlaǵan narazylyq. Bul onan da zor... Mine, sizderdiń pikirlerińizdi esitelik dep ortaǵa salǵan másele osy, — dedi Naqysbek.

Naqysbek qadap, nyqtap sóıleıtin jas bolǵanmen, sol aıtyp turǵan sózine ózi kúlip turǵandaı júzi kársiz, sózi zársiz jumsaq minezdi edi. Qazir de komsomol komıtetiniń hatshysy saıası mán berip, úlken aıypqa qaraı tóndirgen sózinen keıin Álibekke ádetinshe ezý tartty, bul jaı qadala qarap, túıile tyńdap otyrǵan búro músheleri men oqytýshylar atynan qatynastyrǵan Sákenniń aldynda keshirim suraǵandaı áser etti. «Erke balasyn ákesi aqyryn ǵana qulaǵynan tartyp qoıýshy edi, myna jigittiń de qatty sózi jaı qulaq tartý boldy» dep oılady aqyn. Biraq ilese sóz alǵan bir búro múshesi komsomol sekretarynyń meńzegen shegesin balǵalaı tústi.

— Qazir salt-sana maıdany kúırektikti, solqyldaqtyqty, zaryǵý men toryǵýdy kótermeıdi, óıtkeni tap tartysy shıelenisken shaqta bizge qaıyspas qaıratker kerek. Qaharman iske qaharmandarsha qımyldaıtyn bolat jandar kerek. Biz bolat jandardy daıyndaımyz, daıyndap ta jatyrmyz. Aldaǵy kúnde daıyndaı bermekpiz de. Nege deseńiz shıelenisken tap tartysy bir kúnde, bolmasa bir aıda, tipti bir jylda bite qoıatyn tartys emes, ol uzaq tartys. Al, osyǵan oraı bizdiń erteń ınstıtýt bitirip shyǵyp, keleshekte quryshtaı berik, almastaı ótkir, tabany muzǵa taımaıtyn býyrshyndaı tabandy jańa urpaqty tárbıeleıtin bolashaq ýchıtelimiz, bolashaq ustaz ne jazyp otyr? Naqysbek suraqty dál qoıdy. «Jany buǵaýdaǵy adam qaısy? » Men týra aıtar edim: bul sol jazǵan aqynnyń ózi! Jany buǵaýdaǵy adam ǵana osyny aıtady. Demek, búl, álgi İlıas Jansúgirov aıtqan «Eskiliktiń tóbesin qashap jatqan zamanda, baı-qulaqqa shabýyl jasap jatqan zamanda» sol tóbesi qashalǵan, qamalyna shabýyl jasalǵan toptyń saryny, sonyń zary, sonyń kúıigi. Mundaı jandardan... — bul Boranov degen stýdent edi.

— ...İrgeni kósh aýlaq jerge salǵan zańdy, — dep ilip áketti oǵan jalǵas otyrǵan sary, Boranbekov deıtin, — mundaı zıandy sarynmen de, saryn ıesimen de aldyn ala qoshtasqan jón...

Bul Boranbekov pen Boranovty oqýshylar bir júrip, birge turǵanyna qarap jáne ekeýi de minbege qosarlana qalatynyn eseptep, «qos sary» dep atap ketken-di.

Jurt tym-tyrys bola qaldy, Sáken basyn kóterip aldy, qabaǵyn qatty túıip eki jaǵyna kezek qarady da, ýyzdaı jas jandardyń qaltqysyz oıyn, kirshiksiz sezimin týra aqtaryp jatqanyn kórip eljireı tústi; qaımaqshı bastady. Biraq tym eljireýden de aýlaq, qatal sózden de qashyp, qońyr únmen:

– Jigitter, meni májilisterińizge shaqyrǵandaryńyzǵa kóp raqmet! Bul kishkene májilisińiz úlken jınalysqa tatyrlyq. Rıza bolyp otyrmyn. Bilim jaǵynan da, saıası tárbıe alý jaǵynan da, iske qumarlyq, bolashaqqa yntyqtyq jaǵynan da jaqsy boı kórsetip qalǵansyzdar. Pisip, jetilip qalǵansyzdar. Dos súıinetin, dushpan kúıinetin dárejege jetkensizder. Qatty rızamyn! — dedi.

Aty ańyzǵa aınalyp ketken ataqty revolúsıoner, onyń ústine ózderi qoıǵan «Qyzyl suńqarlar» men jastanyp jatyp oqıtyn «Tar jol, taıǵaq keshýdiń» avtory dańqty Sákenniń aýzyna qylqandaı jas jigitter qadala qarap qaldy. Bireýleri aqynnyń maqtaý sózine qodyraıa tústi; al, keıbiri «bizdiń myna «qos sary belsendiniń» pikirin qostar ma eken, qostamas pa eken?!» dep kúdikpen kútti. Keıinirekte otyrǵan Jaqıa fılosof qalaı bolǵanda da óziniń birer sóz aıtyp qalaryn sezip qas-qabaǵyn kere tústi, «sen jasyma!» degendeı qasyndaǵy Álibektiń júzine salmaqpen kóz tastap, úırenisken shyraımen dem beretindigin sezdirdi. Álibekke basqalary da kóz quıryǵyn qıǵashtaýy, bári de «ne bolar eken?» degen ishteı túıiliske keptelip, «aıypty» jas aqyndy da, aıbarly úlken ustaz aqyndy da synaǵandaı boldy.

Birinshi qatty rızalyq bildirgen sózinen keıin talapty jastaryna kezek-kezek, árqaısysyna jeke-jeke baǵa bererlik pishinmen asyqpaı syndy kóz tastap Sáken murtyn sıpady, sol jaq mıyǵyn sulýlap shıyryp qoıdy. Bar kóz, bar qulaq ózine tigilgenin sezdi, bir aýyz sózine bir stýdenttiń taǵdyry birjola baılanysty ekenin ábden uqty...

— Sen bala, jaqsy sóıleısiń. Sóz ónerine beıim jigitsiń. Muny men sońǵy kezde baıqap júrmin, — dedi sekretarǵa ilese, birinshi qatty sóılegen Boranovqa. Sonsoń ol áldenege oılanyp qalǵandaı kidiristeı tústi de, asa jaı, jumsaq únmen sózin aıaqtady. — Sender árqaısyń ártúrlisińder. Birińiz jaqsy sóıleıtin sheshen bolsańyz, endi birińiz sabaqqa alǵyr, ǵylymǵa beıim shyǵarsyz. Al, ishterińizde múmkin sýretshilik ónerge qumar, qumar ǵana emes, salyp júrgender de bolar. Maǵan osylaı kórinesińder. Al, men kóbirek biletin myna jańaǵy ózderiń synaǵan jigit, myqtap synaǵan joldasyńyz óleńshi. Óleńshi bolǵanda anaý-mynaý emes; bir aýyz óleń shyǵara salý, ony jáne jurt aldynda aıta salý kóp adamnyń qolynan keledi. Biraq onyń bári aqyn emes, jaı óleńshi ǵana. Júnisov naǵyz aqyn. Aqyn bolý, sýretshi bolý ár nárseni, ár qubylysty kórgish, adamnyń qasiret-qaıǵysyna jany ashyǵysh, bireýdiń muńyn muńdasqysh, já bolmasa shattyǵyna qosyla shattanǵysh jandardyń enshisine tıgen daryn. Shyn daryn sırek kezdesedi. Ondaı daryndy qoldaý, demeý joldastarynyń mindeti, myna senderdiń boryshtaryń. Jel soǵyp jerge tuqyrtyp ketken jas aǵashtaryn qaıta kóterip, mápelep, tirek qoıyp túzý ósirip jatqan adamdardy talaı kórdim. Al, senderdiń myna aldaryńda otyrǵan joldastaryń ondaı qısaıyp, búgilip qalǵan joq, ony demep jiberý kerek. Tárbıeleý dep osyny aıtady, tabany muzǵa taımaıtyn bolashaq kúresker urpaq shyǵarý degen osylaı bolmaı ma? Talapty jas balapannyń kóptep qanatyn berik qaqtyrý emes pe bul, jigitter?!

— Solaı Sáken aǵa, týra aıtasyz. Al, Júnisov óziń ne deısiń? — dep edi Naqysbek...

Birinshi qatty rızalyq bildirgen sózinen keıin talapty jastaryna kezek-kezek, árqaısysyna jeke-jeke baǵa bererlik pishinmen asyqpaı syndy kóz tastap Sáken murtyn sıpady, sol jaq mıyǵyn sulýlap shıyryp qoıdy.

Sáken, bulardyń sheshim-qararyna aralaspaıyn degen oımen Naqysbekten ruqsat surap ketti.

Al, Sáken ketkennen keıin ilki qatty sóılegen sary jigit:

— Áńgimeni ashyq aıtý kerek. Júnisov qatesin moınyna ala ma, almaı ma? Sony aıtsyn, — dedi.

Fılosof:

— Aldy ǵoı, jarqynym. Myna qınalyp otyrǵany moıyndaǵany emes pe? Júzinen de kórinip tur ǵoı, áıtpese qaıǵyra ma. Bárin de moıyndap tur ǵoı. «Men kinálimin» dep aıqaılatý adam tabıǵatyna kelispeıdi, — dedi.

— Jaqsy, jaqsy. Al, sheshim... Júnisov sen de shyǵa tur. Báribir aıtaryń joq... — dedi Naqysbek.

Júnisov shyǵyp ketti.

– Sáken aǵanyń aqyl sózin negizge alamyz. Solaı ǵoı, jigitter. Áıtpegende mundaı bylqyldaqty...

– Qýyp shyǵý kerek, — dedi Boranov sekretar sózin aıaqtap.

— ...Qýyp shyǵýǵa bolady... Qýyp shyǵý qashpas, ázirge synǵa salaıyq. Búgin ólkelik komsomol komıteti úsh komsomol surady: Qyzylorda aýdandyq komıtetine kómek berýge. Sonda jiberemiz. Kúrish daıyndaý naýqanyna. Buǵan qalaı qaraısyńdar?

— Úzildi-kesildi eskertý jasalsyn: eger de kúrish daıyndaý naýqanynda jaqsy istep qaıtsań bizdiń qatarymyzdasyń. Al, olaı bolmaǵan kúnde, kiná ózińde — dep qadady Boranov.

— Basqa pikir?

— Basqa pikir joq.

— Onda osy toqtamǵa kelemiz. Qane, qarsy bar ma? Joq?

2

Aýlada júrgen áıelden aqynnyń úıde bar-joǵyn surady da, Oraz ózi esik qaqty. Esikti aqynnyń ózi ashty. Kútpegen qonaq...

Amandasyp tor kórsetken úı ıesine ol til qata qoımaı, kidiristep qaldy. Lebiz kútti.

Orazǵa tik qarap otyrdy da Sáken qabaǵyn shyta bastady. Sovnarkom predsedateli aqynnyń minezin de jaqsy biletin. Jıi áńgimelesip júrmese de, burynnan keıbir minez-qulyqtaryna da qanyq edi. Kelispegen shaqta, aýyr sóz aıtarda ǵana aqyn qabaǵyn shytady. Muny ol munan segiz-toǵyz jyl buryn Orynborda baıqaǵan. Oılaǵan oıyn týra jaıyp salatyn, jaratpaǵan nársesin betke aıtatyn ejelgi boıǵa sińgen ádeti...

Sáken qabaǵyn shyta tústi.

— ...Jasyń kishi bolsa da, ornyń úlken. Sondyqtan keıde Sovnarkomdyǵyńyzǵa «siz» kerek. Bul Lenın Sovnarkomy, sonyń bir tarmaǵy. Meniń aıtarym da sol jóninde: kózdegen maqsat bireý, biraq sol maqsatqa jetkizer joldyń budyry kóp. Budyrǵa soqtyrmaı, kóshti irkis-tirkissiz júrgizetin janashyr basshy joq. Myna kóz aldymyzda júrgizilip jatqan asyra silteýdiń jaıyn óziń túsinesiń.

Oraz basyn kótermeı biraz otyrdy. Sózin bitirsin degendeı aqynnyń júzine qaramastan otyrdy. Biraq Sáken toqtap endi jaýap kútip edi. Oıyndaǵy irkilgenniń, bári aıtylmasa da, eń ashshy sózdiń basy tóbe kórsetti. «Qalaıda bul kelýi máni bar kelý — já tyńdaý úshin, já tyńdatý úshin basqan qadam» dep oılady aqyn.

Ol endi shalqaıyńqyrap otyrdy, jańa ǵana shytyla túsken qabaq endi jazyla bastady. Batyr músin, sulý kelbet. Sákenniń qarasy móldir, aǵy kirshiksiz úlken ótkir kóz janarynan qarsy otyrǵan sózge sheshen, qatarynyń bárinen moıny ozyq, az jyldyń ishinde ataǵy tez jaıylǵan basshyǵa: «Ne bar aıanatyn. Ózińnen basqa kim bar qımyldaıtyn. El sengen jigit sen emes pe eń?!» degen dem ushqyndaǵandaı boldy. Al uzynsha kelgen aqquba betinde doǵaly qasy kómkere túsip, kóbine kóp jumsaq shyraı shashatyn. Orazdyń kózi bul joly aqynǵa jalt etkendeı boldy da, kenet kitap polkasyna aýdy: aqynnyń ataqty «Tar jolyna» kidiristedi, onan ári turǵan «Klım Samgınniń ómirine» kóshti, qataryndaǵy taǵy bir kitapqa tústi.

— Tar ýaqyt! Tar jyl! Aýyr shaq, Sáke! Biraq munan da taıǵaq keshýdi bastan keshirgen el irkilmeı, irkilse de erligin, tózimdiligin, qaısarlyǵyn joǵaltpaı ótedi. Siz ben biz qoldan kelgenin tartynbaı jumsaýǵa daıynbyz ǵoı. Buǵan eshkimniń shági bolmasqa tıis. Aıtqanyńyz qaltqysyz shyndyq. Sol shyndyqty ana sıaqty kórkem tilmen bezeliner-aq.

Sáken bir mınýtteı únsiz otyrdy, ol sóziniń Orazǵa áser etkenine kúmándanǵan joq. Óıtkeni ishteı jaqsy, kóretin, tipti maqtaýdy asa súımeıtin aqyn, ár jerde áńgime bolǵan shaqta, isi men sózine, minezi men júris turysyna asa bıik baǵa beretin bul iri qaıratker taǵy qazir ne oılap otyr eken dep oǵan tura baǵyp edi. Oraz da onyń synap otyrǵanyn ábden sezdi, biraq ol! áli de aıtyńqyrasyn degendeı qulaq tosyp otyrǵan shákirt shyraı kórsetti.

— Keshegi Kraıkom plenýmynda kóp sóz boldy. Qatynaspasaq ta oqydyq. Biraz máseleni áńgime ettińiz... «Sáken pıonerlerge Qajymuqandaı palýan bol dep úgitteıdi» dep ilik taǵady. Mundaı dármensizdik, nadandyq Janaıdardan shyqpasa kerek edi. Bul sóz onyń aýzyna salynǵan sóz. «Qosshy balalaryna» Sáken proletarıat jazýshysy ma, emes pe degennen ózge sheshetin problema qalmap pa? El qamyn qamdap bolyp, endi Sákenniń qamyn qamdamaq pa? Usaq másele. Usaq qana emes, jeksuryndyqqa soqtyratyn kep. Sákenniń kim ekenin Sákenniń halqy men ózi biledi. Baıan ánshini madaqtasa — halqynyń án men kúıin madaqtaǵany. «Qajymuqandaı palýan bol» dese, el abyroıyn aspandatatyn jurttan asqan óner ıesi bol, taıynbaıtyn júrekti bol, jyǵylmaıtyn bilekti bol, qajymaıtyn jigerli bol, degeni.

«Ádebıette syn bolmaı keldi, sondyqtan proletarıat isine zıanyn tıgizetin pikirler basym» deıdi. Búl da aldymen men jóninde, meniń shyǵarmalarym jóninde aıtqany. Men sol synshyl Janaıdarǵa: proletarıat isine úlken kinárat keltiretin, aýyl sharýashylyq salasyndaǵy teris isti nege synamaısyńdar? Mal basy kemýin, malmen áreket etetin sharýanyń tozǵyndaý sebebin nege aıtpaısyńdar, nege synamaısyńdar? — degen suraq qoıar edim.

— Sáke, bári shyndyq...

Sáken endi qonaq jaılyqqa kóshti.

— Keshirersiz, Oraz. Maǵan bul jóninde sizderge baryp pikirlesý kerek edi, ózińiz kelgennen keıin «otyryńyz, tórge ozyńyz» deýdiń ornyna áleýmettik jumysty áńgimelep kettik. Bizdiń úıdegi... Gúlbahram! Úıdemisiń? Shaı ázirlet! — dedi ekinshi bólmeniń esigine tónip.

— Joq, joq, Sáken. Biz, myna Bashmakov ekeýmiz sizdiń hal-jaıyńyzdy bile shyǵaıyq dep qana keldik. Jáne adam jibertip shaqyrtýdan kóri... qolyńyz tıse, bizge, maǵan erteń kirip shyqsańyz qalaı bolar? — dedi Oraz ketýge yńǵaılanyp.

— Álbette bolady. Ózińiz kelmeı Bashmakovty jiberseńiz de bolatyn edi...

— Sáke, Júnis deıtin halyq dástúrin qoldaıtyn, sózge usta kisiniń aıtqan bir sózi qazir aýzyma túsip ketti.

...Ókshe izi alystan, biraq mingeni taı, bir jas bala, aýyl syrtynda dalaǵa kóz shúıip turǵan qartqa jetip kelip: — Assalaýmaǵaleıkúm, ata! — dep sálem beripti. Jap-jas bala bolǵannan keıin, munymen ne sóılesem dep oılap, qarıa: — Ýaǵaleıkýmássálam, — dep júre sálem alypty. Úlken adam toqtamaı, elep jón suraspasyn kórip, bala: — Ata, qaı ulyssyń? — deıdi. Úlkenniń surar jónin ózinen suraǵanǵa ań-tań bolyp biraq balanyń pysyqtyǵyn baıqap: — Tana edim, shyraǵym, — deıdi nemkettileý túrmen.

— Tananyń qaısysyz? — dep taqymdaıdy bala. — Táıt, sen kúshik Tananyń qaısysyn bilýshi ediń? — dep qalypty aqsaqal. — Men bilmeıtin Tana bar ma edi, alty aýyl Álmambetbisiń, bolmasa jeti aýyl Jıembetbisiń? Álde qarǵys atqan Qaramanbysyń, baq daryǵan Alamanbysyń? — dep shubyrta jóneledi bala. Qart toqtaı qalyp: — Áı-áı, sen bala... qalaı-qalaı jikteısiń ózi, — dep tura qalady da, — álgi Dattyń aldy daýyl, arty órt bir kúshigi bar dep edi, sen sol bolyp júrmegeısiń ózi, — deıdi qadala qarap. Sonda bala: — Meniń izdep kele jatqan atam siz bolmaǵaı... — Sen kimdi izdep kele jatyr ediń? — degende: — Maǵan Malaısary degen dana kerek edi, dep bala da jas búrkitshe shúıile túsedi. — Men sol Malaısaryńmyn... — Taıdan domalap túsip bala qorjynyn qoltyqtaı tizesin búgip: — Ata, batańyzdy berińiz, men sol úshin kele jatyr edim, — degen eken jas Syrym...

Sol Júnis kárıa aıtqan qazaq dástúriniń kúshtiligi eske túsken. Árıne, men Syrym emespin, siz Malaısary emessiz. Alaıda danasyna tize búgý ata dástúrimiz ǵoı dep oıladym... Ázirge qosh turyńyz, erteń kórisemiz ǵoı, — dep Oraz bas ıip shyǵyp ketti.

Sáken ań-tań pishinde qaldy. Ony tańdandyrǵan myna ataqty jastyń sózge de, dástúrge de ustalyǵy edi. «Osyndaı aqyldy qazaqtar molyraq bolsa!..» — dedi ol ishinen.

3

Sáken kirip kelgende Oraz ben Myrzaǵul oryndarynan tura kelip esikke qaraı júrdi. Myrzaǵul aqyn qolyn buryn alatyn jerde-aq edi, biraq ol bir adym keri sheginip, Orazǵa jol berip turyp qaldy. Ataqty adam men áıgili úkimet basshysy aldymen amandasý kerek. Sol úshin bul ádet-saltqa sheber, kórgendi jigit basyn ıip qana jyly shyraımen ekeýiniń qol alysýyn kútti. Oraz uzyn kabınettiń tórinen mańǵaz aıańdaǵan Sákenge tez jetti, belgili jarqyn júzi men ushqyr sózin ala jetti.

— Sáke, joǵarylańyz. — «Jasy úlkendi syılamas zaman, ornyma otyryp alyp shirenýin kórdiń be» deı kórmeńiz. Ózińizden úırengen: kerek jerinde shalqaqtaıtyn da ádetimiz bar. İni aǵaǵa qarap óspeı me, á! — dep kúldi ol Sákenniń samarqaýlaý bergen qýatty qolyn qos qoldap qysyp jatyp.

Sáken qarsy jaýaptaı qoımady. Kózi kúlip, qabaǵyn shytyp turatyn óziniń ishteı rıza qalpymen shalqaıyp turyp, Sovnarkom predsedateliniń qolyn qysyp amandasty da, keıinde turǵan Myrzaǵulǵa qol berdi.

— Densaýlyǵyńyz qalaı, Sáke? Taý etegi ádemi bolǵanmen qıt etse jaýyp ketetin qubylmaly tabıǵaty mazasyz bolyp turǵan joq pa?

— Den saý, tamaq toq. Taý etegi ádemi. Osyny, eldiń bárine tegis... — Sáken sál múdirip qaldy da, — tegis tilesek, — dep Orazdyń meńzegen jumsaq kreslosyna otyrdy. Oraz jaýap qatpaı tómen qaraǵan kúıi onyń oń jaǵyna baryp otyrdy. Sáken sózdiń dál tıgenin sezdi de endigi zildi basqa jaqqa tastap, artynda turǵan Atanıazovqa:

— Myrzaǵul, otyr, týra aıtatyn jigit ediń, kári raıkomǵa jaqpaı qalyp júrgen joqsyń ba? — dedi.

Sákenniń bul eki lebiziniń ekeýi de Orazǵa ospaqtaýdy kereksitpeıtin sózder. «Eldiń bárine osyny tilesek» degeni «tegis toqtyq tilesek» degeni. Sovnarkom predsedateliniń kópten beri jatpaı-turmaı oılap, el men eki araǵa ataqty aqynnyń sózin dáneker etýge qam jasap jatqany osy «tegis tilek» úshin ǵoı...

Myrzaǵul:

— Qaıter deısiz, Sáken-aǵa. Jeke bas birde jaǵar, birde jaqpas, — dedi de qoıdy.

Áńgimeniń arǵy jaǵyna Myrzaǵul barmady. Buǵan Oraz da deste bere qoımady. Ol Sákenge týra qaramaı otyryp:

— Qıyn kezeń, Sáke. Halyqqa qıyn kezeń. Muny sizden jasyrmaıtynymyzdy bilesiz ǵoı. Áńgime kári raıkomǵa da tıedi, kári emesimiz de ortaqpyz bul kúızeliske. Alaıda osynyń qaıtkende jeńil jolyn, súringen ústine súrine bermeı, endigi jerde súrinbeý jolyn tabamyz ba dep izdenip otyrmyz. Ortalyqqa maǵlumdadyq. Ashshy jaıdy ashshy túrinde maǵlumdadyq. Aldyn ala isteıtin sharalar belgilendi. Keıingisin taǵy kórermiz, — dedi.

Orazdyń bul sózi Sákenge aıypty adamnyń sózindeı estildi.

— Oraz, seniń alǵyr jigit ekenińdi, revolúsıaǵa da adal qyzmet isteı alatynyńdy men o bastan bilemin. Bul qıynshylyqqa bárińizdiń, bárimizdiń kináli ekenimizdi de bilemin. Endigi jerde: qaıtse halyqty shyǵynnan aman saqtap qalýǵa bolady. Osyǵan memleket qaıratkeri esebinde kirisýiń kerek. Sen kirisýiń kerek. Men de, ózge de, halyq ta senen osyny kútedi. Seni biledi. Saǵan senedi, saǵan kózin tigedi.

«Kirisip jatyrmyz, Sáke... Kúızelgenderge, jalańashtarǵa kómek uıymdastyrdyq... Al menen ózgeshe úmit kútkenińizge raqmet», dep aıtpaqshy boldy da, Oraz toqtap qaldy. «Qımylyńdy synap, ne oılap otyrǵanyńdy birden sezetin ótkir oıly janǵa aýyl syrtynda kólbeńdegen bozbaladaı kórinermin» dep oılady Sovnarkom predsedateli.. Ol endi iske tike kirise sóıledi.

— Áneýgúngi áńgime qıynǵa aınaldy, Sáke. Siz bir sózińizde «búlik shyǵarǵan jandar da esti jigitter shyǵar» dep edińiz jáne «olarmen ózara qazaqshylap sóılesýge bolmaı ma» dep qaldyńyz. Bul meniń de oıyma kelip júrgen úmit bolatyn. Sony aqyldasý nıeti edi meniń sizben sóıleskenim. Endi mine, siz maquldasańyz, bizdiń ótinishimiz: solarǵa baryp bir aýyz sóz aıtsańyz. Adasqandaryna arty jón bolar jaǵyn aldyna tartsańyz. Kóbi beıkúná sharýa...

Sáken oılanbady:

— E, onyń sóılespeıtin nesi bar, — dedi.

Oraz qoshtaı ketti.

— Kópten kóp raqmet, Sáke. Onda biz sizdiń tez júrýińizdi qamdaıyq.

— Bul úshin maǵan raqmet aıtýlaryń artyq. Meniń óz boryshym bul. Elmen júzbe-júz sóılesýge burynyraq barýym kerek edi. Olardyń sózin men tyńdasam, meniń sózimdi olar tyńdasa — munan artyq baqyt bar ma? — dedi aqyn.

— Sáke, sizben birge myna Myrzaǵul júredi. Men de sol oblysta bolamyn. Aqtóbede.

— Jaqsy, jaraıdy.

— Onda, Myrzaǵul, qashan deısiz Sákeńe sapar saǵaty? — dep Oraz Atanıazovqa baqty. Sholǵysh kózi endi ǵana jarq ete qaldy.

— Men ózim sizdi baryp alyp shyǵamyn. Jol keregi jóninde eshbir qam jemeısiz. Tek kıimińizdi retteseńiz boldy. Mashına ústinde uzaǵyraq bolamyz, — dedi Myrzaǵul ornynan turyp...

4

...Úlken dalanyń úlken aqyny otarbamen kele jatty.

Kádimgi óziniń bir kezde ómir júrisine teńegen otarbasy. Biraq ta qazir aqyn tuıyq keledi. Jumsaq vagon, qatty júris oıdy órge shalqyta bermeıdi. Qaıta ony mazasyz terbetkendeı.

«Uıyqtatpady, poezd shapqan saıyn oılatty... Túpsiz Muhıt oı túbine boılatty. Bosqan eldeı, tasqan seldeı, oıym kerneı, mys qazandaı basta mıdy qaınatty» dep kúbirleıdi.

«...Bosqan eldeı... bosqan eldeı... basta mı qaınaıdy.

...Dala. Shetsiz dala. Sheksiz dala. Bir sheti men bir sheti atpen júrseń alty aıshylyq jol». Bul shalqar dalanyń shalqaq keýdesine atam zamannan beri jóńkilgen el jańa ǵana taban tirep, bosýdan saıabyr tartyp edi. Júgen-quryq tımegen bas asaý el ornyǵa túsip edi.

Basyp jatqan qara túnek te serpilgen. Jeli ýlegen Saryarqa da shattana túsken. Biraq... qımyl baıaý, óneri olqy, ónimi shaǵyn ómirden ekspress syndy zýlaǵan turmysqa ilese ketý ońaı tıe me?

— Sáken aǵa, jeldiń etine turmańyz. Myna jabyq tereze aldyna kelińiz, — dedi Myrzaǵul, Sákenniń dalaǵa qarap túıilip turǵanyn, óte-móte aýyr oıǵa ketkenin sezip.

— Bastyǵy kim eken? Aty-jóni belgili me? — dedi Sáken kilt moınyn buryp.

Aqynnyń kim jóninde, ne jóninde suraǵanyn Atanıazov moshqaǵan joq. Bári belgili.

— Bastyǵy Qara jáne Ysqaq deıtin aǵaıyndy jigitter kórinedi. Rýy Álim. Onyń ishinde Qarasaqal bolsa kerek. Dáýletti bolǵan adamdar. Eń qaýiptisi: solardyń mańynda, ash arystan tárizdi adam bar desedi. Onyń aty Qunyskereı. Bul on shaqty jyldan beri jortýylǵa túsip, bilgenin istep kele jatqan jan. Ókimet oryny qolǵa túsire almaı kelgen adam. Ózi mergen. Qarsylyq jasaıtyndardyń top bastaýshysy sol bola ma degen boljal bar...

Sáken oılanyp qaldy.

— Qunyskereı! Bul meniń estigen esimim sıaqty. Baıaǵyda Jympıtyǵa barǵanda esittim ǵoı deımin. Ol qudaıdan bezgendi ustamap pa edi?

— Joq, Sáke!

— Shamasy qansha eken? Qolyn aıtam.

— Qarýly toby bolsa — shaǵyn shyǵar. Al olarǵa erip adasyp júrgender naıza, qylysh, shıti myltyq, kóbi balta, aıyr kótergen jandar deıdi. Onyń bárinen de qıyny bala-shaǵaly mal men jany shubyryp júrgen sorlylar ǵoı.

Sáken endi dalaǵa qaramaı, Atanıazovtyń janynda turǵan eki jigitke kóz tikti. Bul ekeýi áskerı kıimdi, úlken shendi, İshki İster Komısarıatynyń basshy qyzmetkerleri edi.

«Ol qolǵa tiri túspeıdi. Ólip túskenshe... talaı qyzmetkerdiń basyn jutar», dep aıtpaqshy boldy da, dóńgelek júzdi kishkene qara jigit Atanıazovqa kóz tikti. Al, onyń bul kózqarasy «búlinshilik jóninde de, búlinshilikti bastap júrgen jandar haqynda da kóp sóıleýge bolmaıdy. Bul óte qupıa is. Al aıtýǵa bolatyn jaıdy siz eptep baıandarsyz» degen ıshara bolsa kerek.

Sákenniń narazy pishinin kórip jáne onyń tik sóılerin sezgen Myrzaǵul:

— Sáken, aǵa, tap tartysy kúsheıgen kezinde, el elden, ásirese qazaq sıaqty etek-jeńi keń halyqtyń arasynan túrli-túrli adamdar shyǵatynyn men aıtpaı da bilesiz. Torǵaıda Ábdiǵapar álek salsa, Jetisýda Sádirbek bas kóterip Qashǵar asyp ketti. Qunyskereı de solardyń syńary, qudaıdan bezgen bir alaıaq, — dedi.

— Ózi sol on bir, on eki jyldan beri qumda júr me eken?

Sáken suraǵyna Myrzaǵul qysqa-qysqa jaýap qatty da tyndy. Sonsoń:

— Bul adamnyń bar tarıhyn biletin jigit qazir aldymyzdan shyǵady, Sáke, — dedi Atanıazov, aqynnyń qashqyn jóninde kóbirek qanǵysy kelgenin sezip.

— Ol kim?

— Ol jigit sol Qunyskereıdi bastan-aıaq biletin adam. Aıla-tásilin de, qaıda júrgenin de, qalaı etip jatqanyn da sizge baıandaıdy.

— Aty kim?

— Aty Hakim, famılıasy Júnisov.

— Júnisov?

— Iá, Júnisov, prokýror. Kóp ýaqyttan beri zań qyzmetinde edi. Jaqynda sony basqa qyzmetke aýystyrdy... Kraıkom sekretary... dep sóz aıaǵyn jutty.

— Júnisov! Bizdiń stýdent Júnisovtiń aǵasy emes pe?

— Bar, inisi bar oqyp júrgen.

— Men ol jigitti de bilemin ǵoı. Jympıtyda jıyrmasynshy jyldyń basynda CHK-da istegen jigit. Oraz ben ekeýin...

Sáken arǵy jaǵyn aıaqtamaı oılanyp qaldy. Ol endi ózi keshe ǵana kórgen shákirti Álibekti kóz aldyna keltirdi. Onyń el ishindegi soıqan isti jyr etkenin... bir attyń jaıyn baıan etkenin... bárin oıyna tize bastady... At... asaý tulpar... Kádimgi qus qanat at. Alty aıshylyq joldy az kúnde alty basatyn at. Keshegi óz tulpary... Aqynnyń erni jybyr etti.

San qıyn iste meni synaǵan eń...

Sákenniń qabaǵy qatty túıile qaldy. Ol tez kýpesine kirip ketti. Birinshi joldyń jalǵasy endi aýyzdan qaǵazǵa kóshti:

Jan qıar serigiń bop unaǵan em,

Janyńa-ap keıbir túnde «qanatym» dep,

Qushaqtap talaı meni sylaǵan eń.

Atanıazov ta, qos qara jigit te onyń kýpesine kire almady. Poezd terbetip, aqyn tebirenip otyrdy.

Kóp jerde kóz aıaldar shóke joq; ústi shańyltaq, qatqan týlaq tárizdi, ári túksiz tyrysqan, qyrtys-qyrtys kók ala jer. Oqta-tekte, kezdesetin jıegi kógeristi sholaq jylǵalar da qańsyp qalǵan, aınala jylan jalaǵandaı.

Eńsesi túsken qara qotyr. Muǵajarǵa qarap Sáken kenet kúrsinip qaldy. Alysta, kóz ushynda bir qara kórinedi. Qara — kámil at. At ekeni jańa ǵana ústinen adam túskennen baıqalyp edi. Aqyn kózi talǵansha qarap, attyń aıaqty zorǵa basyp, bir júrip, bir turǵanyn anyq kórdi. Adamy da asa qarýly bolmasa kerek, otyryp-otyryp súıregendeı atyn ilgeri jyljytady, ózi de qarys attam jer jyljıdy. «Álsizderdiń biri ǵoı. Qaıtkende de aty bar. Qalqısa da — at. Aty joqtar?..»

Qulazyǵan aıdalanyń ekinshi betinde, telegraf aǵashynyń qýqyl tizbegi shubatylǵan jaqta jetim stansıasynyń tóńiregin saǵalaǵan, erbıgen, súreńsiz sýretterge de kóz túsip ketti...

Dalanyń jyp-jylmaǵaı panasyz beti búgin ózgeshe yzǵyryq, búrisken jan ıesin jerge birjola buqtyraıyn degendeı qara jel azynaı qalǵan. Toń jaba bastaǵan jerdiń qup-qýań kóse betinde yzǵyǵan turaqsyz jel qandaı mazasyz. Almatynyń shýaq kúnine kóbeńsip qalǵan qulaq-muryndy qaryp alǵandaı jalaıdy...

Óńsiz dala. Qajyǵan adam. Qur týlaq. Qaljyraǵan at... At pen adam sýreti aqyn kózin buldyratyp jiberdi. Qyzyl at... Qyzyl at... deı berdi onyń erini.

ON BİRİNSHİ TARAÝ

1

Onyń shákirtiniń azaby...

Kúz kúni.

Tún uzaq.

Oıdan oı. Úzik-úzik oılar. Sheti de joq, shegi de joq — birinen soń biri tizbektele beredi. Jáne birinen soń biri ózekti órteı túsedi. Arasynda tolas-tolas ezý tarttyratyndary da bar. Biraq onyń izinshe kúrsindiretini ázir tur.

«...Kóılegim men beshpetimdi qoltyǵyma qysa, terezeden syrtqa dik ettim-aý! Á, sen be, shyraq! Sen!.. Sen!» — dedi-aý sonda Aıtan otaǵasy! Artyma qaramastan qashyp bara jatqanda...

Álibektiń ezýi eriksiz jybyrlaǵandaı boldy.

Ol qarańǵy úıdiń tóbesine kózi talǵansha qarap jatyr edi. İzinshe jybyrlaǵan erni jymqyryla tústi.

«...Uıat boldy. Uıat. Ólim. Ólimnen de jaman. Ne dep qaldy eken sonda ana úlken kisi?!.

...Ol ol ma! — dep jybyr etip edi Álibektiń erni taǵy da, júregi týlap qoıa berdi. Beıne bir qatty-qatty júgirip kelip tura qalǵandaǵy dúrsildeıtindeı. Qarańǵy úıdiń ishindegi qatar jatqan qojaıynǵa estilgendeı, tipti onyń arǵy jaǵyndaǵy kelinshekke, áregirektegi qyz qulaǵyna shalynarlyq, tarsyldap ketti. « — Qaıda qaldy! Ne halde! Sorly jan! Meniń táńiri qosqan Gúljıhanym! Qaıtyp keler me, sol «Shegen qudyqtyń» túbinde qol ustasyp turyp, bútin álemdi bir qaýyzǵa syıǵyzǵan albyrt shaǵym! Baqytty shaǵym! Shalqyǵan, tasyǵan shaǵym! Sulýdyń qolynan ustap, kózine telmirgen shaǵym! Qushaqtap, qysyp, qanbaı súıgen shaǵym!»

Kúzgi tún. Qysqa bolsa da uzaq. Kóz ilmegen janǵa uzaq. Oıdan oı. Úzdik-úzdik oılar. Sheti de joq, shegi de joq birinen soń biri tizbektele beredi. Jáne birinen soń biri ózekti órteı túsedi...

Álibektiń jatqan úıi Kishkenebaıdyń úıi. Kádimgi Tereńózek stansıasynyń basyndaǵy Qarajanov Kishkenebaı. Munda ol keshe ǵana kelgen. Kúrish daıyndaý naýqany súırep kelgen. Oıda joq jerden keldi. Ózi tilegen joq edi, «jańa ómirdi kózimen kórip, qolymen jasassyn, kúırek aqyn! Sary ýaıymǵa beıim baıshyl ıdeologıaǵa urynǵan neme!» dep jiberdi.

Aqmeshit. Qyzylorda. Álibek Qyzylordadan munan úsh jyl buryn ketken edi. Onda Qyzylorda astana bolatyn. Belgili qazaq azamattarynyń bári sonda bolatyn. Qazir bári Almatyda.

Osy sapar Qyzylordaǵa az toqtady. Bir-aq kún. Aýdandyq partıa komıtetiniń sekretary Mýsın degen kisi eken. «Almatydan kelgen jigitterdiń birin Jalaǵashqa, birin Tereńózekke, birin Shıelige jiberińder» dep raıkom komsomolǵa tapsyrdy. Ózi sóılesken de joq. Jaı-mánisti túsindirip te jatpady. «Basty másele — kúrish. Kúrishtiń túıirin qaldyrmaı jınap, bastyryp, daıyndaý pýnktine ótkizseńder, bar alǵys bir ózderińdiki. Úgit jumysynyń ólsheýishi osy», — dedi bozańdaý sary óńdi sekretar. Álibek úlesine Tereńózek tıgen-di...

Kishkenebaı júk qoımasynda jumys isteıtin kisi. Jasy qyryqqa taıaý bolsa kerek. Shoshaqtaý ıeginde bir túıir saqaly bar, bet-aýzy bir ýys adam. Murny júzine laıyq — shoshaq. Kózi kishkene uıasyna jasyrynyńqyrap, sum nıetpen ǵana qarap turǵan sıaqty. Birinshi kórgende Álibek ishinen «qyzyq kisi eken» dep qoıdy.

«Qyzyń kisiniń» aryqsha denesine, shyryldaýyq daýysyna qarap ol: «Janym-aý, osy kisini qaıda kórdim?» dep kóp oılanyp edi. Biraq qazań dalasynda Kishkenebaılar az ba, taba almady. Ol baıaǵyda Tańqybaıdy da bir ret qana kórip edi, «Shegen qudyqtaǵy» Aqmetshenikine at basyn tiregende. Ol kezde at ústinde onymen syr alysqandaı sóılesip te úlgergen joq-ty. Esinde bir sıpatyn anyqtap qaldyra almaǵan. Bálkim onyń «bir kórgen kisisi» sol da shyǵar. Óıtkeni Kishkenebaıdyń Tańqybaıǵa syrt pishini uqsas kelgen eken.

Kishkenebaıdyń boı jetip qalǵan qyzy da ózine uqsas. Taldyrmash deneli, munyń da bet-júzi bir ýys qana qońyrsha qyz. Al áıeli aqsary, sulý júzdi, nuryn tógip turǵan ádemi qoı kózdi, óte-móte súıkimdi muryndy, denesi tip-tik, burymy tógilgen, kórýge kóz kerek adam eken. «Myna qyz burynǵy áıelinen. Myna kisi ekinshi áıeli. Jasy ózinen jıyrma jas kishi shyǵar-aq?» — dep bir qoıdy kúndiz Álibek. Jáne ol óziniń fılosofıasyna salyp: «Ómirdiń shatqal joly jas pen kárini de, sulý men ajarsyzdy da, deni sap-saý jan men ǵaripti de qosaqtaı beredi. Myna sulý da sonyń biri ǵoı», — dep túıdi. Biraq Kishkenebaı da bir áıelge er bolarlyq bilem. Qaraýǵa bir mal jınaǵysh adam sıaqty kórinedi.

Kishkenebaıdyń úıi bir bólmeli derlik shym úı. Ekinshi jaǵy qazan jaq. Edeni jer, terezeleri kózdeı-kózdeı, shı qamyspen jaýyp, tóbesin aq balshyqpen maılap tastapty. Túnde joǵary qarap kózin ashyp jatqan Álibekke tóbe boz býaldyr bolyp kórinedi. Ol buryshqa taıaý jatyr, qatarlas Kishkenebaı, onyń arǵy jaǵynda sulý kelinshek, áregirekte qońyrsha kelgen, jańaǵy aıtqan shúńkıgen qyz.

Qojaıyn da, áıel de, qyz da uıyqtap jatyr. Eldiń beıqam uıqysy. Tátti uıqy. Úı ıesiniń ǵana oqta-tekte qoryly estiledi, basqasy dybyssyz, keıde tynystaǵan múki dybys qana qulaqqa shalynady. Birqalypty, irkisi joq raqat tynys, raqat uıqy. Ózek jegen oıdan aýlań, tynysh uıqy...

Qasiretsiz tátti uıqy,

Kóp zaman maǵan boldy jat.

Tolar-aq solǵan tán sıqy,

Jan buǵaýdan bolsa azat?!

Óleń órnektep, tógilip ketedi. İshti kernegen oı úni eriksiz erindi jybyrlatady. Álibek turyp óleń jazyp tastamaq bolyp basyn kóterip aldy da qaıta jata qaldy. Úı ıesi oıanyp keter dep qysyldy. Jáne sham qaıda? Ony jaǵatyn sirińke qaıdan tabylar? Bútin úı ishi dúrlikpeı me, túregelip jan-jaǵyn qarmanyp júrse!

Ol aýzynan burynyraq eriksiz shyqqan bir aýyz óleńin qazir ishinen taǵy da qaıtalaı beredi. Taǵy da oılanady. «Jan buǵaýdan bolsa azat!» Meni jınalysqa salǵany da osy óleń úshin. Munan basqa óleń de bar, áldeqaıda býaldyr óleń. Tabıǵat úreıin ózine beıimdep aıta salǵan joldar. Jalǵyz-aq aıaǵyndaǵy:

Jaı oǵynan tek mahabbat óledi...

degeni bolmasa!

Ol jataqhanada aýyzǵa ilingen, dosy maqtap, qasy boqtaǵan óleńin, onyń qalaı jazylǵanyn eske túsirdi.

Oıdan oı... Óńi me, túsi me?

2

...Alaı-túleı boran. Jel úıdeı atandy jyqqandaı, ysqyryp soǵady. Bet baqtyrmaıtyn úskirikke qaraı almaı qınalyp, býlyǵyp, ne isteýge bilmeı sasqan kezde kenet tynysy keńeıip júre beredi. Álibek oıanyp ketti.

Ol sál ýaqyt qaıda jatqanyn bilmeı ań-tań, kózin mańdaıshadan almaı jatyp edi, esik ashyq eken. Syrttan kirgen jel muzdaı. Kádimgi kúzdiń salqyn jeli, kórpeden shyǵyp jatqan tizeni tońdyryp barady. Jańa ǵana esine tústi: shoqsha saqaldy kishkene kisiniń úıi eken ǵoı jatqan jeri. Sonyń tóri. Eden. Jer tósek. Qalyń kórpe, úlken jastyq. Jańaǵy úskirik boran kóz aldynda turǵandaı áser etti de basyn shaıqady. «Tús degen qyzyq. Esikten kirgen jel boran bolyp áser etedi uıqy qushaǵyndaǵy tánge. Ǵajap!»

Ol oıyn aıaqtamaı, úıge kirip kele jatqan áıeldi kórdi. Bir qoltyq qýraı kóterip keledi. Tórde jatqan jigittiń oıanyp ketkenin kórip, ol esikti asyǵa japty da jalt qarady. Keshirim suraǵandaı qaras. Kózderi jaınaı túsken.

«Qandaı ádemi jan! Sholpan sıaqty...»

— Jeńgeı... joq, jeńgeı deýge tym jassyz, zamandas deý laıyq bolar. Ýaqyt qansha eken? — dep qaldy Álibek til qaǵysyp.

Áıel qyzaryp ketti.

— Tym jassyz deısiz. Men jas emespin. Jeńgeı degenińiz durys...

— Aýyz barmaıdy olaı deýge, — dep Álibek, bireý estip qaldy ma dep esikke qarady. — Ýaqyt qansha eken?

— Saǵatyńyz bar emes pe? Bizdikinde saǵat bolmaıdy.

— Bar bolǵyr turyp qalypty, — dep Álibek ótirik aıtty da, jastyq astyndaǵy saǵattyń qulaǵyn buraǵan boldy; ol strelkasyn da qozǵap aınaldyra tústi de qaıtadan burynǵy ornyna keltirdi. Saǵat toǵyzdan asyp barady bilem...

Áıel sál bógelip qaldy da, qazan jaqqa qaraı jyljı tústi. Taǵy da til qatyp sóılese túsýdi ishi jek kórmese de, Álibek bóten úıde ter aldynda jatyp sóılesýdiń laıyq emesin endi ǵana bilgendeı, ornynan ushyp túregelip kıine bastady.

— Saǵat toǵyzdan asyp ketken bolýy kerek, — dep kúbirledi ol taǵy da bilmegensip.

Qazan jaqta qaınatqan sýdy samaýrynǵa baqyrashtap quıǵan dybys shyqty. «Eri jumysqa ketken ǵoı. Alysta isteı me eken?» dep oılap ta úlgermedi, esikten shyǵyp kele jatqanda Kishkenebaı qarsy ushyrady. Álibek áldenege selt etip, sasyp qaldy. Biraq ekeýi de ún qatpaı biri ári — syrtqa shyǵyp, biri bepi — úıge kirip ketti.

Eki-úsh mınýtten keıin qaıtyp kirgen qonaqqa quman-shylapshyn qoıyp jýyndyrýǵa qolǵa sý quıa bastaǵan áıeldiń betine ol qaraı almady. Áldenege qýystanyp:

— Ózim de jýynatyn edim ǵoı, jeńgeı... — deı berdi. Al ózi burynǵydan áldeqaıda tez jýyndy. Sýdy aqyryn aǵyzyp, jaılap jýynatyn, muqıat súrtinip, asyqpaı taranatyn. Aınaǵa qarap shashty, jaǵany minsiz qalypqa túsiretin ádet ushty-kúıdi joǵalyp ketkendeı. Qımyldyń bári quıyn soqqandaı, áldenege asyǵyp, áldeneden qysylyp, kúnáli adamdaı boldy.

Álibek bul kúrt ózgerip ketken qalpyn ózi jaqsy sezse de, onyń mánisine oı jibere qoıǵan joq-ty. Sulý kelinshektiń jas janǵa ózgeshe áser etken, onyń ústine qas qylǵandaı eriniń saqa adam ekeni, áldebir qyzǵanysh otyn tutata bastaǵandaı boldy. Biraq izinshe bir kórgen janǵa qumarta túsip, jaramsyz oıǵa kılikkeni ony qylmys istegenmen birdeı halge saldy. Ásirese, áıeldiń qyzara jaýap bergeni, joq jerden «tym jassyz» dep qalyp «ana otaǵasy teń emes qoı» degendeı áıelge oı salǵany ony qobaljytyp jiberdi. «Meniń ne sharýam bar edi, sonsha!..» dep qysyldy ol. Osy oıdyń ózi-aq ony jaramsyz is istetkendeı etti.

«Osy maǵan ne boldy? — dedi ol ishinen súrtinip jatyp, — álin bilmegen álek dep, bir ret ókinish shógiri ókshege kirmep pe edi?! Qaıda júrsem sulý kelinshek, qaıda barsam ol sulýdyń eki kózi mende... Sorlylardyń ózi sútteı jas, erleri qasqa tis bolyp qalǵan birdeńe. Onyń ústine ajar-kórikke de jutap júrgen bireýler. Biri — jýan, onyń ústine araqty sýdaı simirip barjıyp otyratyn edi; al mynaý baıǵus shúńkıgen bir eshki tuıaq...»

Oıym qulaǵyna shalynyp qaldy ma dep qymsynǵan jansha Álibek Kishkenebaıǵa kóziniń astymen qarap edi, úı ıesi onyń qımyl-qozǵalysyn, bet-qubylysyn synap tur eken. Muny ol Kishkenebaıdyń kózderin qysa túskeninen jáne qabaǵynyń túıile qalǵanynan baıqady. Onyń ústine ózi bar shaǵyn denesin shúberekke túıgendeı, áldenege qulaǵyn tosyp, aıaǵyn bildirmeı basyp, beıne bir buqqan mysyqqa usap qalǵan.

«Toba, mynaý bir báleni sezbese netti. Biraq, men qandaı jaqpas is jasadym? Áıelimen til qatysqanyma shúıilmese? Bóten sóz aıtqanym joq qoı...»

Álibektiń oıyna taǵy da Jympıtydaǵy Aıtan Aqbasovtyń túnde úıinen qashyp shyqqanda qýa túsip judyryq túıgeni, judyryqtan da jaman sózben tildegeni túse qaldy. Ol sol kúngi masqara oqıǵany buljytpaı kóz aldyna keltirdi, beti shymyrlap ketti. Qulaǵyna Aıtannyń sózi qazir de estilip turǵandaı boldy...

— Myrza, qalaı, uıqy qandy ma? — dep Kishkenebaı kenetten kózin shúıe qaldy. Bir jaqsysy — úı ıesiniń sózinde kekesin ún qulaqqa shalynbady. Biraq «myrza» degen sóz Álibekke ersi estildi. «Bul kúnde «myrza» degen sózdiń aıtylmaıtynyn túsinbeı me eken, álde jorı aıtyp tur ma, keketip. Úninde keketip-muqatý joq sıaqty».

— Otaǵasy... — dep toqtaı qaldy Álibek. Ol ne derin bilmeı Kishkenebaıǵa tike qarady. «Aýzyma qudaı saldy ma bul sózdi? Baıaǵy Sholpan erin «otaǵasy» deýshi edi?» Ol jalma-jan múdirip qalǵan sebebin sezdirmeýge tyrysty.

— Bizde otaǵasy deıdi ózinen úlken kisini. Siz muny kóńilińizge almańyz...

— Bizde de solaı deıdi. Onyń eshbir ersiligi joq.

— Olaı bolsa tipti jaqsy. Buryn kórmegen jer, kórmegen úı bolǵan soń ińirde kóz ilinbeı, keıin túk sezbesten uzaq uıyqtap qalyppyn. Siz bir baryp qaıttyńyz ba?

Kishkenebaı kózin qabaǵymen qosa túıdi.

— Uıyqtaǵan jaqsy. Uıyqtaı alǵan adamǵa erte jatyp, kesh turǵannan artyq ne bar?.. Ol tamaǵyn kenep, kelesi sózdiń etek-jeńin túrgendeı boldy.

«Meniń kóp uıyqtaǵanymdy sógip tur» dedi Álibek ishinen.

— ...Qalada solaı shyǵar. Al, biz eldegi adambyz. Uıqymyz qashqaly kóp boldy.

— Siz temir jolda isteısiz be? — dedi Álibek.

Onyń aýzyna kenet temir jol tústi. Stansıa basynda turǵannan keıin temirjolshy shyǵar degen boljal keldi.

— Iá, eriksiz temirjolshy boldyq.

— Qalaısha otaǵasy? Temir jolda isteý paıdaly emes pe? «Eriksiz temirjolshy boldyq» degenińizge túsinbeı qaldym.

— Túsinersiń, shyraǵym. Bizden artyq túsinersiń. Túsinbeseń kúrish jınaýǵa kelmes eń.

Álibek ne derin bilmedi. Myna kishkene kisiniń sózinen áldeneni jek kórý oty jalyndap turǵanyn sezdi. Ol úndemedi. Áńgime Álibektiń jańaǵy kúdik alǵan nársesinen tereńirek ekeni baıqalyp qaldy. «Kúrish jınaýǵa kelmes eń» deıdi. Bul qalaı? Kúrish jınaýǵa narazy ún. Nege, bul kisi kúrish ekpeıtin adam emes pe? Kúrish jınaýǵa nege qasterin tigedi?..

Budan keıin sóz eriksiz doǵaryldy. İzaly adammen sóılesýge onyń batyly barmady. Ásirese, kúdiktengeni: sońǵy eki jyldyń ishindegi keıbir aýylda bolyp jatqan túsiniksiz isterdiń jaıyna kóshse oǵan aıtar sóz shamaly. Al, myna adamnyń «kúrish jınaýǵa kelmes eń» degeni sol shataq is qoı. Ózin synaýǵa jibergen kúrish naýqany emes pe? Bul jerde jınaıtyn kúrish bar ma, joq pa, ony anyqtaǵan Álibek joq. «Berilgen jospardy oryndamaı jatyr, soǵan jastar kúsh salýy kerek» degen nusqaýdan ózge qolǵa ustar derek joq.

3

Aqmet qyzyq adam. Qyrman basyna kelgende, beıne bir jolyndaǵy atty da, arbany da, tipti adamdy da atymen bastyryp, tapap, japyryp keterdeı umtylady. Toptanyp turǵandarǵa atyn tebine túsip, aralaryna ekpindep enedi. Ásirese, daýysy záreńdi zirk ettirgendeı «dúrs» etip, sonsoń kújildep shyǵady, ózi de jalyn kúdireıtken bórideı aıbat shege bastaıdy. Aldy ashyq arty salbyr eski túlki tumaqty qodyraıta túsip, jelkeligin jymyryp, qulaq tusyn qoqyraıta qoıady. Al, túıeden túskendeı ojar sózi men jýan úni:

— Óı, senderdiń isteriń ónbeı ketti ǵoı, qońyz ekesh qońyz da alǵan júgin domalatyp, aýdaryp, súırep, á degenshe áýdem jerge aparyp tastaıdy. Al, sender qorbań-qorbań etip jumystaryń ónbeıdi, — degende názik úndi dybystary da aýyz toltyrarlyq kúmbirge aınalyp ketedi.

Biraq qyrman basyndaǵy úlkendi-kishili qybyrlaǵan jandar Aqmetke jol bergendeı aqyryn yǵysyp, sypaıy ǵana amandasyp, kúndegi qalpynsha bastyrǵan dánniń sabanyn tyrnaýyshtap shetke ysyryp, aǵash kúrekpen qaýyzdy kúrishti asyqpaı kúrep, baptap jınastyryp jatady. Birinshi ret kórgende de osy qalyp edi, al, búgin Aqmetpen ekinshi ret kelgende de Álibek sol belgili sóz, belgili ekpin, belgili ún esitti. Jurttyń qımyly da sol belgili qalpynda edi. Nebir Aqmetke narazylyq qabaq qatqan, bolmasa onyń sózine qarsy jaýap bergen já «olaı, jáne «bulaı» degen jan kórinbeıdi. Jurttyń qımyly men túrinde ne bir seskený, ne bir qostaý, bolmasa qarsy jaýaptaý bolǵan emes. Jalǵyz qyrman basy emes, salyq tóleý jóninde de sóılesken jandar tap osy jaıbaraqat qalyp kórsete beredi. «Bul qalaı» dep oılanyp, ártúrli oıǵa ketti de, Álibek bastyrǵan kúrishtiń qyrman shetindegi jondanyp, qobyrap jatqan sabaǵyna kóz tikti. Ol, kóppen sóılesip kújildep turǵan zársiz Aqmetke ishinen rıza bolsa da, jurt aldynda belgisiz bir qolaısyzdyq sezgendeı boldy. Bile tura kújildegen bolady. Ony jurt qulaǵyna da ilmeıdi... Bul qalaı, muny tyńdamaı ma?.. Álde basqa bir sebebi bar ma?... Ol jondanyp jatqan kúrish sabanynyń irgesin aıaǵymen ysyryp edi, Álibektiń kózi jerge shashylyp jatqan kúrishke tústi. Ol: «Shamasy saban astynda shashylǵan dán qalǵan ǵoı» dep oılady da, endi saban arasynan birneshe sabaq sýyryp edi, tolǵan dán... kádimgi kúrish dáni, órilip tur. Az ǵana at aıaǵyna ezilgen bas jaǵy dánnen taza da, saǵasy basylmaǵan, toqpaqtaı dánder sol kúımen qalǵan.

— Shyraq, beri kel, — dep qasyna tónip, áldenege alysqa kóz tikken Aqmetke, Álibek jáı ǵana:

— Aqa, myna saban asty da, kúrish sabaǵy da dánge tolyp, shala basylǵan ba qalaı? — dep surady.

Álibek muny sybyrlaǵandaı aqyryn aıtty. — Jumysty shala istep jatqanyn betine basqandaı bolarmyn, eńbekshi halyqtyń kóńiline keler dep oılady. Munyń bul sózin Aqmet qulaǵyna da ilmedi.

— Paı, shirkin, osy kez qyrǵaýyldyń maıdan jatyp qalǵan kezi. Kórdiń be anaý sheńgeldiń arǵy túbinen bireýi «dyr» etip kóterildi de, qaıta qondy. Erteń amandyq bolsa ekeýmiz qyrǵaýyl atýǵa shyǵaıyqshy. Tońǵan shyǵarsyń, júr qaraǵym, qaıtalyq. Qarańǵy túsip ketse... aýyl birtalaı jer, kórdiń ǵoı kóp jer júrip kelgenimizdi, — dep qyrman shetinde baılaýsyz turǵan atyna qaraı júrdi.

Álibek te onyń sońynan erdi.

— Tezdetińder, bitirińder ana maıalaryńdy bastyryp. Qar jaýyp ketse qıyn bolady! — dep kújildedi Aqmet júre buıryq berip.

Áýdem jer shyqqan soń-aq, Álibek jańaǵy sózin qaıtalap, «kúrishti shala basyp jatyr eken» deı berip edi, Aqmet onyń júzine tiktep bir qarap aldy da jaýap qatpady.

«Qyzyq adam» deıdi ishinen Álibek: onyń minezi de qyzyq kórindi oǵan, ózi de qyzyq kórinedi. Óıtkeni jurt sóz joq, Aqmetti jaqsy kóredi, sózin tyńdaıdy, aıtqanyn isteıdi. Aýyl Sovet bastyǵy kóbinese aýdan men eki arada, alystaǵy aýyldarda bolady, al Aqmet bastyq bolmasa da, stansıa mańynda kolhoz — aýyldardyń bas kótereri esepti. Álibekti osy jerge kelgennen beri osy Aqmet ertip «Naýqandy» basqarysyp júr. Aýyldyq basshylar bólip juptap qoıǵan. Kórýge de kóz tolarlyq adam: palýan deneli, iri júzdi, uzyn boıly. Jasy qyryqtyń ústinde, kári emes. Biraq aıaq basýy nyq, shaban júristi, salmaqty jan. Osyǵan qarap Álibek ony asa úlken sanaıdy, kópti kórgen tájirıbeli, óz jumysyn biletin, basqaǵa aqyl bere alatyn, oqymasa da oqyǵanǵa bergisiz qazaq dep baǵalaıdy. Biraq, keıbir minezi aýjarlaý sıaqty, syrt qaraýǵa qaýqıǵan denesi de sony dáleldep turǵandaı-aý. «Qyzyq kisi», — deıdi ol ishinen.

— Jas kezińizde palýan bolǵan joqsyz ba, Aqa? — dep qaldy ol, attary búlkilden aıańǵa túsken bir shaqta.

— Joq, — dedi Aqmet, kilt jaýaptap. — Beldesip kórgen adam emespin. Al, kókpar tartýda «tekemdi» taqymymnan juldyrǵan joqpyn-aý deımin. Nege suradyń?

— Jáı, kózime palýan adam sıaqty kórinip kettińiz.

— Ony árkim de aıta beredi. Qudekeń oı bermese de boı bergen.

Álibek toqtap qaldy da, oılanyp jaýap qatty.

— Qatty jerge qaq turar demeı me qazaq, boıy bar adam, oıǵa da jarly bolmasqa tıis.

— Qatty jerge qaq turar. Qaıratty erge mal turar, — deıdi aıaǵyn qossaq. Al, mende qaırat bolǵan shyǵar, biraq bir at, bir sıyrdan ózge tuıaq toqyrap kórgen emes, inishegim. Osyǵan qaraǵanda meniń bitimim bul máteldi aqtamaıdy.

«Joq, sen aqyldy qazaqsyń, — dedi ishinen Álibek. — Aqylsyz kisi mundaı bolmaıdy».

— Aqa, osy siz aıtyńyzshy, myna qosymsha... ústeme jospardy artel oryndaı ala ma? Óıtkeni bastyryp jatqan kúrishterińiz kelesi jylǵy tuqymdaryńyzǵa da jetpeıdi ǵoı. Álde tuqymdy basqa jaqtan alasyzdar ma?

Aqmet taǵy da baǵanaǵydaı, Álibektiń júzine tiktep qarap aldy da, atyn tebinip qalyp:

— İnishegim, qarańǵy túsip keter, káne júrińkireıik, — dedi.

«Jaýap bergisi kelmeıdi. Bárin biledi. Biraq ishine jıǵan syryn aıtýǵa maǵan senbeıdi» — dep túıdi Álibek. — Bul qalaı? Qalaıy joq. Bul ústeme jospardy da quptamaǵan kisiniń amaly. Maǵan «astyq joq» dep aıta almaıdy, óıtkeni aýyldyń basqa basshylary aýdan aldynda jaqsy at alý úshin taǵy da eki myń put kúrish beremiz dep kelgen. Olarǵa qarsy Aqmettiń jalǵyz ózi aıqaı salyp shyǵýǵa shamasy kele me? Bul tap osylaı bolýǵa tıis. Ashyq jaýap bermeı, aldarqatyp, basqa áńgimege bura berýi de osydan shyǵar. Kámil osydan. Jańa saban astyndaǵy kúrishti kórsetkende de úndemeı qaldy. Muny kórse de kórmedi, bilse de bilmedi.»

— İnishegim, sen tuqymdy basqa jaqtan alasyńdar ma dep suradyń, muny aýdan biler, óıtkeni tuqymǵa degen kúrishti de jospardyń esebinde qazyna qoımasyna tóktirdi ǵoı. Qazir bizdikine túsip sháı ishesiń be, álde jatqan páterińe týra ketesiń be? — dedi Aqmet.

Onyń úninde já qostaǵan, já aýdan basshylaryn sógerlik qatań dybys qulaqqa shalynbady, bul jaıbaraqat ún «bizdikine túsip sháı ishesiń be? degenin de sypaıygershilik retinde aıtylǵan sózge aınaldyryp jiberdi. Álibek qyzyl ińirden óz páterine qaıtyp, qabaǵy salynǵan Kishkenebaıdy kórýge qumar-aq emes-ti, ásirese, onymen til qatysyp, júıeli áńgimege kóshý úmitsiz nárse. Al, Aqmet...

Álibek sháı jóninde jaýap qaıtarmastan kenet Aqmet pen Kishkenebaıdy salystyra bastady. Kishkenebaı tuıyq, áńgimege asa úıir emes. Onyń ornyna shart minezdi ashýly adamnyń qalpyn kórsete beredi. Al, úı ishindegi qulqynan, sózinen, qımylynan dúnıeqor jannyń beınesin tanyǵan. Jerge túsken qısyq shegeni de tastamaı qaltasyna sala keletin kisi kórindi. Muny Álibek aldyńǵy kúni baıqap qaldy. Jumystan qaıtyp kelip qaltasynan tat basqan qos shyǵyrshyq, taǵanyń shegesi tárizdi usaq temirlerdi alyp, qobdıshaǵa toǵytty. Munan ózge de úı tóńireginen úzilgen qaıys belbeýdiń bólshegin, synyǵyn, aıyrdyń uńǵysyn jınap senektiń buryshyna tyqqyshtap jatqanyn kórgen. Ásirese, jurtqa rıza emes, tipti ósh pendeniń sıqy bar.

Myna Aqmet she? Aqmet aldymen ańǵal-sańǵal denesine laıyq minezi de ári adamǵa úıir; sózge de utymdy jáne áńgimeleskish. Ózi aıtqandaı, «bir at, bir sıyrdan ózge tuıaq toqyrap kórgen emes» degeni qaltqysyz shyndyq bilem. Mal jınar adam, dúnıeqor bulaı kelmeıdi. Munyń bári jurt úshin, jurt ózi úshin jaralǵandaı. Sondyqtan da onyń úıine kelmeıtin jan az: dastarqan jaıýly, sháı qaınaýly, baryn jaıyp salatyn báıbishesiniń de qabaǵy shaıdaı ashyq. Ózi bógetshi bola turyp, basqa jumysqa murshasy da az Aqmettiń sovet jumysyn qoldap at ústinen túspeıtini de sol halyqshyl ashyq jan bolǵanynyń aıǵaǵy shyǵar. Bir qaraǵanda týra batyr kelbetti. Batyr ańǵyrt, baı salǵyrt. Osy ne degen sóz? Bul elge pana bolýdan basqany bilmeıtin, ózin oılamaıtyn, kúshin, baryn basqaǵa jumsaıtyn qaltqysyz ańǵyrttyq pa? Myna Aqmet te ótken zamandarda ómir súrse, sóz joq, sol «ańǵyrt batyr» bolar edi. Múmkin, bul qazaqtyń eline, jerine saı keń minez, ashyq baýyr, jel jaǵyna pana bolýmen kelgen asyl soıynyń altyn dástúrinen qalǵan bir taraý bolar. Sonda batyr bilekti, ashyq minezdi, arystan júrekti er qazaqtyń búgingi urpaqtary «buqpantaılyqqa» bet burǵany ma? Alyp kelbetti Aqań kúrishtiń shala basylǵanyn búrkemelep kún kórmek pe? Bul: «Jurt dánsiz, nársiz qalmasyn degen jasyryn batyrlyǵy ma?..» Qalaı bolǵanda da Kishkenebaı da, Aqmet te adam. Bireýi bizdiń bir maldy ekeý etem dep tyrysatyn Bekeı sıaqty. Al, Aqań «batyr kelbetti palýan Shaıdolla men kádimgi kópshil Súleımenniń qospa túri sıaqty», – dep oılady Álibek.

– Aqa, jeńgeıdiń shaıy ázir-aq shyǵar, sizdikine baraıyq.

— Maqul, inishegim. Jeńgeń shaıy árdaıym daıyn.

4

Raıkom sekretarynyń kabınetine kirer jerde:

— Mýsın aǵaı kraıǵa júrip ketti, ornynda Aqmambetova apaı qaldy, — dedi kishkene qara qyz.

Álibek ishteı «ýh!..» dedi. Qanshama batyl túrde, betke-kózge sabalaǵandaı, aýyr shyndyqty aıtý, tipti adamnyń aýzy barmaıtyn, «joq kúrishti bar dep, taǵy da qosymsha jospar qabyldap, aýyldyq Sovet pen jergilikti partıa uıymy aldap otyr» dep birinshi sekretarǵa shaǵý ońaı da emes edi. Bul «seniń óziń osyny kórmeı ne bitirip otyrsyń?» dep aıyptaýmen teń. Buǵan aýdandy basqaryp otyrǵan bedeldi partıa qyzmetkerine bul op-ońaı da tımes edi. Sondyqtan Mýsınniń kraıǵa ketkeni Álibekke tynys sıaqtandy. Onyń ishi bul áńgimeniń keshikkenin tiledi. Al, sekretardyń ornynda qalǵan áıelmen sóılesý áldeqaıda jeńil, onyń qarsy jaýap qatýy da ekitalaı sıaqtandy.

Al, ol kabınetke kirip kelgende ne derin, sózdi neden bastaryn bilmeı qaldy. Tipti, bul «óńim be, túsim be?» degen kúdik paıda bolǵandaı, belgisiz bir álsizdik ón boıyn tutas bılep aldy. Onyń aıaǵy da táltirektep ketti...

Álibekke qaraı stoldyń arǵy jaǵynan Sholpan túregelip edi. Kádimgi Sholpan! O, táńiri, baıaǵy otaǵasynyń: «Sen! Sen be! Sen!» degeni boıdy shimirkendirgendeı áser etip, ótkendi ókinish oımen sholyp ótkizgen, kádimgi úsh jyl buryn Jympıtyda bolǵan oǵash ýaqıǵany Tereńózekte, Kishkenebaıdyń úıinde kóz ilmeı jatqanda eriksiz eske túsirgen Sholpany.

Áıeldiń Qyzylordada ekenin Álibek, árıne bilmeıtin. Tipti onyń oqýǵa ketkenin de estimegen. Munda partıa qyzmetinde júrgeni, eń qyzyǵy Sholpannyń famılıasy Aqmambetova ekeni de Álibektiń oıynda joq edi.

Sholpan da qyzaryp ketti. Biraq ol óz boıyn tez bılep aldy. Álibektiń qasyna aýdandyq komsomol komıtetiniń sekretary ere kelgeni onyń bul úlken qyzmettegi úlken jaýapkershiligin birden eske túsirdi. Jastyq shaqtyń ushqalaq sezimine jol bermedi.

— Álibek!.. Qaı jaqtan kelip qaldyń? Iá, joǵaryla. Bylaı qaraı ót. Sen bizdiń aýdanǵa keledi degen adamnyń óńi túgil túsine de kirer nárse emes... Qyzyq ýaqıǵa! — dedi.

— Iá, oıǵa kelmegen nárse... Munda sizdiń baryńyzdy men de bilgen joq edim! — İlki álsizdik endi batyl sezimge oryn berdi. Ózin qarsylap, aıaǵyn qadap basqan súıkimdi Sholpanǵa Álibek te umtyla tústi. Ol jalma-jan qolyn berdi de, Sholpannyń kózine qadala qaldy. Burynǵy ot shashqan sıqyrly kózdi azdap muń shalǵandaı, júzdegi qyzǵylt shyraı qaraqońyr tartqan. Al, ózi anaǵurlym tarazylana túsken, tipti Álibekke júdeý kórinip ketti...

— Munda ekenińizdi bilgen joq edim deısiń be, Álibek? Múmkin solaı shyǵar. Al, «siz» dep sóıleýińe jol bolsyn, álde men qartaıyp qalyppyn ba? Buryn Sholpan demeýshi me ediń, á?

— Sholpan... sasyp, ne derimdi bilmeı jatyrmyn. Tipti oılamaǵan jerden aldymnan shyqtyń...

Álibektiń qasyndaǵy aýdandyq komsomol komıteti sekretarynyń bul kútpegen kezdesýge tańdanǵandaı kóz qımylyn qaıshylaı túskenin baıqap, Sholpan jaı-mánisti túsindire bastady.

— Biz Álibekpen bir jerde, bir elde týyp-ósken aǵaıyn adamdarmyz, Básibekov. Kórmegenimizge úsh jyldan artyq ýaqyt ótip ketken edi. Bul Almatyǵa oqýǵa, men Qyzylordaǵa kýrske kelgenmin. Osyǵan san jyldar ótip ketken sıaqty. Kútpegen jerden tosyn kórisip qaldyq, — dedi.

— Kórip turmyn, Sholpan apaı. İnińizdi taýyp bergen ekenmin. Mýsın joldasqa ertip kelip edim. Bul jigit kraıkomoldyń jibergen ýákili. Tereńózekte kúrish máselesimen júr...

— İmm. Raqmet ertip kelgenińe. Aǵaıynymdy tapqanyma tóbem kókke jetkendeı bolyp qaldym.

«Aǵaıyn... Árıne, aǵaıynbyz. Ásirese, syrymyzdy bilmeıtin Qyzylordada basqa ne demekpiz...» dep oılady Álibek.

Endi Álibek te jazyla tústi. İlki kelissiz qysylys tarqaı bastaǵandaı boldy.

— Ómirdiń ózi osy sıaqty tosyn kezdesýmen qyzyq emes pe, Sholpan? Qyzylordaǵa da, Tereńózekke de oılamaǵan jerden sapar shektim. Biraq bul qalada buryn boldym ǵoı, úırengen jer. Al, óziń qashan kelip ediń?

— Sol jyly... Sol jyly dep álgi sen kelip ketetin jyldy aıtqanym ǵoı. Kýrsqa kelip, ony bitirgen soń osynda raıkomda qalyp qoıdym.

— Úı-ishińmen be?

— Úı-ishimmen. Otaǵasy jáne kishkene qyzymmen... Gúlbahrammen úsheýmiz de.

«Otaǵasy» degen sóz Álibekke taǵy da, jalań aıaq júrip ańdamaı basyp ketken muzdaı áser etip, onyń denesi túrshige tústi. Sasqanynan:

— İmm... Ol kisi de osynda qyzmette me? — dep suraı saldy.

— Osynda. Temir jolda isteıdi.

— Temir jolda? Astaǵpyralla! Sol kisi sıaqty bir adamdy búgin Tereńózekte kórip qaldym. Bul ol kisideı semiz emes. Men asyǵyp júrip kettim de, anyqtap aıyra almadym...

— Tereńózekke ketken. Kórgeniń sol, tap bizdiń otaǵasy. Semiz emes burynǵydaı! Syrdyń kúni jep, júdegen jáne qaraıyp ta ketken.

Álibek tań-tamasha qaldy. Ol kisi sol otaǵasy bolsa, onda bizdiń Kishkenebaı sonyń qaramaǵynda bolmaǵaı? Qyzyl vagonnan júk túsirip, ony skladqa arqalap tasyp júr. «Otaǵasy» ony ázildep qoıady: — «Kóter Qypshaq kóter!» — dep. Qyzyq...

— Áıtekeń qaıdan semirsin, bútin temir jol boıynyń rabkobyn jumasyna bir ret kórmese kóńili kónshimeıdi. Keshe Shıelide júr edi, búgin Tereńózekke barǵan ǵoı, — dedi Básibekov.

— Maǵan aıtatyn sóziń bar ma edi? — dep Sholpan Básibekovke qarap edi, raıkomol sekretary:

— Joq myna Júnisov joldas Mýsınmen sóılesemin degennen keıin... — dep múdirip qaldy.

— Ne jáıli?

— Sol kúrish naýqany jóninde, Sholpan apaı. Bul kisi Tereńózekte daıyndyq jumysyna járdemdesip jatyr.

— Mýsın joldasty sol naýqan jóninde kraıǵa shaqyryp ketti. Birqatar máseleniń basyn ashyp qaıtpaqshy.

— Munan keıin áńgime doǵaryla bastady. «Mýsınge aıtatyn sózdi Sholpanǵa aıtyp qaıtem? Jáne basyn ashyp keletin máselesi de sol naýqan shyǵar. Aýdandyq partıa komıteti sekretarynyń ózi sheshsin qosymsha josparyn» dep oılady Álibek.

— Mýsın aǵaı Kraıdan oralsyn. Kúrish jóninde tek qana sekretardyń ózi sheshedi barlyq máseleni, — dedi Sholpan. — Al, bizdikine baramyz, sháı ishemiz, Álibek. Sen de birge bolasyń, raıkomol joldas.

Álibek te, Básibekov te jaýap qaıtarmady. Jumysta da, úıde de bılep-tóstep júre beretin Sholpan ekeýin moıyn burǵyzbastan úıine alyp ketti.

Ózine qarsy úıden júgirip shyqqan kishkene qyzdy Sholpan qýyrshaqtaı jep-jeńil aspandata kóterip alyp:

— Mine, Álibek, bizdiń kishkene Gúlimiz. Kimge uqsaıdy? Otaǵasyǵa ma, maǵan ba? — dep surady, áldenege ózgere túsken bir názik únmen.

Birinshi qaraǵanda Gúl Sholpan sıaqty: úlken kózdi, qaraqońyr shashty, jas balaǵa saı — montıǵan ǵana dóńgelek júzi de Sholpannyń júzindeı ózgeshe súıkimdi. Biraq... Álibek baladan kózin basqa burdy, sen qalaı dep oılaısyń? — degen jansha Básibekovke baqty. Básibekov múdirmesten jaýap qatty.

— Sholpan apaıǵa uqsaıdy. Myna aǵasy sizden de aýmaǵan Gúlbahram, qarańyzshy: mańdaıy, murny, erni, tipti óńi de aqquba, bári ózderińizdiń tuqymyńyzǵa tartqan, — dedi.

Básibekov qaltqysyz pishindedi — ol Sholpan men Álibek biri apa, biri ini dep uqty. Al, Álibek qyzaryp ketti. Onyń oıy álde nebir syıar-syımas, boljaldan tys, oǵash nárselerge ketti. Biraq ol jaýap qatpady. Syryn da, oıyn da, ózgere qalǵan óńin de Básibekovten tasalap, ózi kirgen bólmeniń ishin tintkilep, áńgimeni basqaǵa burýǵa jantalasty.

— Úıińiz jaqsy eken, Sholpan. Páterińizdi aıtamyn...

— Bul otaǵasynyń tapqan úıi. Páter emes, Álibek.

— Osy úıdi qanshaǵa satyp aldy Áıtekeń? — dep surady Básibekov.

Sholpan azdap oılana tústi de, ázil-qaljyńǵa aýdaryp:

— Saýda-sattyq, jabdyqtaý salasynda jumys isteıtin adamdardyń sheber keletinin bilesiz ǵoı. Bizdiń otaǵasy da bul jaǵyna óte jetik. Az tólep, qymbat nárseni qolǵa túsirgish, — dep kúldi.

— Jigit, Áıtekeń.

Gúlbahram da, úı de, Aıtan da, úsh jyl ishinde burynǵydan kóp ózgergen. Sholpan da Álibekke ózgeshe oı saldy. Ol aldymen Jaqıasha túıdi. «Ómir — baqsha. Baqshada ósken gúl men alma Adam atany da joldan taıdyrǵan. Nege ómir eriksiz umtyldyrady? Nege almany jeýge, gúldi ıiskeýge qumar adam? Kári de, jas ta gúlge bir qaramaı, almaǵa bir umtylmaı jaı óte almaıdy. Sholpan alma. Nesi bar. Jedim!.. Buǵan Sholpan aıypty ma? Joq! Men aıyptymyn ba? Álde ómir aıypty ma? Joq! Eshkim de aıypty emes! Endeshe, Jaqıanyń fılosofıasy durys. Adam erki ómirdiń óz bıliginde. Óıtkeni adam oıyn ómir ózi qalyptastyrady. Sóz de, qulyq ta, minez de, is te — ómirdiń óz jeteginde. Sezim de solaı. Jaratylystyń qalaýy! Bári de sonyń qolynda»...

— Áıtekeń otaǵasy da, sen de Sholpan, ózgergen ekensizder. Óńderińiz qoqyraıǵan. Boılaryńyz tarazylanǵan... Otaǵasyny tipti jaqsy biletin adamdar da tanyrlyq emes, denesi júziktiń kózinen óterlik, jas jigit sıaqty. Tipti ózgerip ketken.

— Ózgergenbiz. Myqtap ózgergenbiz. Tek qana Gúlimiz ózgergen joq naǵashysy sıaqty...

Álibek taǵy da qyzaryp ketti. Onyń qulaǵyna «naǵashysy sıaqty» degen sóz álgindegi óziniń oǵash oıyn qytyqtaı túskendeı boldy. «Shynymen Gúl...» Ol kómeıdiń arǵy tórindegi sózdi de aıaqtamaı, soǵan qosymsha dálel qarastyrdy.

— Gúlbahramnan basqa balalaryńyz joq pa?

Sholpannyń júzine álde nebir belgisiz sezimniń kóleńkesi júgirgendeı boldy: qabaǵy shytynaı tústi de qaıta jazyldy, soǵan qosyla kóz jıekteri de bir sát kúlimdeı berip edi, biraq izinshe bul da joǵalyp ketti. Áıel sup-sur bolyp únsiz turyp qaldy. Eki kózin áınekten almady. Álibek tómen qarady. Áldenege jazyqty jansha ol Sholpandy, Sholpannyń bar ómirin, úıin, turmysyn, qarsy aldynda turǵan onyń múláıim qalpyn qatty aıap ketti. Bul qalyp oǵan súıikti jan úmitsizdik pen tátti ómirden eriksiz qol úzip bara jatqandaı kórindi. Ekeýi de únsiz qaldy.

Aýdandyq komsomol komıtetiniń sekretary ekeýine kezek qarady. Ol esh nársege túsinbedi. Onyń kózine bul eki jannyń jurttan bólek jastyq shaǵy elesteı qalmady. Ol ekeýine ǵana, ózderine ǵana málim shaq edi ǵoı.

5

— Sholpan apaı, men qaıta bereıin. Kútip otyrǵan adamdar bar shyǵar keńsede. Qazir jumys qaýyrt, — dep edi Básibekov, Sholpan oǵan buıyrǵandaı:

— Joq qaraǵym. Kúnde kórip júrsek te, bizdikinen dám tatyp kórgen joqsyń. Myna zamandasyńmen birge bolasyń, sháı ishesiń, — dedi.

— Endeshe, men shaıǵa deıin keńsege kirip shyǵaıyn. Tasbógetten kelgen komsomoldar bar edi, olarǵa berer tapsyrmamdy túsindireıin.

— Keshikpe, shaı qaınap jatyr.

...Básibekovtiń shyǵyp ketkeni Álibekke qıyn jaǵdaı týǵyzdy: Sholpanmen betpe-bet qalǵanda ne der? Áńgimeni neden bastar? Burynǵy essiz qumarlyq taǵy da áldenege jetektemek pe? Ol kez bir basqa, qazirgi jaǵdaı bir basqa. Bir aýdannyń belgili Sholpany, jurt aqyl suraıtyn basshy Sholpany! Myna úı-jaı... Komsomol basshysy janynda otyrsa áńgime de jalpy áleýmet jumysy tóńireginde bolar edi...

Áldenege túıile qalǵan Álibektiń qońyrqaı qabaǵyn Sholpan eriksiz jazyp jiberdi. Ol shaı jabdyǵyn úıinde júrgen oqýshy qyzǵa tapsyryp, ózi Álibektiń qasyna otyrdy. Baıaǵy jaıdary qalpy, baıaǵy irkilmeı sóıleıtin súıikti minezi. Sózdiń ara-arasynda muqamdap qoıatyn kóterińki úni, sóılep otyryp qabaǵyn kere týra qaraıtyny, sol kezde janaryndaǵy jigerli ushqynǵa boı tasalaǵan yntyqtyń ısharasy — bári sol qalpynda, bári úıirip, bári eriksiz bılep áketkendeı áser etti.

Álibek, elge qashannan beri barǵan joqsyń? Eldiń hal-jaıynan ne habaryń bar? Men mine, úsh jarym jyl boldy osy Qyzylordadan qozǵalmaǵanyma. Demalysty da osynda ótkizemin, Gúldiń qasynda... Shirkin, Ańqatyǵa baryp bir shomylyp qaıtar ma edi. Baıaǵy Báshekeń kóliniń shalǵyndy jaǵasyn, arǵy bettegi dýmandy jaılaýdy, jaǵalyq oınaıtyn Keńsýatty, aqsúısk atatyn Jalǵansaıdyń boıyn bir kórip ótsem, bir aýnap maýqymdy bassam, jalań aıaq júgirsem, kóliniń boryǵyn tartsam, qyrynyń jýsanyn julyp ıiskesem, armanym bolmas edi! Átteń qol bosamaıdy, qol bosasa, basqa bir sebep kóldeneń tura qalady. Tirshiliktiń ábigerli azaby, biter emes. — Sholpan terezege jalt qarady, syrtta júgirgen balanyń tóbesi kórindi. Aıdar shashyna qosa túıgen qyzǵylt lentasy kún kózine ońyp aqshyl tarta bastaǵan eken, aǵarańdap Álibektiń kózine de aıqyn shalyndy. Álibek júregi taǵy da áldenege dir ete tústi.

— ...Gúljan ǵoı laq qýyp júrgen. Otaǵasy... ákesi bir emes, eki laq satyp áperdi, sol ekeýimen balasha oınaıdy... Sholpan endi burylyp Álibekke qarap edi, Álibek muńaıyp qalǵan eken, — nemene bir jeriń aýyryp otyrǵan joq pa Álibek, túsiń ózgerip ketti?

Álibek qabaǵyn shytty. Sóıtti de, jalma-jan Sholpanǵa qaramastan terezege, onan da ári áldeqaıda kez tigip, Sholpannyń eldi-jerdi, jas shaqty ańsaǵan júrek tebirentetin saǵynyshty, alysta qalǵan ystyq kezderdi kóksegen sózine jaýap qatty. Ol irkilmedi, sóz saptap jatpady, keshe ǵana kórip kelgen, kóz aldynda ótken ashshy ýaqıǵalardy tize bastady.

— Sholpan, elde bolǵanyma bir aıdaı ǵana ýaqyt ótti. Álibek «Mamańmen qoshtas» dep telegramma bergennen keıin elge jol shektim. Biraq, asyl ananyń júzin aqtyq ret kóre almadym, qabyryna ǵana bas ıdim...

Álibektiń daýysy ózgerip ketti.

— Sheshem qaıtys boldy ma? — dep Sholpan onyń bileginen ustaı aldy.

— Búgin qyryq kún...

Sholpan betin sıpap, kúbirlep ishteı «tıe bersin» aıtty da:

— Oıpyrmaı, asyl ana dese, asyl ana edi. Imandy bolsyn!.. Ómir degen sol... Keshe ǵana, tipti jańa ǵana seni kórgende sheshem kóz aldyma kelip edi. «Sholpan qaraǵym» deıtin úni de áli qulaǵymda turǵandaı. Maǵan «qaraǵymnan» ózge sóz aıtpaýshy edi. Týǵan sheshemnen de lebizi ystyq edi... — dep onyń da úni ózgerip ketti.

— Mamam jaıynda keıin aıtarmyn, aldymen el týraly, — dep Álibek áli de Sholpannyń júzine qaraı almaı, áldenege aıypty jansha qysylyp, ishteı túıilgen kúıi, sózin qaıtadan bastady. — ...Jalań aıaq júgirsem... Sýynyń boryǵyn tartsam... Qyrynyń jýsanyn julyp ıiskesem... deısiń, Sholpan. Men de solaı oılaýshy em. Jaǵalyq oınaǵan sýyma, asyq atqan taqyryma ańsap jetýshi em. Dýmandy jaılaý qazir qý dala, sýǵa shomylatyn keń sýat qulazyp jatyr. Jer bar — el joq; shabyn bar — mal joq; aýdan bar — halyq joq. Qos Ańqatynyń aralyǵyn jaılaıtyn úsh júz Barqynnan jeti úı ǵana qalǵan; Alqakól men Esenge syımaı jatatyn qalyń Toqsabadan, balyqshynyń qosyndaı, ár jerde bir úı shoshaıyp barmaqpen sanarlyqtaı tur; Qasharsoıǵandaǵy Quldar men Sasyqkóldegi Oljaorys — Búkiler de sondaı. Ne kerek, keship ketken eldiń kúzgi ornyna qarap turyp, júrekti shymshylata ańyratqan Táttimbettiń «Saryjaılaýyn» kózimmen kórip qaıtqandaı boldym. Meniń barar aldymda qyryq úı bir túnde kóterilip, ony aýdan ákimderi kúshpen toqtatpaq bolyp áreket jasaǵan eken. Barbastaýdyń syrtynda qalyń kósh at-kóligin doǵaryp arbalarǵa alqa-qotan ıirip, ózderi ortasyna kirip alyp, kijińdegen sholaq belsendilerdi tumsyqqa soǵyp, aralaryna engizbepti, myltyǵyn kezengen esersoq mılısıalarǵa keýdesin ashyp qarsy shyqqandar da bolǵan. Ne kerek aýdannyń áli kelmeı jóńkigen jurtty oblysqa aıtyp, qaıtartpaqshy bolǵan eken, Hakimniń ózi baryp, bassyzdyq istegen mılısıa qyzmetkerleri men «aıdap kel» belsendilerdi qamaýǵa alǵan. Al, kúngóris izdegen eldi toptap et kombınaty men teri zavodyna, temir jol boıyndaǵy qurylystarǵa ornalastyrypty, — deıdi. Onan burynǵy İshki Reseıge asyp ketkenderin Hakim Samar men Sarytaý ákimderimen kelisip, egisti sovhoz tóńirekterine jumysshy etip aldyrǵan kórinedi. Biraq Hakimniń ózine qarsy: «Eldi kóshpendilikke úıretesiń» dep jala japqan ba qalaı, áıteýir Aqbulaqqa shaqyryp alyp, «partıa men úkimettiń jolyna qarsysyń» — dep orynan alyp, sotqa bergen. Muny maǵan qart komýnıs Asan eńirep otyryp jyrlap berdi. Ózi araq iship ketken. «Elden aırylyp, mola kúzetip qaldym» dep Kemseńdeıdi...

— Oıpyrmaı, mynaý sumdyq eken! Men tap mundaı dep estigen joq edim. «Egin shyqpaı qalypty, artelderdiń haly nashar, onyń ústine belsendiler qyryp barady» degen asyra silteýlerdiń ylańy ǵana emis-emis qulaǵyma kelip edi...

Mamamdy qolymnan jerlep qaıttym. Sol ózimizdiń eki úı, Asan men Súleımen jáne Saǵada qalǵan Óteýli men Muqysh kelin jerlesken. Men barǵan soń jetisine de solar kelip bet sıpasty. Jalǵyz qasharyn soıyp Ádilbek bata oqytty...

Sholpan sazaryp qaldy.

Onyń kóz aldynan erteńgi saǵymmen kóterilip jerden joǵary kólbep jatqan Shalqar kóliniń aına beti, kólge quıǵan qos Ańqatynyń kók-jasyl quraqpen kómkerilgen ırek lentasy... taǵy-taǵy buldyr sýretter shubap ótti...

— Sizdiń úıde jalǵyz... Ádilbek qana qaldy ma? — dep kúrsindi áıel.

— Men baryp ketkende solaı edi. Al, qazir habarym joq. Ol da ketken shyǵar. Óıtkeni men birge ertip keteıin degenimde, «men ózim de jol tabarmyn» degen.

— Jol tapqany qalaı?

— Onyń eshkimge kónbeıtin bir betkeı ekenin bilesiń ǵoı. Sol eshkimniń degenine kónbeıtin minezi aýyl Sovettiń predsedateline qol kótertken. Sol úshin jaýapqa tartyp, tergep te jatyr.

— Ne deıdi, masqara!

— Men de qorqyp edim. Biraq Ádilbek ózine-ózi palýan, ádildikke senedi. Ózine senedi demekshi, árkim ózinshe bas qorǵap, ózinshe aılalap, elden yǵysyp ketip jatqan kórinedi. Aǵaıyndy Qades pen Aqmedıa tal túste aýdandy aldap ketken kórinedi. Qalaı deısiń ǵoı: at-arbasyna tósek-jastyǵyn salyp, onyń ústine súzbe aýyn tıep, Qades Shalqar jaǵasyndaǵy aýdan ortalyǵyna keledi. «Bul taǵy qaısysy kóshe-qashýǵa bet alǵan?» dep aldynan mılısıoner shyqsa, Qades: «Seıdahmet qaraǵym, aman-esenbisiń? Aýdan basyndaǵy aǵaıyndar saý ma? Aqmedıa ekeýmiz myna Shortanbaı aǵashynyń túbinen aý salǵaly shyqtyq. Baıaǵyda balyqtyń uıyǵy arylmaıtyn jer edi. Bıyl taban mol qozǵalypty desedi jurt. Aman bolsa birinshi tizbekti ózińe baılaımyn. Maǵan bir mahorke bolsa da birdeńe taýyp berseń. Japyraq taptyrmas. Nasybaı atpaǵanyma kún jarym boldy, bas qańǵyryp tur. Shaıǵa shydaýǵa bolady, nasybaıǵa shydaý qıyn» depti. Seıdahmet: «Myna tıegeniń bári aý emes qoı — dese, — ıá, astynda tigetin qosym, kórpe, jastyǵym bar. Qos tigip jatyp aýlamasa, atústi balyq ustap óndire almaısyń ǵoı. Bir kún, eki kún balyqtyń júrgen izin barlaısyń, uıyǵynyń qaı jerde ekenin boljaısyń. Aıtqandaı dúkende shaı tapshy, der kezinde ústinen shyǵa bermeısiń. Myna tıyn-tebendi saǵan qaldyryp keteıin, erteńge deıin maǵan bir shırek bolsa da shaı qarastyryp qoıshy. Qasynda júrgen sen satýshynyń tilin bilesiń, — dese, Seıdahmet: — Jaqsy Qadeke, — depti.

Sóıtip, Qadekeń birer kún Shalqar jaǵasynda balyq aýlaǵan bolyp júrip, ózine Aqmedıanyń úı-ishine qosa bir túnde Shalqar aınalyp qashqan. Aýdan ákimderi bergi jaqty qorysa, ol aılasyn asyryp arǵy jaqpen jónelgen deıdi. Sondaı jaı, Sholpan. Árkim óz basyn, óz oshaǵyn qorǵap, tirshilik etýge kirisken. Nátıjesi: el tabanynda jeti-aq úı qalǵan. Onyń ekeýi Ádilbek pen Bekeı qarttyń úıi.

Álibek kógerip ketti. Onyń júzinen kóz aıyrmaı qarap qalǵan Sholpan Álibek sózin bitirgennen keıin de únsiz qaldy. Bulardyń biri shaǵynyp, biri aıap tókken jan syryn Básibekov bóldi. Biraq oǵan qaramastan Sholpan:

— Keldiń be? Jaqsy. Qazir shaı da, tamaq ta daıyn, — dep oǵan oryn kórsetti de, Álibekke eshkimniń oıyna da kelmegen aqylyn aıtty: — Álibek, seniń jurt aldynda janyń taza. Seniń janyńa batqan nárse qazaqtyń adal uly men adal qyzynyń da janyna batyp keledi. Oǵan dálel: ardaqty revolúsıoner aqynymyz bas bolyp Aqtóbege úkimet komısıasy shyǵypty. Ol tótenshe komısıanyń eń basty mindeti kóshken sharýany keri qaıtarý, júdegenine astyqtaı, kıimdeı járdem kórsetý kórinedi. Osy jóninde keshe Isaevtyń telegramyn aldyq. Endi meniń saǵan aıtar aqylym: sol Sáken aǵańa tez jet. Ol jerdegi kúızelis bul jerge de jetti, osy jaıdy aıt, osyǵan shara qoldanýdy sura.

Álibek oılanbastan ushyp túregelip Sholpandy qushaqtaı aldy da, nege ekeni belgisiz balasha betinen súıip:

— Men qazir ketemin. Aqtóbege, Sáken aǵaıǵa... Bárin de jetkizemin. Bárin de aıtamyn, — dep aptyqty.

— Qazir emes, shaı iship, tamaq jegennen keıin, — dep áıel ıyǵynan basyp, jigitti qaıta otyrǵyzdy.

— Bul — jańalyq. Bul — jaqsylyq. Sáken kirisse... Isaev telegramma berse, bul... bul... — dedi Álibek...

---