InfoHub Logo

Móltek áńgimeler

Altynaı men ájesi

Altynaı bıyl altyǵa toldy. Ájesi onyń qolynan jetelep, mektepke apardy. Sabaq bastalǵan kúni olardy yntalandyrý úshin muǵalıma apaılary ár balaǵa eki-úsh taldan ádemi konfet berdi. Ári sol kúni oqýǵa qajet kitaptardy da úlestirgen.

Altynaı úıge kelisimen bári jan-jaqty qaýmalap, «Qalaı, mektep unady ma?» degen suraýlardy jaýdyryp jatqan. Sonda ol turyp:

Bizge búgin eki konfet, bes kitap berdi, — dedi daýsyn ekpindete maqtanyp. Artynsha: — Onyń esesine bes konfet, eki-aq kitap bergende ǵoı... — dedi ókine... Muny estigen ata-anasy:

Apasy, seniń osy qyzyń oqýdyń shekesin qyzdyra qoımas, — dep, kúlip jatyr.

Tek, olaı demeńder! «Jaqsy sóz — jarym yrys» degen. Jaqsy tilek aıtyńdar! — dep, ájesi uly men kelinin tyıyp tastady. — Oqyǵanda oqýdyń jaqsysyn meniń osy qyzym oqıdy áli, kór de turyńdar...

* * *

Altynaı yntaly bala bolyp shyqty. Ár nárseni qalt jibermeı, nege olaı, nege bulaı dep suraı beredi. Ájesi oǵan osynaý dúnıe syryn jalyqpaı, tili jetkenshe túsindirýge tyrysady. Túsindirýin túsindiredi-aý, biraq sábı kóńil qanshalyqty uǵyp jatqanyn ájesi bajaılaı almaıdy. Qulaǵynda qalsyn dep, áıteýir, aıta beredi.

Mektep aýlasyna jaqyndap, qaqpadan kirerde ájesi kóterip kele jatqan portfelin jalma-jan onyń qolynan alyp:

Apa, bershi. Ózim, ózim kótereıin, — deıdi. Bul — onyń ózinshe sómkesin apasyna kótergizgenine namystanǵan túri. Aýyr sómkeniń salmaǵymen jas shybyqtaı bir jaǵyna maıysyp, myqshyńdap ketip bara jatqan nemeresine qarap, ájesiniń júregi eljireıdi.

Qulynshaǵym-aı! Iyǵyńa osy júk artqanyń artqan-aı! Osydan bastap, ómir boıy óz júgińdi óziń kóteresiń. Tek sol jolda uly Táńirim ózi demesin. Júgiń jeńil, ǵumyryń uzaq bolǵaı! — dep tileıdi ájesi kózi jasaýrap.

Ol Altynaıdy mektepke alyp baryp, alyp kelýden esh jalyqpaıdy. Ári quldyrańdaǵan nemeresiniń izine erip, tilekshisi bolyp júre berýden ózge baqyt bar dep oılamaıdy.

* * *

Altynaı mektepke ábden úırendi. Báribir sabaq aıaqtalýǵa jańyn qalǵanda ájesi ony mektep foıesinde tosyp otyrady. Onyń sabaǵy bitken soń ekeýi áńgimelesip, asyqpaı aıańdap úıge qaıtady. Bir kúni úıge kelgen soń Altynaı aýzy burtıyp:

Apa, apa deımin, men eki sabaqtan keıin ashanaǵa barǵanda sen oryndyqta otyrǵan joqsyń ǵoı. Qaıda boldyń? — dedi kádimgideı ókpelep.

Oıbý-ý, Qudaıym-aý! Sen meni tórt sabaq boıy oryndyqta tapjylmaı tosyp otyrady dep oılap júr ekensiń ǵoı. Quldyǵym-aı, endi ne deıin! Men tamaǵym qurǵaǵan soń mekteptiń qasyndaǵy dúkenge sý ishýge ketip edim, — dedi ájesi nemeresiniń kóńiline qarap.

Altý-ý, sen ne degen qyzyqsyń? — dedi sol ýaqytta óz bólmesinen shyqqan onyń óziniń úsh-tórt jas úlken ápkesi bilgishsinip: — Apań seni tórt sabaq boıy tosyp otyrady deısiń be? Apa ol ýaqytta dúkennen sý ishpeı-aq, úıge kelip shaı iship otyrady. — Altynaı ájesi men ápkesine alma kezek jaltaqtaı qarap, qaısysyna senerin bilmeı ań-tań.

Áı, senen kim surady? Nege kirisesiń, bizdiń áńgimemizge, bilgishsinip... Jylpyldamaı, bar ári... — dep, ájesi úlken nemeresin qýyp tastady.

Bala da bolsa, ájesine orynsyz talap qoıǵanyn ózi ishteı uǵynǵan bolýy kerek, Altynaı:

Jaraıdy, apa! Seniń úıge kelip shaı ishýińe bolady, biraq jyldam kelip meni tosyp otyr, — dedi baısaldy.

Kúnim-aý! Seniń aıtqanyń zań ǵoı maǵan! Árıne, baryp tosyp otyramyn...

* * *

Altynaı bıyl ekinshi oqıdy. Mektepke ózi baryp, ózi keledi. Birde ol úıge qýanyp kirdi.

Ala, apa men búgin úsh bes aldym!

Oı, aınalaıyn, kúnim meniń, bes alǵan túrińe bolaıyn, — dep ájesi nemeresin aınalyp-tolǵanyp jatyr.

Qaı sabaqtan bes aldyń? — dedi muny estigen anasy da naqtylaı túskisi kelip.

Sýretten, dene tárbıesinen, bıden!

E-e-eh, Altý, Altý, seniń matematıkadan, dúnıetanýdan bes alatyn kúniń bola ma? — dedi anasy ókinishin jasyra almaı.

Ótken toqsanda bir bes aldym ǵoı...

Áı, ol seniń baǵań emes shyǵar. Adasyp túsip ketken basqa bireýdiń besi shyǵar...

Joq ózimdiki bolatyn... Ózim alǵam...

Fý-ý! Solardan da «bes aldym» dep maqtanasyń ba? Men salyp bergen sýretten bes alǵan shyǵarsyń? — dedi tynysh turmaı ápkesi de mysqyldap.

Seniń salǵan sýretińnen emeı-aq, synypta salǵan sýretimnen bes aldym, — dedi Altynaı jylarman bolyp.

Dene tárbıesinen beretin apaı sabaqqa kıetin formany aparǵandarǵa bes qoıa saldy... — dedi ápkesi Altynaıdy odan saıyn muqatqysy kelip. — Sen bıleı almaýshy ediń ǵoı, bıden qalaı bes aldyń?

Olardyń sózderin únsiz tyńdap otyrǵan ájesi budan ári shydaı almaı kúıip ketti:

Judyryqtaı balaǵa báriń jabylyp, ne kórindi sonsha? Júre ǵoı, aınalaıyn, kúnim meniń. Olardyń sózin tyńdama! — Ájesi Altynaıdyń mańdaıynan súıip, sheshindire bastady. Ózi burqyldap sóılep júr:

Áı, osy balanyń teń qurbylarynan kem qalmaı, qulyn-taıdaı quldyrańdap, dene shynyqtyrýǵa, bıge qatysyp júrgenine «Táýba!» dep qýanbaısyńdar ma? Qudaılaryńdy umytaıyn degen ekensińder... Besti búgin almasa, erteń alar.

Alypty ǵoı ótkende bir bes. Senderge sol jetpeı me? Onysy nesi, tegi... — Bul kelinine bergen toıtarys edi.

Altynaı aldyńǵy jyly bir qys aýyryp, aýrýhana tósegin bosatpap edi. Dárigerler birinshi synypta kóp júgirýge, sekirýge tyıym salǵan. Onyń dene tárbıesi sabaǵyna qatysqany da bıyl edi.

Nemene, senen basqa adam bı bıleı almaı ma? Sýret sala almaı ma? — Ol endi úlken nemeresin tyqsyrta bastady. — Esińde bar ma, seni tórt-bes jasyńnan bastap bıge, sýretke qatysýǵa súıregen kim edi? Endi kelip, kókten bıshi, sýretshi bolyp túse qalǵandaı bolýyn qarashy óziniń... Bar, bizden aýlaq júr, bilgishsinbeı...

* * *

Apasynyń ashýy basylǵan soń úlken nemeresi Aıǵanym esine áldene túskendeı syqylyqtap kúlip ala jóneldi. Ájesi osy qyzynyń ánshi torǵaıdaı shyqylyqtap kúlgenin erekshe jaqsy kóredi.

Kúlkińnen aınaldym, seniń, — dep emirenip qoıady.

Apa, sen meni bıge aparǵanda men saǵan: «Týra esiktiń aýzynda tur. Esik ashylǵanda men seni kórip júreıin», — deýshi edim ǵoı. Sonda sen esiktiń aldynda turatyn ba ediń?

Árıne, basynda turatynmyn. Sosyn... Joq. Ol kezde budan jasyraq, shıraq edim ǵoı. Jaqyn jerdegi dúkenge baryp, azyq-túlik alyp, úıge aparyp tastap keletinmin.

Oı-oı! Men ony bilmedim ǵoı?

Bilgende ne ister ediń?

Jylar edim!

Oı, shirkin-aı, degen! Onsyz da az jylamaıtynsyń...

Al men she, men qaıda boldym? Meni nege bıge aparmadyń? — dedi Altynaı ókpelep.

Onda sen áli kishkentaı bolatynsyń. Bılemek túgil, júre de almaıtynsyń... — dedi ápkesi ózinshe úlkendigin bildirip.

Iá, saǵan! Ótirikti soqpa...

Altataı, janym! Osydan jer qaraıyp, kún uzarsyn, seni bı úıretetin jerge aparmasam ba? Mynanyń maqtanǵany ótip ketti ǵoı, — dedi ájesi úlken nemeresin nusqap.

Ájesi ýádesinde turyp, Altynaıdy endi bı mektebine tasyp júr...

* * *

Altynaı men ájesi áńgimelesip otyr.

Apa, — deıdi Altynaı, — men óskende avtobýs aıdaımyn.

Muratyńa jet aınalaıyn! Biraq nege mashına emes, avtobýs aıdaısyń?

Mashınaǵa az-aq adam otyrady ǵoı, apa! Biz bárimiz syımaımyz. Al, avtobýs satyp alsaq, biz bárimiz sıamyz...

Báriniń qamyn oılap júrgen jaryǵym! Degenińe jet, qulynshaǵym, — deıdi ájesi kózi jasaýrap.

* * *

Altynaıdyń ájesi is tigip otyrǵan. Qasynda oınap júrgen Altynaı:

Apa, a, apa! Bilesiń be, men óskende balabaqshada tárbıeshi bolamyn, — dedi daýsyn sozyp, maqtana.

Jaqsy, kúnim! Biraq nege balabaqshada istegiń keledi? — dedi ájesi ony sóılete túskisi kelip.

Balabaqshada oıynshyqtar kó-ó-óp, balalarmen birge oınar edim.

Oı-bý-ý, janym-aı! «Taıbýryldyń qyryq úsh kúndik kemdigi bar» demekshi, seni balabaqshadan bir jyl erte shyǵaryp alǵanym beker boldy ma eken? Sol bir jyldyń kemdigi-aý saǵan muny aıtqyzyp otyrǵan, — dep ájesi báıek bolyp jatyr:

Oınaı ǵoı, oına, botam. Tek zamanyń tynysh, aspanyń ashyq bolǵaı!..

Aıǵanymnyń qıary

Mekteptegi oqý aıaqtalysymen Aıǵanym men Altynaı alysta, taý bókterinde turatyn naǵashy atasy men apasynyń úıine qonaqqa keldi. Bul — kóktemniń aıaǵy, jazdyń basy, tabıǵattyń ýyzdaı uıyp, tamyljyp turǵan shaǵy edi.

Atasy men apasynyń aýyly Jońǵar Alataýynyń bókterinde erekshe kórkem jerge ornalasqan. Jan-jaǵynan aınala qorshaǵan aq bas shyńdy, kógildir taýlar. Onyń baýraıy — jap-jasyl, ný orman. Orman toly ánshi qustar. Bulardy toǵaı aralaý, sýǵa shomylý sıaqty alýan túrli jaz qyzyǵy tosyp turǵan. Atasy onyń ústine bularǵa bıylǵy jazǵy demalystyń erekshe óterin sezdirgendeı, birneshe qyzyq ermek taýyp qoıǵanyn eskertip ótti.

Atalary baqshada kókónis egýdi bastaǵan kórinedi. Jıen nemereleri kelip, qolqanatqa jaryp, arqa-jarqa bolyp, qoly uzaryp-aq qaldy.

Atasynyń bularǵa aıtqan ermeginiń biri mynaý edi: baqshanyń kún mol túsetin shýaqty bir bóliginiń topyraǵyn aýdaryp baptap, nemerelerine jeke-jeke júıek jasap qoıypty. Kútip, sýarýdy ózderine tapsyratynyn aıtty.

Ertesi kúni olar álgi jerge qıar ekti. Árkimge óz júıegin bólip berip, qalaı egýdi kórsetken soń atasy tek baqylap júrdi. Bar sharýany balalar ózderi atqardy. Egý jumysy aıaqtaldy. Balalar óskinderiniń bas jaryp, jer betine shyǵýyn taǵatsyzdana kútti. Arada birshama ýaqyt etken soń Altynaıdyń júıeginde qyltıyp-qyltıyp kók óskinder boı kórsete bastady. Sol-aq eken, birer kúnniń ishinde symǵa tartqandaı-aq túp-túzý, qatar túzip, jer betine tegis ónip shyqty. Aıǵanymnyń otyrǵyzǵandary áli kóktep shyǵa qoımady. Mundaı ádiletsizdikke Aıǵanym qalaı tózsin? Atasyna ókpelep, daý shyǵardy.

Sen maǵan ónbeıtin, shirigen tuqym berdiń, — dep, jylarman bolyp, shaq-shálekeı ashýlandy. Sómkelerin jınap, Astanaǵa ketemin dep qorqytty. Atasy men apasy:

Batyr-ekesi, bir ashýyńdy ber. Sál shydasańshy, seniń qıarlaryń Altynaıdikinen de ádemi bolyp ósedi, osydan qara da tur, — dep, ázer degende aldap-sýlap, jónge keltirdi.

«Qap, bálem-aı? Ne istesem eken?» — dep oılaǵan atasy ertesine erte turyp, Altynaıdyń júıegindegi kóshetterdi sıretip, Aıǵanymnyń júıegine birazyn kóshirdi.

Tańerteń tura salyp, baqshaǵa júgirgen Aıǵanym ár-ár jerden qyltıyp ósip qalǵan qıarlardy kórip, alaqaılap, qatty qýandy.

Áne, kórdiń be? Seniń ekkenderiń de ósipti ǵoı. Al, sen bolsań, bosqa jylaısyń, — dedi atasy, ony qolpashtaı mıyǵynan kúlip. Arada az ýaqyt ótken soń, atasy aıtsa aıtqandaı- aq, onyń qıarlary da dúr etip qaýlap, jer betine jappaı ónip shyqty. Olar Aıǵanymǵa shynynda da ádemi kórindi.

Atasynyń oǵan ektirgeni keshirek kóktep, keshirek pisetin eń jaqsy tuqym ekenin ol qaıdan bilsin? Ázirge jaıqalyp, ósip shyqqanyna ǵana máz. Júgirip baryp álsin-álsin sýarady. Balamysyń degen...

Aıǵanymnyń aqyl tisi qashan shyǵar eken?

Aıǵanym teledıdardan ertegi kórip otyrǵan. Ertegide óte sulý bir kishkentaı hanshaıymnyń tisi túsip qalyp edi, túnde tis patshasy meıirimdi Feıa apaı kelip, onyń túsken tisin alyp, ornyna altyn manat qoıyp ketedi. Buǵan Aıǵanym qatty qyzyqty. Qyzyqqany sonsha: «Meniń bir emes, eki tisim tústi ǵoı. Meıirimdi Feıa apaı maǵan nege kelmedi?» dep oılady. Shynynda nege kelmedi eken?

«Múmkin, ol meniń, qaıda turatynymdy bilmeıtin shyǵar?! Tap solaı, ol meniń qaıda turatynymdy bilmeıdi». Osyndaı oı kelýi muń eken, ol otyra qalyp, meıirimdi Feıa apaıǵa hat jazýǵa kiristi.

Aıǵanym altyny toltyryp, jetini endi jıyp júrgen. Mektepke áli barmaǵan kezi. Biraq, óz betinshe árip tanyp qalǵan. Ol murny pysyldap, terlep-tepship, jarty bet hatty jarty kún jazyp, ony ájesine tapsyrdy da, ózi tap bir úlken sharýa támamdaǵandaı-aq alańsyz oınap ketti.

Ájesi qyzmet jasaıtyn úlken ǵımarattyń astynda baılanys toraby bar. Ony Aıǵanym jaqsy biledi, ájesine erip, onyń jumysyna barǵanda kórgen. Sol aradan ájesi buǵan neshe túrli ádemi otkrytkalar satyp áperetin. Ol budan buryn da Aıaz ataǵa jazǵan hattaryn dál osylaı, ájesi arqyly berip jiberetin. Ol hattarynyń Aıaz ataǵa týra barǵanyn jaqsy biledi. Óıtkeni, Aıaz ata bul suraǵan syılyqtardy múltiksiz ákelip berip júr ǵoı.

Árıne, ájesi Aıǵanymnyń Aıaz ataǵa jazǵan hattaryn, onyń kózin ala berip, anasynyń qolyna ustanatyn:

Meniń erketaıym Aıaz atasynan qandaı syılyń suraıtynyn kórshi. İzdestirersiń... - dep, qulaqqaǵys jasaıtyn.

Al, bul joly ájesi Aıǵanymnyń hatyn jumysyna alyp kelip, uzaq oqydy. Bir árpi úlken, bir árpi kishi, biri joǵary órlep, biri tómen salbyrap, biri qısaıyp, biri teris aýdarylyp túsken, bir-birine tirkesip jazyla bergen qıqy-jıqy áripterdi qýalap otyryp, nemeresiniń meıirimdi Feıa apaıǵa degen úlken ókpesi baryn túsindi. Meniń eki tisim tússe de sen maǵan kelip mánet bermediń ǵoı dep sógipti ony. «Árıne, sen meniń qaıda turatynymdy bilmeısiń ǵoı, sondyqtan kelmegen shyǵarsyń» — dep, onysyn ózi jýyp-shaıyp, turatyn jerin anyq kórsetipti: «Almaty. Dostyq dańǵyly 109 «a», 3-páter, II qabat, Aıǵanym».

Ájesi keshke qyzmetten kelgende, Aıǵanymnyń birinshi saýaly:

Meniń hatymdy tis patshasy — meıirimdi Feıa apaıǵa jiberdiń be? — deýden bastaldy. Sosyn:

Búgin ne ákeldiń? — dep surady.

Árıne, árıne, jiberdim. Kút, meıirimdi Feıa apaıyńnan bir habar bolyp qalar, — dedi ájesi de salmaqtap, ákelgen táttisin onyń qolyna ustatyp jatyp.

Keshke balalardy jatqyzarda ájesi Aıǵanymnyń anasynan:

Mynanyń túsken tisterin laqtyryp jibergen joqsyń ba? Bershi maǵan, — dep surap aldy.

Shúberekke túıilgen eki tisti Aıǵanymǵa kórsetip, onyń jastyǵynyń astyna salyp qoıdy.

Endi uıyqta. Sen neǵurlym tez uıyqtasań, meıirimdi Feıa apaı solǵurlym tezirek keledi, — dedi ájesi nemeresiniń shashynan ıiskep.

Aıǵanym pys etip, tez uıyqtap ketti. Ájesi tis túıilgen shúberekti alyp, ornyna júz teńgelik eki manat salyp qoıdy.

Ertesine oıana salysymen Aıǵanym jastyqtyń astyna qolyn júgirtip edi, saýsaqtaryna eki júzdik kúmis aqsha ilindi.

Áje, áje, túnde meıirimdi Feıa apaı kelip, meniń túsken tisterimdi alyp ketipti. Mine, qarańdar, ornyna maǵan eki aqsha qaldyrypty, — dep, kózi qýanyshtan jaınap, edi de bal-bul janyp, ony úı ishindegilerge tegis kórsetip shyqty.

Qap, meni nege oıatpady eken. Rahmet aıtar edim... — dep qatty ókindi.

Osy ádet boıynsha ol sút tisteri túsken saıyn ony jastyǵynyń astyna salyp, jastanyp jatatyn boldy. Ájesi túnde tisti alyp, ornyna aqsha salyp qoıady. Aıǵanym ósken saıyn ájesiniń qoıatyn aqshasy da ósýde. Buryn júz, eki júz teńge qoıýshy edi, keıin bes júz teńge salatyn bolyp júr. Aıǵanym tek bir-aq nárseni túsine almaıdy. Kóńiline sol dúdamal týǵyzyp, sosyn da ájesinen jıi suraı beredi:

Meıirimdi Feıa apaı túsken tisterdi nege alady? Ol oǵan nege kerek? Aıtshy, apa, — dep qınaıdy.

Qaıdan bileıin...Tis patshasy bolǵan soń túsken tister shashylyp qalmasyn, jıyp alaıyn deıtin shyǵar... Tegin almaıdy ǵoı, ornyna saǵan aqsha beredi.

Árıne, ańsha bergeni jaq-sy-y. Túsken tisti ne isteıdi? — dep surap turmyn ǵoı. Ájesiniń jaýaby oǵan pálendeı nanymdy kórinbeıdi. Nanymdy shyqpaǵan soń, sener-senbesin bilmeıdi.

Aıǵanymnyń aqyl tisi áli shyqqan joq. Aqyl tisi shyqqanda, bálkim, bárin ózi túsiner...

«Aqyrzamannyń» jumbaǵy

Kóktem kezi.

Apa, apa, bir jumbaq aıtaıyn ba? — dedi, syrttan kirgen Aıǵanym ájesine erkeleı.

Aıta ǵoı, kúnim.

Aıtsam, aýlany sypyrýshy ataı eki kesek kómir men bir sábiz taýyp aldy. Ol neni bildiredi? Bilesiń be?

Qaıdam? Oılanyp kóreıin... Qalaı, qalaı deısiń?

Ol jumbaǵyn qaıtalap aıtyp berdi.

Túk uqsam buıyrmasyn. Bir kómek alýyma bola ma?

Bolady.

Ájesi olaı oılap, bylaı oılap, jaýabyn tappady:

Men jeńildim. Óziń aıtshy.

Op-ońaı ǵoı. Ol — erip ketken Aqqalanyń qaldyǵy emes pe?!

O, toba-aı! Aqyrzamannyń jumbaǵy da ózgeshe, — dedi ájesi ernin sylp etkizip.

Sodan beri Aıǵanym «Aqyrzaman degen ne?» — dep ájesiniń qyr sońynan qalmaı júr.

Qupıa qalta

Mektep tabaldyryǵyn bıyl attaǵan Altynaıǵa kitap oqyta almaı ájesi kóp áýrelendi. Oqysa da shala-pula oqıdy da, kitaptyń betin jyp etkizip jaba salady. Sodan qaıtyp oqýǵa baspaıdy-aý, baspaıdy. Tipti, qolyna alǵysy joq. Zorlap oqytaıyn dese, jylaı bastaıdy. Bul balany qaıtip qyzyqtyrsam eken dep oılaǵan ájesi bir kúni dúkenge baryp, ári ýaq, ári dámdi kámpıttiń neshe túrinen molynan ákelip, tyǵyp qoıdy.

Altynaıǵa sabaq qaratýǵa otyrǵanda qaýsyrmaly penjeginiń ishindegi qaltarys qaltasyna bir ýysyn sala otyrady. Altynaı úıge berilgen tapsyrmany bir ret oqysa bir talyn, ekinshi ret oqysa, taǵy bir talyn eshkimge kórsetpeı, onyń tańdaıyna salyp jiberedi.

Ápkesi men sińlisinen tyǵyp jegen kámpıtten dámdi esh nárse joq bolsa kerek. «Eshkimge kórsetpeı je» degen saıyn Altynaı apyl-ǵupyl tez jep qoıýǵa tyrysady. Táttiniń dámi tańdaıynda ǵana qalǵan ol tamsanyp-tamsanyp qoıyp, ájesine jaýdyraı qaraıdy.

Ne, az bolyp qaldy ma? Taǵy beremin, tek ol úshin úı tapsyrmasyn asyqpaı, qaıtalap oqyp shyǵýyń kerek, — deıdi ájesi de meıirlenip.

Altynaı kishkentaı bolsa da ádiletti bala, ár betti oqyǵan saıyn syılyq retinde bir tal kámpıt alatynyn tez uǵyndy. Odan artyq dámetpeıdi. Osylaısha sabaq qaraý jalǵasa beredi. Ájesiniń de, Altynaıdyń da esebi túgel.

Altynaıdyń anasy ary-beri bir-eki ret ótkende: «Sender búgin uryspaı, jylamaı-syqtamaı sabaqty qalaısha beıbit túrde, yń-shyńsyz qarap otyrsyńdar?» — degendeı seziktene kóz tastap qoıdy. Oǵan qylp etetin bular joq. Árkimniń óz qýanyshy ózinde.

Álden ýaqyttan soń kóńilderi birlengen olar, «Eshkimge aıtpa» dep ájesi Altynaıdy, «Sen qupıa qaltadaǵy kámpıtti bireýge berip qoıma» dep Altynaı ájesin shegelep, «Sabaq qaraý aıaqtaldy», — dep oryndarynan kóńildene túregeldi.

Ázirge olardyń bul qupıalaryn eshkim bilmeıdi... Tipti, bárin biledi degen Aıǵanym da...

Altynaıdyń qorqynyshy

Taǵy birde Altynaıdyń áldebir qylyǵyna keıigen ájesi:

Jarqynym-aı, sen osy qashan adam bolar ekensiń? — dedi taýsyla.

Apa, sonda men nemene áli adam emespin be? — dedi, ol aýzy burtıyp.

Jópeldemede sasyp qalǵan ájesi qalbalaqtap:

Aqylyń qashan tolar eken degenim ǵoı, — dep jatyr.

Anam Álımany áli aqyly kirmegen, maımyldyń balasy dep aıtady ǵoı. Ol kıiminiń bárin teris kıedi. Eki báteńkesin eki jaqqa qaratyp kıip alyp, tórt aıaqtap shapqylap júgiredi. Ózi banandy jeı beredi, jeı beredi. Sodan bet-aýzy satal-satal bolyp otyrady, máz bolyp. Men ondaı emespin ǵoı...

O-o-o! Ol naǵyz maımyldyń ózi. Sen oǵan qaraǵanda adam bolýǵa bir taban jaqyndap qalǵansyń ǵoı...

Apa, aıtshy, sonda men qalaı tez adam bolamyn?

Ájesi Altynaıdyń qorqynyshyn túsine qalyp:

Maımyldy adam etken eńbek deıdi ǵoı. Kóp-kóp eńbektenseń, sabaǵyńdy shala-pula qaraı salmaı, tıanaqty oqysań, múmkin, jyldam adam bolyp ketersiń. Biraq, ol seniń qolyńnan keler me eken?..— dedi eleýsizdeý ǵana.

Maımyl bolyp qalýdan qoryqqan ol dereý baǵana laqtyryp tastaǵan kitaptaryna úńildi. Ony kórgen ájesi: «Balamysyń degen-aý», — dep mıyǵynan kúlip qoıdy.

Ájesi keshki asqa palaý ázirlemek bolyp, kúrish tazalaýǵa oqtalǵan. Janyna júgirip kelgen Altynaı:

Apa, apa, men tazalaıynshy. Kishkentaı qoqymdardy seniń kóziń kórmeıdi ǵoı, maǵan bershi, — dep, ánsheıinde shaqyryp keltire almaıtyn nemeresi otyra qalyp kúrishti aýdarystyra bastady.

Shyn rıza bolǵan ájesi:

Adam bola bastaǵan túrińnen aınaldym, — dep meıirlenip, nemeresiniń mańdaıynan ıiskedi.

Altynaıdyń muǵalıma bolǵysy keledi, biraq...

Altynaı bıyl bastaýysh synypty támamdady. Ol alǵashqy ustazy Gúlmıra apaıyn sondaılyq jaqsy kóredi, oǵan uqsaǵysy-aq keledi. Sońǵy ýaqytta ony «Óskende kim bolamyn?» degen oı kóp-kóp mazalaıdy. Kim bolýshy edi, Gúlmıra apaıy sıaqty muǵalıma bolýdy armandaıdy ǵoı. Biraq... biraq...

Apa, apa deımin, tyńdashy...

Al, aıta ǵoı,qulaǵym sende.

Men óskende Gúlmıra apaıdaı muǵalıma bolǵym keledi.

Bola ǵoı, kúnim! Oǵan kim bóget jasaıdy? Muratyńa jet!..

Biraq, matematıka qıyn ǵoı. Men esepti shyǵara almaı qalsam, balalardan uıat emes pe?

Áli ósesiń... Aqylyń tolady. Bastaýyshtyń esebin shyǵarýdy oǵan shekti úırenersiń, ne kórinipti sonsha...

Altynaıdy ájesiniń jaýaby ılandyra qoımady. Sol quryǵyr esepterdi óskende de ońaı shyǵararyna kóńili onsha senbeı tur. Ol qatty abyrjýly.

Ana, men oılap taptym, — dedi ol qýanyp, birazdan soń. — Men óskende sýret sabaǵynan beretin muǵalıma bolamyn. Balalarǵa sýret salǵyzyp qoıyp, ózim qara-a-a-p otyramyn, — dedi qıalǵa berilip.

Áı, botaqanym-aı, jalqaýlyǵyńnan qashan arylar ekensiń?.. Bola ǵoı, bola ǵoı! Degenińe jet, — dep, ájesi máz.

Joǵalǵan tis

Álıma bıyl bes jasty toltyryp, altyǵa aıaq basty. Onyń astyńǵy bir tisi bosap, mazasy ketti. Anasy dárigerge aparyp, juldyrtyp tastaıyn dep edi, qorqyp barmady. Álıma ony qyzyq kórip, tilimen ary-beri yrǵap, qozǵap qoıady. Eki-úsh kún solaı júrdi. Búgin tańerteń tursa, keshe ǵana bar tisi ornynda joq. Kúlgen kezde ketıip turǵanyn alǵash kórgen ápkesi Altynaı:

Álıma, tisiń qaıda ketken? — dedi tańdanyp. Álıma áýeli tisin tilimen izdep kórdi, saýsaqty aýyzǵa salyp jiberip, tekserip aldy. Tisi joq! Dereý aınanyń aldyna baryp, aýzyn ashyp, olaı qarady, bylaı qarady. Burynǵy tisi joq, ornynda basqa kishkentaı tis aǵarańdap qylaqytady. Ol endi jylap, anasyna qaraı bezekteı jóneldi.

Meniń tisim kip-kishkentaı bolypty, — dep jylap qoıa berdi.

Oı, aqylsyzym-aı! Ol jańa tisiń ǵoı, shyǵyp kele jatqan, qoı, jylama, — dep anasy kúlip, betinen súıip, jubatyp jatyr.

Burynǵy tisiń qaıda? Qaıda túsip qaldy? — dep eki ápkesi eki jaqtan suraqty jaýdyrdy...

Álıma túkke túsinbeı tur. Onyń bar biletini — keshe ǵana bar, áp-ádemi tisiniń búgin kip-kishkentaı bolyp qalǵany.

Bári jabylyp, Álımanyń tisin izdep ketti.

Tańerteń onyń tósegin jınaǵanmyn, túsken tis joq bolatyn, — dep shyqty Altynaı. Ápkeleri Álıma oınaıtyn burysh-buryshty túgel aqtardy. Tis tabylmady. Joq. Bir ápkesi:

Bul keshe keshke alma jep júrgen, sonda baıqamaı jutyp qoıǵan shyǵar. Onda tisi ishinde júr. Tez dárigerge aparý kerek, — dedi bilgishsinip.

Jatarda tisin tazalaǵanda tis pastasyn óte kóp jaǵady. Sosyn turǵany — bir saǵat aýzy kópirip. Sonda pastamen birge túkirip tastaǵan shyǵar, — deıdi ekinshisi.

«Dárigerge aparaıyq» degendi estip, Álıma qaıta jylap qoıa berdi.

Jylama, kúnim, seni eshqaıda aparmaıdy. Túsken tisiniń ornyna jańa, odan da ádemi tis shyǵady, — dep, ájesi báıek bolyp júr.

Álıma, endi saǵan tis patshasy meıirimdi Feıa apaı túsken tisiniń ornyna aqsha bermeıdi, — deıdi Aıǵanym ony odan saıyn kelemejdep.

Áı, kúıdirgi, bilgishsinbeı tura turshy, — dep ájesi oılanyp qaldy. Kenet, áldene esine túskendeı túıtińdep, qaltalaryn aqtaryp ketti. Bir qaltasynyń túbinen tabylǵan eki júz teńgelik «saryqulaqty» qolyna qysyp alyp, balalardyń bólmesine qaraı typyńdaı basyp bara jatty. Álımanyń tóseginiń qasyna kelip, qolyndaǵysyn onyń jastyǵynyń astyna jasyra qoıdy. Sosyn:

Álımash, beri kelshi, — dep, nemeresin shaqyrdy.

Jastyǵyńnyń astyn qarashy, — dedi ol, ózi ony-muny jınaǵan bolyp júrip, eleýsiz ǵana. Onyń sońynan tapyraqtaı júgirip, ápkeleri de jetti. Jastyqty kóterip, eki júz teńgeni kórip, esh nársege túsinbeı turǵan Álımanyń qasyna kelip:

E-e! Tisińdi tis patshasy meıirimdi Feıa apaı kelip alyp ketken eken ǵoı. Mine, ornyna saǵan aqsha qaldyrypty, — dedi olar sendire.

Álıma máz bolyp qýanyp, saryqulaqty qolyna ustap, shapqylap júgirip, oınap ketti.

Álıma, andaǵy aqshańa balmuzdaq satyp alaıyqshy, — dep, endi eki ápkesi eki jaqtan oǵan jalynyp júr.

Iisshil Álıma

Dalada oınap-oınap kelip, ardyń-kúrdiń as úıge engen Altynaı:

Apa, keshki tamaqqa ne ishemiz? — dep surady.

Ájesi aıtyp úlgergenshe, tórt jasar Álıma:

Beshbarmaq jeımiz, — dep taq ete qaldy. Odan mundaı sóz kútpegen ájesi de, anasy da kúlip:

Áı, sen ony qaıdan bile qoıdyń? — dep surap jatyr.

Altý, sony da bilmeısiń be, ettiń ıisi shyǵyp turǵan joq pa? — dedi ol ápkesin muqatyp.

Iisshilin qaraı gór óziniń, — dedi ájesi qurtaqandaı nemeresin baýyryna basyp. Sodan beri onyń aty ıisshil Álıma!

Qutyrma da, qurma da emes Álıma

Úıdi basyna kóterip, ary-beri shapqylap júgirgen nemeresine ájesi:

Qutyrma, Álıma, — dep edi. Qasyna júgirip kelgen ol:

Apa, men qurma emespin, — dedi ókpelep.

Men saǵan qurmasyń dep turǵanym joq, qutyrma deımin!

Men qutyrma da emespin, qurma da emespin, Álımamyn dedim ǵoı saǵan, — dep, ol bilgishsinip, bir nárse tyndyrǵandaı typyńdaı jóneldi.

Al, osydan keıin bir nárse dep sóılep ker... «Ózińnen zor shyqsa, eki kóziń sonda shyǵar» degen de...

Túıege mingen Álıma

Kóktemgi demalys kezinde ata-anasy balalardy ertip alyp jylqyly aýylǵa qydyrǵan. Aıǵanym men Altynaı atqa minip, orman aralady, serýendedi. Álımany qorqar dep atqa mingizbegen. Sóıtse, onyń da atqa mingisi kelgen eken. Túıe jetektep bara jatqan atasyn kórip:

Men túıege minemin, — dep qıǵylyq saldy.

Ony jerden tik kóterip alǵan atasy ony shókken túıeniń eki órkeshiniń arasyna otyrǵyza qoıdy. Túıeniń órkeshinen tas keneshe jabysyp, qushaqtap alǵan ol, álsin-álsin oǵan betin tıgizip qoıyp:

Týra meniń apam sıaqty — jup-jumsaq, jyp-jyly, — deıdi máz bolyp. Apasynyń kıip júrgeni túıe jún keýdeshe ekenin qaıdan bilsin. Muny kórgen atasy:

Úlkenderin atqa minýge qolqalap áreń kóndirip edik, kip-kishkentaı bolyp, túıege jabysýyn qara, bunyń, — dep kúlip jatyr.

Buıda taǵyp jiberińiz, áke-sheshesi Álımanyń túıege mingenine toı jasasyn, — desti muny kórip turǵandar.

Ol da jón-aý...

Altynaıdyń dápterindegi Álımanyń besi

Altynaıdyń sýret dápteriniń ashyq jatqanyn kórgen Álıma ony paraqtap qarap shyǵyp, qatty qyzyǵyp ketti. Otyra qalyp, sýret salýǵa kiristi. Ol úı salǵandy, onyń aınalasyna bıik toǵaı, kóp gúlder salǵandy jaqsy kóredi. Úı de saldy, teńiz de saldy, ondaǵy balyqtarǵa deıin dápterden oryn taýyp jatty. Áıteýir, armansyz-aq shımaılady.

Bir aınalyp kelgen Altynaı dápterin kórip, jylap jiberdi. Ekeýiniń arasynda aıqaı-shý shyqty. Ara túsken anasy:

Nege dápterińdi kóringen jerge qaldyrasyń? — dep, Altynaıdyń ózin kinálady.

Úı tapsyrmasyn teksergende muǵalim aǵaı maǵan endi eki qoıady, — dep ol jubanar emes.

Esh nárse túsinbegen Álıma ań-tań. Uzaq daýdan keıin anasy Álımaǵa Altynaıdan keshirim suratyp, ekeýin tatýlastyrdy-aý.

Bul oqıǵa umyt bolyp ta ketip edi. Bir kúni mektepten qýanyp kelgen Altynaı:

Apa, esińde me, ótkende men jyladym ǵoı, sondaǵy Álımanyń meniń dápterime salyp tastaǵan sýretterin muǵalim aǵaı kórip, maǵan urysqan joq. Men:

Muny meniń sińlim baıqamaı salyp qoıypty, — dedim. Sonda aǵaı:

Sińliń neshede? — dep surady. Men:

Beste, — dedim.

Bestegi balanyń sýreti bolsa, endeshe bes qoıaıyn, — dep, aǵaı oǵan eki bes qoıdy, — dedi dápterin kórsetip. İle:

Al, meniń úı tapsyrmasyna salǵan sýretime tórt qoıdy. Aǵaı ózi qyzyq, — dedi Altynaı burtıyp.

«Besti Aıǵanym-aq alsynshy»

Dastarqan basynda ájesi nemerelerinen toqsandy qalaı aıaqtaǵandaryn surap otyr.

Men eki sabaqtan tórtke shyqtym. Qalǵandary — bes, — dedi úlkeni Aıǵanym.

Qaı sabaqtan tórtke shyǵyp júrsiń?

Qazaq tili men ádebıetinen.

Osy seniń qazaqshań beske jetpeı-aq qoıdy ǵoı, — dep, ájesi ájeptáýir keıip aldy. — Al, seniń úlgerimiń qandaı? — dep, ol endi Altynaıǵa buryldy.

Men eki sabaqtan beske shyqtym, qalǵandary — tórt.

Besteriń qaısynan?

Dene tárbıesi men mýzyka ǵoı.

Qalǵandarynyń tórt ekeni ras pa?

Árıne!

Tolyq tórtke shyqsań, bopty. Tórt te jaman baǵa emes, — dep ájesi kóńildenip qaldy.

Apa, men tórt alsam, ashýlanasyń da, Altynaı tórt alsa, qatty qýanasyń, — dep Aıǵanym daýlasa ketti.

Endi, qaıteıin...

Men baıqamaı tórtten tómen baǵalardy da alyp kelemin ǵoı.

Oı-oı-oı! Baıqamaı deshi, oqymaı ekilik alatyny oıynda joq.

Qoıyńdar endi. Altynaı áli kishkentaı. Óskende alady besti. Solaı emes pe?

Apa, sol besti Aıǵanym alsynshy, úlken ǵoı, maǵan tórt te jetedi.

Aha, úlken kámpıtti Aıǵanym jesinshi dep eshqashan aıt- pa-aı-s-yń! Al, bir nárse isteý kerek bolǵanda Aıǵanym úlken ǵoı dep shyǵa kelesiń. Sen qýsyń Altynaı...

Qoıyńdar daýlaspaı, áne, shesheleriń kele jatyr, ekeýińe de toqymash beredi...

Úlken ǵoı, toqymashty Aıǵanym jesinshi, — dep Altynaı shyǵa jóneldi.

Ájesi quldyrańdaǵan qara tenteginiń tapqyrlyǵyna qýandy.

«Sen kempir emessiń, apasyń ǵoı»

Muǵalıma úı tapsyrmasyna tek bir áripten bastalatyn sózderden sóılem qurap, shyǵarma jazýdy tapsyrǵan. Aıǵanymǵa «K» áripi tıipti. Otyra qalyp oılanyp-oılanyp, sydyrtyp jaza bastady:

«Kók kóılek kıgen kempir kitaphanaǵa keldi. Kitaphanada kitap kóp. Kempirdiń kózi kózildiriksiz kórmeıtin. Kózildirigin kıip, kitaptardy kórdi. Kempir kitaphanada kıno kórdi. Kóp keshikpeı keri ketti. Kelisimen kóriktegi kómirdi kesedi. Kóp-kóp kóbelekterge kezdesti. Kempir kók kımeshek kıdi. Kempirdiń kósegesi kógerdi...»

Jazyp otyr, ózi sambyrlap daýystap oqyp otyr.

Aıtshy, taǵy ne qosýǵa bolady?

Ony baǵanadan beri únsiz tyńdap otyrǵan ájesi qatty shamdandy:

Sen nemene, «kempir, kempir», — dep qaqyldap qaldyń. Kempirden basqa sóz tappadyń ba? Ne, qazaqta K-den bastalatyn ózge sóz quryp pa, tegi?

Kóńili zerek Aıǵanym ájesiniń ashýlanǵanyn seze qalyp:

Sen nege keıısiń? Sen kempir emessiń, sen apasyń ǵoı, al, bul basqa kempir, — dedi erkeleı kúlip.

Jazaryńdy jazyp qoıyp, meni jubatqan túrińe bolaıyn! Bar, kózime kórinbe...

Taptym, taptym! «Kempir keıidi. Kempirdiń kózine kórinbeıin», — dep, qaǵaz-qalamyn shapshań jınaǵan ol dereý taıyp otyrdy.

Nemeresiniń tapqyrlyǵyna kóńildengen «kempir» shyn kóńilden kúldi...

Áje men nemere tileýi

Ájesi birkıer bıik ókshe týflı satyp aldy. Alaıyn dep almady, dúkenge baryp, ólshep kórip edi, aıaǵyna jaıly sıaqtandy. Qurǵyrdyń ókshesi qalaı bolar eken, aıaqty aýyrtpas pa dep kúdiktenip turǵan. Dúkenshi de bir jampoz qyz eken:

Apaı, ókshesi pálendeı bıik emes qoı. Aıaqqa jaıly. Jaıdaq ókshe kıýge asyqpańyz, ol kúnge de jetersiz áli. Ázirge, bıik ókshe týflı kıýge jaǵdaıyńyz kelip turǵanda, nege kımeske? — dep, bastyrmalatyp, taqyldap qoıar emes.

Bireýdiń úgittegenine tez kóngish, jumsaq mineziniń arqasynda ol aqyry týflıdi satyp alyp keldi.

«Iá, Alla, ıgilikke, qýanyshqa, jaqsylyqqa kıgize gór» degen tilekpen aıaǵyna suqty. Osy kezde mektepten kelgen úlken nemeresi Aıǵanym týflıdi kórip, qatty qyzyqqany. Bala emes pe, qyzyqqanda týflıdiń ózine emes, ókshesine qyzyǵady ǵoı.

Apa, ekeýimizdiń aıaǵymyz birdeı eken ǵoı. Men kıip kóreıinshi, — dep, kıip, olaı-bulaı júrip kerdi.

Apa, men kınoǵa kıip baryp keleıinshi. Tek, sen anama aıtýshy bolma, — dep, ájesin shegelep qoıdy.

Baıqa, tobyǵyńdy taıdyryp alma, — dep jatyr ájesi báıek bolyp. — Kı, kıe ǵoı. Seniń bir qýanǵanyń nege turady?!

Osylaı ekeýara bir týflı — olardyń qupıasyna aınaldy.

Ájesi: «Jasaǵan ıem, biz ókshe týflı kıip, tyq-tyq basyp júrer kúnderimdi uzaǵynan etkeısiń» dep tilese, jasóspirim nemeresi: «Shirkin, tezirek ósip, tek bıik ókshe, ádemi týflı kıip júrsem ǵoı» dep bala kóńilmen armandaıdy. Ájesi qarttyqqa baıaýlap barǵysy kelse, nemeresi jastyq dýmanǵa tezirek jetkisi keledi.

Ázirge ekeýiniń qalaý-tileýi týflıdiń úsh-tórt eli taqasynda toqaılasyp tur. Alla ekeýiniń de tileýin bergeı!

---