InfoHub Logo

...Bozjigit aǵam úı kóleńkesindegi tildeı taqtaı sákide otyr eken. Nemeresi kartop túptep júr. Jyl ótip ketse de amandasyp jatyp ol meni qolymnan tanydy. Birazdan beri kózden aırylyp qalǵan.

— Myna kúshik ne tyndyrdy eken dep ádeıi otyrmyn.

— Onyń ne tyndyrǵanyn qaıdan bilesiz?

— Men ketpenniń dybysynan-aq sezemin ǵoı.

— Hal-ahýal qalaı?

— Onyń nesin suraısyń, seksenge deıingi ǵumyr — ómir, odan keıingisi túkke keregi joq báldý-sháldý eken. As iship, aıaq bosatqannan basqa tirshilikke esh qajetiń joq. As iship, aıaq bosatqan da tirshilik bolyp pa, sol ishken-jegenińdi tógip tastaý úshin de jetek kerek. Masyl bolǵanyma da onjeti jyl, — dep keýdesin tiktedi de quddy kórip otyrǵandaı Qyrǵıdyń sabalaq qaraǵaıly jotasyna shógip bara jatqan kúnniń qyzyl tabaǵyna qarap qoıyp oty qashqan aqseleý tóbeshikteı alamysh basyn sıpady. — Mynaý qýrap ketken bes tal qylshyqty sypyryp tastaýǵa álgi Saılaýhannyń qoly da tımeı júr-aý. — Dóńgelek-dóńgelek oıma jyltyrda oınaq salǵan qyzǵylt saǵym basynyń alamyshyn molaıtyp, sırek shashynyń kúmisteı aq qylshyqtaryn onan saıyn tikireıtip jiberdi. Ketpenniń dybysyna qulaq túrgendeı qunjyńdap júrgen nemeresine tesilip únsiz otyryp qaldy. Janardyń oty óshken, júzindegi surǵylt kireýke bolmasa ol maǵan baıaǵysyndaı kórindi. Baıaǵyda da ol dáp osylaı bizdi baǵyp, tesilip otyryp alatyn edi. Kázir baıaǵynyń da seksenin ómir dep, qalǵan onjetisin syzyp tastap otyr. Taǵy da toqsannyń jetisi... Bizdiń shaldarǵa toqsannyń jetisi tabıǵattyń mańdaıǵa jazǵan jazasy ma, álde qamsyz tynysh tirliktiń mazasy ma? Bozaǵamnyń ómir eken dep otyrǵan sekseni qandaı edi?..

...Bul eldiń úlken-kishisine tán taýsylmaıtyn ázili bar. Ashtyqta da, toqtyqta da, erikkende de, eńbekte de, qýanysh ústinde de, tipti muń jamylyp otyryp ta ázil-ospaqqa júgiredi. Sol ázildiń astarynda shyndyq ta joq emes. Bul da bir urpaqtan urpaqqa jalǵasqan, babadan qalǵan mura sekildi.

Bizdiń Topqaıyńǵa «Alty tazdyń aýyly» dep at taǵyp ketken jezdemiz Sadyq edi. Apaıymyz Nurbalany sózden jyǵa almaǵanda alty tazdy sanap berip toqtatady eken. Moıyndamasaq ta munyń da jóni bar sekildi. Kolhoz bastyǵy — oıma taz, onyń orynbasary — aına taz, qoı fermasynyń bastyǵy — qıma taz, jylqy fermasynyń bastyǵy — jelke taz, sıyr fermasynyń bastyǵy — qyrma taz, aýyl ráıisi — qyrsyq taz. Birde aýdandyq partıa komıtetiniń búrosynda jınalys tóraǵasy:

— Nemene, endi búro májilisinde de bórikpen otyratyn bolǵanbyz ba? — dep qaharyn tókken eken.

— Onda quıqasy bútinder osynda qalsyn da, qalǵanymyz shyǵyp ketelik, — dep osy Bókem ornynan turyp bas kıimin sheship tastapty. Qalǵan beseýi de bórikterin sypyrǵanda kúlkiden shańyraq opyrylyp ortaǵa túse jazdapty. El basqaratyn quıqasy bútin azamat tappaıtynyn bilgen aýdan basshysy:

— Endeshe quıqasy bútinder de, bútin emester de budan bylaı baskıimderin sheshpeıtin bolsyn, — dep qutylsa kerek.

Óz basynyń jetisip turǵany shamaly bolsa da Sadyq jezdemiz osyny ádemilep elge jaıǵan. Áldekim ózine min taǵa qalsa, men bir aýylda jalǵyzbyn ǵoı, meniń basymdy emge tappaısyńdar dep dásterdeı bolady eken. Munyń da jóni bar, ol kisi baryn jasyrmaı, óz kemshiligin ózi kúlki qylyp júretin kóńildi adam edi.

Táıiri, kóp ishinde alty taz degen de sóz bolyp pa. Biraq soǵys kezinde aýylda osy altaýynan basqa azamat ta qalmapty. Jappaı mobılızasıa bas jaqqa da qaramaǵan, tek jastary asyp ketken soń qarý ustaýǵa jaramaǵan. Topqaıyńnan júzden astam jigitter maıdanǵa attanǵan eken. Búginde sanap otyrsaq, qaıtyp oralǵany tórt-beseý-aq. Kázirgi kókbastardyń bári de áke kórmeı óskender. Solardyń kóńil túkpirinde baıaǵy jetimdiktiń sher bop qatqan muńy da bar shyǵar. Bir ǵajaby, olar áke jasynan asyp ketse de ákeler týraly tátti qıalmen, móldir sezimmen kókirek jylytyp, solar týraly jaqsy lepesti kóńilde saqtap kele jatqandar. Aramtamaq bop alaqan jaıýdan ketkeli ákeni kórgendermen úzeńgi qaǵystyryp, qatar eńbek etip, bir shekpendi birge jamylyp, solarmen zamandas bolyp birge óskender. Kázir de ákeni kórgenderdiń aýzynan aqyl kútip, kázir de ákeni kórgenderdiń qas-qabaǵyn baǵyp otyrady da solardyń taýsylyp bara jatqanyna baıaǵydaǵy ákelerin soǵysqa uzatqandaı qapalanyp qalady.

Aıǵaıshy kósemderdiń kósh basy osy Bókem, bylaıynsha aıtqanda Bozjigit aǵamyz edi. Bir kezde vetsanıtarlyq kýrsty bitirip, sonan «senatar» atanypty. Odan aýyl sovet ráıisi bolyp «yspolkom» degen laýazymǵa ıe bolǵan, keıinnen on jyldan astam kolhoz basqaryp «prsedátil» degen tıtýldy qosyp aldy. Oǵan osy ataqtyń bárin bergen aýyldyń atqoıǵysh qatyndary, oǵan sebep — qaınaǵa men qaınynyń atyn atasa erkektiń qasıeti qashatyndaı «maıystyra» qoıatyn eski ádet: bireýdiń sıyry týa almaı jatsa, «senatar qaınymdy shaqyra ǵoı», ólgen sıyryna akt kerek bolsa, «depýtat qaınaǵaǵa júgir», týǵan jylyn umytyp qalǵan kempir-sampyrlar «álgi yspolkom qaınym jyl qaıyryp bersin» deıtinder bar. Qysqasy, árkim qajetine qaraı, árkimniń úırenshigine oraı Bókemniń san qyzmetin túpten qazyp taýyp ala qoıady. Bókem de torpaqtyń «tyshqanshyǵyn» úzip, laqsa kempirlerdiń tisin sanaýdan qashqan emes. Men es jıǵannan beri qalqaıǵan qarashańyraǵy bolmasa, kóldeneń artyq shyrpy jınamaǵan pende. Ras, baıaǵyda iri-qaradan soqtadaı jalǵyz taıynsha aıdaǵan eken, onysyn otyzynshy jyldardyń basynda áldebir qaskóıler úı-múlkimen, qora-qopsysymen órtep jiberipti. Odan keıingi, biz biletin qyrqynshy jyldardyń ishinde, predsedatel shaǵynda balalardyń aǵy úshin ortadan bir jaz úsh eshki saýyp edi, ony da qas qylǵandaı tapa-tal túste qasqyr jaryp ketti de, ornyna torpaq ótkizip, kolhozdan zorǵa qutylǵan. Zeınetke shyqqanda aıaq artar jalǵyz bıe ustaǵan, ol shirkindi de týaıyn dep turǵanda esik kózinen urylar alyp ketti. «Bóke, alysqa ákete qoımaǵan shyǵar, izdemeımiz be» degen inilerine:

— Áýre bolmańdar, ony da bireýler kerek bolǵan soń áketken de, — dep qoldy silteı salypty. Sonan qaıtyp ol mal-jan dep jan qınaǵan emes. Sonan qaıtyp oǵan tigerge tuıaq bitken emes. Biraq kúni keshege deıin «senatar» bolyp mal sońynda júrdi, kóptiń malyn kútip júrdi...

...Jaz edi. Jazdyń mı qaınatqan talmaýyr ystyǵy edi. Biz, Muhtar, Qıýbaı úsheýimiz súdigir jyrtyp Sarybulaqtaǵy qarasýdyń boıynda jatqanbyz. Úlkenimiz Bekbaýdyń Muhtary soqa ustaıdy, oneki jasar Qıýbaı borana súıretedi, on jasar men kólik aıdaımyn, «pógónálshik» degen dardaı ataǵym bar. Jekkenimiz kil tentek qunajyn, ortasynda sholaq qara sıyr bar, qysyr da bolsa bir shaılyq sút beredi, ony sýaltpaı júrgen Qıýbaı. Kún qaıta shalshyqty qara sýdyń mańyn masa býady da tútin salýǵa tura júgiretin edik. Shópten tikken ıtarqa qosymyz bar. Úsheýimizdiń basymyz zorǵa sıady. Aýyl Kúlmes ózeniniń arǵy betinde kórinip-aq tur, biraq qaıtýǵa ruhsat joq, brıgadır Aqshambaı náshándik ohran Saqıqoja jezdemizge tapsyryp qoıǵan, ol kisi oqyranady da júredi, úıi kireberis aýyzda, tóbemizdi kórse boldy, oqyranyp shyǵa keledi.

Qıýbaı qara sıyrdy tal túbine baılap qoıyp saýyp otyr. Soqadan bosasa baıqustyń arqasyn Muhtar bosatpaıdy, Qıýbaı emshegin jibermeıdi. Qara sıyr da onan basqamyzdy shabyna jolatpaıdy. Kúni boıy jegip burlyqtyryp tastaǵan ash janýardan ne shyqsyn, shelek túbine anda-sanda shyrp etpe birdeme shashyraǵan bolady, Qıýbaı sonda da qur terini sozǵylap, kenedeı jabysyp qoıar emes. Muhtar jańa ǵana «urlyqtan» oralǵan. Kók bıdaıdyń masaǵyn julyp ákelip, sony úgitip jatyr. Men aǵash basyna shyǵyp alyp qaraqshyda otyrmyn, bir tustan salań etip Saqıqoja jezdemiz jetip kelse Muhtarǵa sybys bere qoıý meniń mindetim bolatyn. Kúni búginge deıin esten ketpes bir kúlkili jaǵdaı: egin oraǵy kezinde jezdemiz qara qosqa kelipti de buta-qaraǵannyń ishinen adamnyń tezegin taýyp alyp, aǵashpen aqtaryp qarapty, ishinen biteý bıdaıdy kóre salyp, «bıdaı urlap jegen kim?» dep zirkildese kerek. Baldyzdary sony qolma-qol ázilge aılandyryp:

«Qarasýdyń boıynda top qaraǵan
Qarasýdan ósek te kóp taraǵan
Itke de ese bermes bizdiń jezdeı
Top qaraǵan túbinen boq qaraǵan» —

dep óleń shyǵara qoıypty. Zábıpa jeńgemiz atan jilikti, qarýly, ári namysqoı kisi edi: súıekke tańba boldyń-aý, endi jurttyń betine qalaı qaraımyz dep baldyzdyǵyn paıdalanyp jezdesin alyp soǵypty da shalbaryn túrip tastap, ashshy qalaqaımen oıbaılaǵansha sabap-sabap, endi qaıtyp bul mańnan kórinbe dep qoıa beripti. Quıryǵy isip ketken Sahıqoja atqa otyra almaı bir juma úıde jatypty da jurttyń qulaǵy da, kózi de tynysh bolǵan eken. Qara jer habar bermesin dep men de baldyzdyǵymdy paıdalanyp sol ázildi jańǵyrtyp otyrmyn. Jıenderim qyrǵanda qyryq serkeshin daýlar.

Tamaq shirkin bárinen de jaqyn ǵoı, asaý qunajyndarmen alysqan kúndizgi azabymyz esten shyǵyp, birimiz masaqqa júginip, birimiz sútke telmirip otyrmyz. Erteńgisin ýshótshik ákelip tastaıtyn úsh-tórt lıtr abrattyń kóksý aırany, arpanyń jalǵyz qadaq qurǵaq talqany óńeshten álde qashan ótip ketken, onyń ústine ashshy aırandy tazdyń basyna quımasań, ishýge onsha kóńil de shaba bermeıdi-aý, arpanyń qaýyzdy talqanyna qosylǵan soń kókiregińniń basyn tilip túsip, aýzyńa qara sýdy lyqsytady da turady, kádimgi zapran. Sonyń ózinde de kúni boıy shań jutyp, topyraq keshsek te bir lıtr aıran men jarty qadaqqa jetpeıtin qara talqandy óteı almaı úsheýimiz de kolhozǵa debıtor bolyp júrmiz. Jalqaýmyz ba, joq meshkeımiz be, álde kolhozdyń aırany men talqany qymbat pa, áıteýir osy arasyn túsinbeı-aq qoıdyq. Munysyn da qoıshy, jalǵyz biz emes, debıtorlar tolyp jatyr, onyń ishinde eńkeıgen qart ta, ekiniń birine kelmegen bala da bar. Bárinen jamany, sońyra kókek aıynyń sozylmaly uzyn sarysy kelgen shaqta qysylǵannan dorbańdy qoltyǵyńa tyǵyp kolhoz keńsesine barasyń, sonda buǵalterdiń:

— Saǵan nemdi beremin, debıtor joldas? Moınyńda pálen lıtr aıran, túgen qadaq talqan bar, — dep tamam jurttyń kózinshe mazaq qylatyny ótip ketedi-aý. Bosaǵadaǵy ystyq peshke quıryǵyńdy qaqtap ary turasyń, beri turasyń, ústińdegi taıterińniń artqy qaptaly qaýdyrlap byrysa bastaǵanda dorbańdy kórsetpegen kúıi kóziń jasaýrap, arynshyl tyraqydaı artyńmen esikke jylystaısyń. Sonda eń aldymen kóńilińe oralatyn nárse: «Aǵalarym bolsa ǵoı, esikte telmirip turmaımyn, soǵys bolmasa ǵoı, bul keńsege bas suqpaımyn, debıtor da bolmaımyn»... Bir jetimektiń esine maıdanda júrgen, ıá habarsyz ketken ákesi, bir jetimektiń esine qan keshken aǵalary, aǵaıyndary túsedi. «Átteń soǵys bitse ǵoı! Átteń fashıserdi jeńsek qoı!»... Ol kezde úlkenniń de, kishiniń de kókireginde osydan basqa arman joq, osydan basqa tilek te joq edi. Fashıser jeńilse, búkil azamatyn túgel sanap qaıtaryp alatyndaı bolatyn, soǵys bitse bar jumaq bir kúnde ornaı salatyndaı kóretin. Soǵys bitti, fashıserdi jeńdik, beıbit zaman da keldi, biraq jumaq ta ornaǵan joq, el er-azamattaryn da túgel sanap ala almady, olardyń orny tolmady, olardyń orny artyndaǵy urpaǵynyń kóńil túkpirinde tolmaǵan ketik bop qaldy, ol ketikti muńmen ǵana toltyrdy. Bókemniń jetimekterdi jubatyp aıtatyn: «ákeń de keler, kókeń de keler» deıtin kóp sózi dalaǵa ketkendeı boldy, ol balalary men inileriniń kóbine ótirikshi boldy. Biraq oǵan Bókem kináli me? Oǵan jetimsirep, dorbasyn qoınyna tyǵyp, esikten jylamsyraı shyǵyp bara jatqan jetimekti toqtatyp, kóńilin jubatýy kerek, onyń usyna qoıatyn kámpıti de joq, onyń kámpıti tórt-bes qadaq arpa, áıtpese onshaqty qadaq suly. Dorbańdy qoltyǵyńa qysasyń da taý qoparyp tastaǵandaı úıge kelesiń. Taǵy da debıtor bolǵanyń esińde joq. Dorbadaǵy arpa ma, suly ma, oǵan da mán berip jatpaısyń. Áıteýir kámpıt soratyn kezimizde arpa men sulyny qanaǵat qylǵanymyz ras... Bir jyly qurǵaqshylyq bolyp egin men kartop máz ónim bermedi. Qys saqyldaǵan sary aıaz, ári uzaqqa sozyldy da keıbir qorash otbasylar bir ýaq qazanǵa talshyq qylar dánge zar bolyp qaldy. Bókem jurttyń aǵyna qarap otyrǵan jalǵyz sıyry pyshaqqa ilinbesin dep ásker semálaryna tuqymdyq bıdaıdan eptep qajaq-qujaqqa astyq bosatty da eki jerden — mektep pen kolhoz qoımasynan ashana ashty. Qysta da sıyr saýdyryp kójeqatyq qylyp, balalar mektepte, úlkender qoıma basynda bir mezgil tańdaı jibitetin boldy. Sol-aq eken, «oıbaı, aýdannan prkorol kelipti, soǵysqa sabataj jasap, tuqymdyq bıdaıdy ádeıi talan-tarajǵa saldyń dep Bozjigitti sottatatyn bolyp jatyr» degen áńgime gý ete qaldy. Bireýler: «prsedátildikke talasyp júrgen áldekimder qasaqana kórsetip, brkoroldy aıdap salypty» desip júrdi. Qudaıǵa senedi, quran da oqıdy dep jazypty. Bókemniń eskishe edáýir saýaty bartuǵyn: bataǵa sheshen, ol otyrǵan jerde moldalar quran oqýǵa batpaıtyn. Jarty jyl boıy ony kún saıyn aýdanǵa súırep, kúnde jaýap alyp, áýre-sarsańǵa salǵany bar. «Ákeleri qan maıdanda sheıt ketip jatqanda artynda qalǵan shıetteı balalaryn ashtan óltire almaımyn» degen jaýabynan tanbapty degendi estigenbiz.Páleden qalaı qutylǵany jaıynda Bókem esh pendege syr sheship aıtqan emes. Jaqyn juraǵattardyń biletini: mektep dırektory, Nurzaǵıla tátemniń qaınysy Ábiljaqyp Qabanbaev kolhoz partorgi edi, sol kisi Stalınniń atyna hat jazyp, jarty jyl ótkende Bókeme partbıletin qaıtaryp bergen...

... Qıýbaı qara sıyrdyń emshegin sozǵylap-sozǵylap áıteýir baqyr túbin aqqa shylap alyp keldi. Tumanyń tastaı sýyna qamap qoıǵan erteńgi, túski saýynǵa qosty da otqa qoıdy. Qysyr sıyrdyń súti qoıý bolady dep azdap sý qosty, qoıý-suıyǵyn kim bilipti, kóbeıtý úshin de isteıtin bolar. Muqtar úkken masaǵyn shala qýyryp qara baqyrdyń burq etýin ańdyp otyr. Shirkin, súttengen kók bıdaıdiń bir ýysyn aýzyńa tastap jiberip, anda-sanda ystyq sútten urttap qoıyp otyrsań-aý!.. Biraq Muhtar men Qıýbaıdyń tyrashtanbaıtyn kezi bar ma, ekeýi baptanyp otyrǵanda aıaq-astynan Bókem sap ete qaldy.

Ol qanjyǵasynan kisen aldy da atyn tusap otqa jiberdi. Soǵan qaraǵanda ázirge kete qoıatyn túri joq sıaqty. Ádetinshe aldymen bizdiń bas-aıaǵymyzdy sholyp shyqty.

— Mynaý sıyrlardy nege qańtaryp qoıǵansyńdar? Jiberseńdershi, shybynǵa talatqansha ottasyn da, — dedi.

Quryqqa otyǵa qoımaǵan qunajyndardy erte jiberseń uzap ketedi de erteńgisin taba almaısyń, kesh jiberseń kókke qadalyp osy mańnan uzaı qoımaıdy. Jalańaıaq sıdańdap sıyr izdeý de biz úshin taǵy bir azap. Qunajyndardyń bas jibin aǵytqansha Bókem ot basyna jaıǵasyp ta úlgeripti, yzyńdaǵan sary masany áredik-áredik qolymen jasqap qoıyp, kepeshiniń astynan basyn qası beredi.

— Shybyn ekesh shybyn da meniń basymnyń oı-shuqyryn taýyp ala qoıady, — dep jymıyp kúldi. Álde nege ursyp tastaı ma dep qıpaqtaǵan bizder Bókemniń túsi jylyp, aýzyna ázil túsken soń birtindep jeroshaq qasyna jaqyndaı bastadyq.

— Muqtar, meniń qanjyǵamdy sheship ákelshi, — dedi de qaltasynan bákisin sýyrdy.

Ol jalyqpaı uzaq otyryp qanjyǵadan taspa tildi. Burysh-buryshyn qyrnap, ádemilep baptap aldy da shıki qaıysqa úshkirip-úshkirip qoıyp, qomyttyń úzilýge shaq qalǵan qulaqbaýyn jamady. İshki jaqtaǵy kerjaqtarda jalda júrgende ártúrli kásiptiń basyn shalǵan eken. Sol kásibin esine aldy ma, qulaqbaýdyń irkisin jazyp, taspanyń tigisin sińdirip, aıaǵyna salyp tartyp ta kórdi.

— Qomyt-saımandaryńdy kún kózine tastamańdar, qaıys tozyp qurymaıdy, kúnge qýrap úziledi. Kúnde mal soıyp jatqan zaman emes, qaıysty qaıdan tabamyz? — dep, «saǵan aıtyp otyrmyn» degendeı Muhtarǵa qarady.

Kún taý asyp qonaqtap qaldy. Samal turdy, jeldiń de tynysy keńip qalǵan tárizdi, salqyn lep oshaqtaǵy úlpek kúldi qýalaı ottyń kózin ashyp, tóbemizde ándetip júrgen ashqaraq masanyń úıirin azaıtyp ketti. Saz jaqtan tarǵaqtyń darq-darq daýysy estildi, saz jaqtan batpaq jasaýyly — tyrnalar da qıqý sap qoıdy. Bókem tyrs-tyrs sekirgen ot ushqynynan kóz aıyrmaı, qyzyl jalynnyń bozǵylt sary tilinen álde neni izdegendeı telmirip qapty. Tisine bıdaıyqtyń bir tal sabaǵyn qystyrǵan. Ol kópten beri temeki tartpaıtyn bolǵan, kópten beri araqty da qoıǵan, bir tal shópti ernine qystyryp, sony ary tolǵap, beri tolǵap otyrǵany. Birer jyl buryn tyńqyldatyp dombyra shertip, qońyr daýyspen eptep án salatyn edi, soǵys bastalǵaly beri ony da qoıyp ketken. Úıimiz ıyq tiresip turady. Keshkilik shaqyrmasa da sonda baramyz, keshkilik shaqyrmasaq ta ol bizge keledi. Báıbishesi Nurbala apamnyń jamaǵaıyn sińlisi edi. İsi bapty bolǵanmen júrisi shaban. Erteńgilik jumysqa asyqqan Bókem orazasyn bizdiń úıden asha salady da kesh qaıtsa apamnyń sary samaýyryn tóńkermeı turmaıtyn shaıqor. Bir aýyz sóz joq, sary samaýyrdyń syńsyǵan ýaıymyna qulaq túredi de otyrady. Araq demekshi, bir ret mas bolyp jylaǵany esimde qalypty...

... Kúz. Bulttyń reńi buzylyp, áne-mine qar búrkeıin dep turǵan shaq. Aǵash myltyq asynyp, mektep aýlasynda ásker bolyp oınaıdy da, onshaqty kúnnen soń jigitter lek-legimen maıdanǵa attanyp jatady. Bókem jıren sholaǵyn jeńil hodokke jegip, inilerin biraz jerge shyǵaryp salatyn ádeti edi. Sapar saıyn kil bala-shaǵany hodogine tıep alyp qaıtatyn, alamysh bolsa da aq kirmegen basy jarty jyldyń ishinde kókbýryl tartyp shyǵa keldi, sapar saıyn bir taly ońsa da sonaý bir kúzde erte túsken Altaı bıiginiń kók muzdaǵyndaı aıaq-astynan samaıy qyraýlanyp qaldy. Birde jigitterdi Belqaraǵaı aýlyna deıin ákelip, árqaısysymen qushaqtasyp qoshtasty. Sodan qasqa tústiń áletinde bastalǵan qoshtasý besinge deıin sozylǵan bolar. Bókemniń arbasyna kil jetimekterdi tıep berip, qarǵa adym uzamaı kezek-kezek qaıtyp keledi de:

— Bóke, anaý boqmuryndy ózińe tapsyrdym, jaýdy jeńip kele qalsam óz qolyńnan tabaıyn, — dep biri ketse:

  — Bóke, — dep ekinshisi kelip turady,-Anaý boqmuryndy...

Biri balasyn tapsyrady, biri anasyn tapsyrady. Báriniń qamyn Bókeme tapsyrady. Qan maıdannyń tórinde qaza tapqan sol bir bozdaqtardyń beınesi kóz aldymyzdan bulyń tarta bastaǵanmen «Bóke» degen daýystary qulaǵymyzda qalypty.

Bókem bylaı shyqqan soń shóp tósegen arbaǵa etpetinen túsip jatyp aldy da eńkildep jylady-aı kelip, sodan aýylǵa jetkenshe kóz jasyn tıa alsashy. Biz dardaı adamnyń kóz jasyn sonda kórgen edik. Úlken-kishiniń kóz jasy kóldeı bolǵan ýahyt ta. Sherý tartqan azamattardyń kóbiniń qaıtyp oralmasyn sezgen de. Qabyrǵany qaıystyrǵan qaıǵyly sher kóz jasy bop tógilipti ǵoı...

Bozamyq aspannyń shyǵys beldeýine sekirip-sekirip jetim juldyzdar shyǵa keldi. Tarǵaqtardyń tańqyly da sıreı bastaǵan. Qos basynan uzaı qoımaǵan jıren sholaq ishin tartty.

— Tań ata jańbyr jaýatyn boldy-aý á, sholaǵym, — dedi Bókem aspandy sholyp. — Álginde bir qýyrǵan bıdaıdiń, súttiń ıisi shyqqandaı bolyp edi, álde meniń tanaýym aldady ma?

Muhtar dúmbilez egindi juldyń dep ursady-aý degen qaýyppen qıpaqtap biraz turdy da Bókemniń júzine kúlki úırilgen soń yrjalaqtap qosqa júgirdi. Ystyq sút pen dúmbil bıdaıdy kórgende:

— Báse, Bekbaý tuqymy ekeniń ras bolsa, urlyqsyz júrmeseń kerek edi, — dep Bókem aspazymyzdyń qolynyń pysyqtyǵyn da qaǵyta ketti. — Qara qostan dám tatpaı ketem be dep qorqyp edim. — Sosyn bizben qatar otyryp bıdaıǵa qolyn sozdy, temir kúreshkege quıyp bergen sútten de tartynǵan joq. Jaratqan sopaqsha betine shaqtap qana japsyrǵan qaptaly qýshyqtaý jarǵaq murynnyń jotasyna bórtpeshtep shyq jınala bastaǵan eken, dúmbil bıdaı, ystyq sút bastyqqa da jaǵatyn tárizdi. Baqyrashtyń túbi tyqyrlaı bastaǵan kezde:

— Al, turyńdar, — dedi. -Muhtar, sen sıyryńa min, ekeýiń maǵan mingesesińder, — dep betin sıpady.

Senimsizdeý turdyq. Óıtkeni, jaltaryp ketedi dep aýylǵa kóp jibere qoımaıtyn, ylǵıda qara qosta túnep, ıen dalada emin-erkin jata beretinbiz.

Aspan bozǵylt shubar shyt kóılektiń etegi tárizdi, juldyzdar shaqyraıyp jerge jaqyndaı túsken. Batys kókjıektegi bolar-bolmas syzdyq qantalap tur eken, erteńgi jańbyrdyń belgisi. Bókemniń bizdi nege ala ketkenin endi túsindik te, «shoshqaǵa da bir meıram» degendi esimizge alyp ishteı qýanyp kelemiz. Qara sıyr baqaıy syrtyldap tompyldap jóneldi. Ánsheıinde soıyldasań da bóksesi maıysyp jatyp alatyn qaryny kebejedeı erinshek neme elge qaraı elpildegende atqa jetkizer emes, Bókemniń qamshysy da saýyryna ystyqtaý tıse kerek, jıren atpen taqymdap kep tartyp-tartyp jibergende Muqtardyń selk-selk etken tóbesi kóz ushynan qalyń ormandaı bop kórinetin jol jıegindegi bıik ermenge sińip joq bolyp ketedi. Tynymsyz shyryldaǵan shildeliktiń ysqyryǵynan bytqyl ózek jelpinip aspanǵa kóterilip bara jatqan sekildi. Altaıdyń túni salqyn, kún batsa boldy, taýdan esken dymqyl samal ton jamylsań da qaltyratady. Kús basyp qaqpysh bop ketken aıaǵymyzdy jıren sholaqtyń jyp-jyly juqa shabyna tyǵyp jiberip ara-tura móńkitip qoıamyz. Jıren sholaq bul eldiń jylqysynan tuqymy bólek shamkósteý iri mal, qysy-jazy etin bermeıtin, saýyry da, er salar qaptaly da jap-jalpaq, jaıdaq mine qalsań shatyńdy aıyryp jibere jazdaıdy, aıǵyrynda pishilgen janýar edi, óz úıirine ıe bolmaı, ózgeniń baıtalyna da tynyshtyq bermeı buzyp shaba bergen soń at qylyp jibergen, ózin áli kúnge aıǵyrmyn dep oılaı ma, aldy-artyna adam jýytpaıtyn shálkós minezin tastamaı-aq keledi. Bókem túk sezbegendeı jıren sholaqty tebingen bolyp, bizge «tynysh otyryńdar» degendeı úzeńgimen qyr jilinshikten tyqytyp-tyqytyp jiberedi de:

— Áı, Kók, sen qatyn alaıyn dep júr ekensiń ǵoı, — dep Qıýbaıdy qajaýǵa kirisedi.

— Ony kim aıtty? — dep Qıýbaı kádimgideı shyn kórip shamyrqana bastaıdy.

— Kim aıtýshy edi? Ákeń keńsege kelip bir qoı, on lıtr qymyzǵa náret alyp ketken.

— Ótirik aıtasyń.

— Men be, álde ákeń ótirikshi me?

— Almaımyn...

— Sen de joq jerden qatyn alamyn dep! Jumys bolsa kúıip tur, bárin tastap salpaqtap aýylǵa kele jatqanymyz mynaý. Apań ala kel dep tapsyrǵan soń... Bir esepten úılengeniń de durys qoı, áıteýir túbi qatyn kerek bolǵan soń...

— Almaımyn.

Bul Kókti jylatýdyń bir ádisi. Qıýbaıdyń ákesi Kenjehan kókbýryl, sheshekten qalǵan betiniń qojyryna bola meniń apam oǵan Kókshubar dep at qoıǵan eken, sodan beri Jarylǵastyń úlken-kishisi shubaryn alyp tastap Kóke atap ketken. Balany ákeden adastyrmalyq dep Qıýbaıǵa da Kók degen esimdi jamap jiberdik. Kenjehan aǵamyz álipti taıaq dep bilmeıtin saýatsyzdyǵynan komýnıs bola almaı, búgingi bar jetken darajasy — pom.ohran, bylaısha aıtqanda, Sahıqoja jezdemizdiń kómekshisi. Kómekshi bolsa da qylyshynan qan tamǵan naǵyz qyrǵyn. Kúz ben jazǵasalymda ańyzdan masaq tergen bala-shaǵaǵa deıin at baýyryna alyp sabap, aýylǵa kirip kele jatqan beıkúna jurttyń birin qur jibermeı qoıny-qonyshyn aqtaratyn aýrýy bar. Osy minezine bola Bókem ony kómekshilikten alyp tastap edi, «neımesh braba, men jalýaıtsa qylam» dep attan túspeı, kolhozdyń pildeı bir kerigin zorlyqpen minip dalaqtap júr. Ásirese kúzde dán, kóktemde tuqym tasyǵan kóringen arbanyń sońynan tura shaýyp, kóringenniń balaq-jeńin aqtaryp, typ-tynysh aýyldy aıqaı-súrenge bóktirip jatqany. Otyzjetiniń «halyq jaýlaryna» jappaı shabýyl bastalǵanda esi durys azamattarǵa Jańgúdeı degen aǵamyz ekeýi qyrǵıdaı tıgen eken, aqyry zerezep bolǵan el ekeýiniń ústinen qasaqana aryz túsirgende chekıser Jańgýdeıdi qurbandyqqa shalyp, túbi kerek bolar dep Kókemdi alyp qalypty. On jylǵa ketken Jańgúdeı Sibirge sýdaı sińip, tastaı batty da, Kókemiz kereksiz bolsa da «kerek» bolyp áli júrip jatyr. Kezinde jeksuryn atanǵan soń jurttyń onyń «kóktigine» shubaryn qosa telıtini de osydan shyǵar. Syrtqy shubarlyǵy qaıter deısiń, ishtegi shubarlyǵynan el kázir de qorqady.

Altaıdyń pyshaqtaı qyrynan súzilip aı shyqty. Julynǵan kúlshedeı bir sheti ketıińkirep, betine aıǵyzdanyp noqta túsipti. Aǵash pen buta-qaraǵannyń kóleńkesi zoraıyp, jer beti ala-qula bolyp, oıly-shuńqyry kóbeıip ketken tárázdi. Aı týǵan soń aspan aqshaǵyrmaqtanyp, juldyzdar kók tuńǵıyǵyna qaıta kóterilip alystap ketken. Altaıdyń aqbas shyńdary da dóńkıip-dóńkıip bıiktep barady. Taýdan esken sýmaqaı samal tentek ózenniń sarylyn mata jyrtqandaı dar etkizip birde qulaǵyńnyń túbine ap keledi de, birde alysqa qýalap, qumyqtyryp aparyp tastaıdy. Shyq túsip, jańǵyryq azaıa bastaǵan. Aýada ermen ıisi ǵana qalypty.

— Kirlep ketken ekensińder, erteń monsha jaqtyryp túsińder, — dedi manadan únsiz kele jatqan Bókem. — Ana tentek qunajyndardyń bir-ekeýin tapsyryp, fermadan aǵy bar qysyr sıyr ala ketińder, men MTF-ǵa eskertip qoıamyn.

El basqarǵan adam kóptiń bárine jaǵa bermeıtinin de bilemin. Ony jek kórgen, jamandaǵandar da bolǵan, ústinen aryz jazyp, áýrege salǵandar da barshylyq edi. Pendeshilik emes pe. Bókem de sol pendeniń biri bola tura meniń kóńilimde ol basqalardan tóbesi bıik qalpynda jattalyp qalypty. Múmkin meniń kisi jamandaı almaıtyn minezimnen be, tipti jamandardy kórsem de sonyń jamandyǵynan da jaqsylyqtyń bir nyshanyn izdegim keletin tabıǵatymnan da shyǵar. Áıteýir Bókemniń bir pendege qıanat jasapty degenin estigen de, kórgen de emespin. Biraq óz basymnyń kisi tanıtyndaı qabyletimniń bar ekenin sezemin. Men ylǵıda sol sezim qabiletine senetin ádetim, sezimniń aldamaıtynyna senemin. Bókemdi qandaı jaǵdaıda kórsem de meniń kóńilimde jattalǵan baıaǵy sol bir Bókem bolyp qala berdi. Ekeýmizden basqa tiri jan sezbegen hıkaıattar da bolǵan. Odan beri de zaman ótti. «Adamda syr qalmaıdy aıtylmaıtyn» demekshi, endi ony jasyrýdyń da qajeti joq shyǵar...

... Qara bıdaıǵa oraq túsken kez. Qarýy bar degender lobogreıkamen egin oryp júr de áıelder baý baılaıdy. Al sol Muhtar, sol Qıýbaı úsheýimiz molotılka basynda soǵylǵan sabandy úıemiz. Qıýbaı eki basyna arqan baılaǵan oq aǵashqa tońqaıyp jatyp alyp saban sıyrady da men sonyń kóligin aıdaımyn. Muhtar sabandy maıalap úıedi. Jeńil degen jumystyń túri osy. Molotılkanyń jalmańdaǵan óńeshine baý tastaıtyn eki-úsh áıel, sosyn kombaıner N.deıtin kelinshek bar.

N-niń kúıeýi el ishinde kirme otyrǵan jalqy azamat edi, soǵystyń alǵashqy surapyl kezinde-aq odan qaraly qaǵaz keldi de, jeńgemiz qart ata-enesin tastap kete almaı otyryp qaldy. Erinen múldem kúder úzgendeı bar dúnıeden beıhabar, aldyndaǵy jumysty ǵana bilip, jubanyshty jumystan tapqandaı qys alys jolǵa at shanamen Zaǵı ekeýi kire aıdap, kóktemde soqa ustaıdy, jurt túsinbeıtin molotılka men sony tanaýynan beldikpen selkildetip turatyn dońǵalaqty aryq traktordyń tilin de osy kisi úırenip aldy.

Jeńgemiz asyp ketken ádemi de emes, ortasha ǵana keskindi: qyzyl shyraıly, shashy kómirdeı qap-qara ári qaıratty, qyr muryndy, bet súıegi shyǵyńqy bula kelinshek edi. Sonda da erkek ataýlynyń kóz janaryn sýyryp jeıtin bir sıqyry bar-tuǵyn. Onyń bar ádemiligi tyǵynshyqtaı myǵym denesinde me dep qalasyń: buǵaqty appaq tamaǵy, kóılektiń qos omyraýyn teýip turatyn tóńkerilgen tós, anaý-mynaý áljýaz jigitke bite bermeıtin jumyr bilek, júrgende aq qaıyńdaı jaltyldap, bult-bult oınaıtyn toq baltyr, bıik bóksesine sulap túsip jatatyn toqpaqtaı uzyn burymda áldebir kórkemdiktiń nyshany bar edi. Búginde kelinshekter mensine bermeıtin arzan bóz onyń ıyǵyna tıgende qulpyryp shyǵa keletin, molotılkanyń barabanyna dińkıgen aýyr baýlardy aıyrlap laqtyrǵanda sol arzan bóz tyrsyldap qaqyrap túsetindeı kórinetin. Bul kóbinekeı sol kezdegi qazaq áıelderine bite bermegen ádemilik.

Molotılka men aryq traktordyń (kolesnyı traktor) kákir-shúkir sharýasy da bitedi. Sosyn saqardan jasalǵan bir-bir buzaýshyq qara sabyndy qolymyzǵa qystyra kúni boıy moınymyzdan quıylǵan shań-topyraqty jeńildetý úshin úsheýimiz Shybyndybulaqqa ketemiz. Jeńgemiz ylǵıda sýdyń tómengi jaǵyna shomylady da Qıýbaı ekeýmizdi joǵarydaǵy tunyqqa jiberedi. Keıde:

— Ákelińdershi, ashshy terin syǵyp bereıin, — dep ekeýmizdiń jeıde-shalbarymyzdy sypyryp alatyn da ádeti bar.

Kúnniń batar aldyndaǵy qyzyl shapaǵy men qyzyl ińirdiń arasynda qanjylym sýǵa qumardan shyǵa shomylǵanǵa ne jetsin. Moınyńdy qylqıtyp bóget ıirimnen shyǵaryp qoıyp, rahattanyp otyrsań, shirkin, uzaq kúngi terge malshyntqan qapyryq ystyq pen qum qaptyrǵan kermek shańnan keıin boıyń bir jasap qalady-aý! Biraq Qıýbaı ekeýmiz sýǵa bir-bir súńgip shyǵamyz da shala-pula jýynyp, taldy tasalaı jeńgemiz shomylyp jatqan ózekke júgiremiz. Jasyrynyp kelip onyń qalaı shomylǵanyn ańdımyz da otyramyz.

Ol áýeli sýǵa bir túsip shyǵady da sosyn óziniń ishkıimderin, bizdiń jeıde-shalbarlarymyzdy malshylap syǵady, asyqpaı, alshańdap baryp solardy talǵa jaıyp sorǵytady. Tanaýynan yńyldaǵan áldebir án sazyn estımiz. Appaq sazandaı meńsiz denesi kúnniń qyzyl jalqyn munartyna shaǵylysyp, qyzyl mystan jasalǵan ádemi tas músindeı qyryq qubylyp kórinedi. Sharýasyn tyndyra júrip, áldekim kep qalǵan joq pa degendeı jan-jaǵyna jaltaqtaı qarap, tiri pendeniń joqtyǵyna kózi jetken soń ǵana sýǵa qaıtadan túsedi de belýarynan shógip otyryp jýyna bastaıdy. Búginde sýretshilerdiń sátti bir týyndylarynan tán sulýlyǵynyń tamasha músinderin kóre qalsam sol bir jeńgemizdi eske alatyn kezderim de bolady. Jeńgemniń qan búlkildegen ǵajaıyp denesin qylqalamnyń polotnoǵa túsirgen árbir syzatynan, árbir syzyǵynan, ár boıaýynan izdeıtinim bar.

Jeńgemiz kıine bastaǵanda ekeýmiz qara qosqa júgire jónelemiz. Ol kelgende hannan qapersiz, túk kórmegendeı uıqtaýǵa yńǵaılanamyz. Ol túıip tastaǵan shashyn tarqatyp, uzaq otyryp taraıdy. Óńirinde shashylyp jatqan kómirdeı qara shashyna úńilip anda-sanda kúrsinip qoıady da saýsaǵymen salalap órýge kirisedi. Ne bir zamanda ornynan turady, qybyrsyz, tyrp etpeı qatyp qalǵan meniń kúpimniń irgesin qymtap, jeroshaqtaǵy otty qolamtamen kómedi de, sodan keıin ǵana tósegine jetedi.

Onyń uıqtaı almaı uzaq jatqanyn kórpesin bir ese serpip tastap, bir ese qaıta jamylǵanynan sezemin. Bir jaqsysy, Qıýbaı uıqyshyl edi, basy jastyqqa tıse qor ete qalady. Uzaqty kúnge saban aıyrlap silesi qatqan Muhtar sýǵa barmastan-aq uıqynyń jaǵyn aıyryp jatyr. Qıýbaıdyń tanaýynyń pysylyn, Muhtardyń anda-sanda jiberip qoıatyn tizginsiz tyńqylyn, shildeliktiń shıqylyn tyńdap jeńeshem ekeýmiz birazǵa deıin tym-tyrys jatamyz. Onyń uıqtamaǵanyn men de bilemin, meniń uıqtamaǵanymdy ol da biledi. Sonan kózim ilinip bara jatqanda áldekim qarýly qolymen bashpaıymdy qysyp-qysyp jiberedi. Kózimdi ashyp alǵanda Bókemdi kóremin. Ol meni jıren sholaqqa mingizedi de:

— Aırylyp qalma, alysyraq aparyp ottatarsyń. Munda kelmeı-aq qoı, ózim taýyp alamyn, — deıdi sybyrlap.

Aı týady. Keıde ol shaqshıyp týady. Keıde qyltıyp týady. Keıde ol kúmis tabaqtaı dóp-dóńgelek bolady, keıde shalǵynyń synyp túsken ımek ushyndaı ketıip qalady. Keıde ol qaraǵaılardyń ushar bıigine qonaqtap alyp, uzaq syǵalap turady, keıde ol da Bókemdi asyqtyrǵandaı, nemese onyń tez orala qoımaǵanyna ókpelegendeı tóbesin qylt etkizip kórsetedi de qyrqany asyp ketip qalady. Birin biri ańdyǵandaı aıdyń tuýy men batýynyń, Bókemniń kelýi men ketýiniń arasynda sıqyrly bir syr bar sıaqty. Aı asyqsa Bókem de aıaldamaı tez jetedi, eger ol taý-taýdy adaqtap kóbirek qydyryp qalsa, Bókem de keshigińkirep keledi. Keıde jıren sholaq ekeýmizdiń tań asatyn sátterimiz de bolýshy edi.

Jıren sholaq meni kóp qınamaıyn degendeı biraz ottaǵan soń jýsap turyp alady. Kirpik qaqpaı, móldiregen qap-qara tunyq kózderi maǵan qadalyp kep turǵany. Men onyń tunyq janarynan qalyqtap bara jatqan aıdy kórem, ózimniń qarańdaǵan toqyr basymdy da sol janardyń ishinen taýyp alamyn. Túngi salqyn samalda betimizdi jelge berip, keıde elegzip, keıde qalǵyp, birimizge birimiz telmirip kep otyrǵanymyz.

Shyq qalyńdaıdy, shóp syz tartady, masa da qurıdy, bezildegen shildeliktiń de jaǵy qarysady. Anda-sanda júgin kótere almaı jatqandaı «áýp, áýp!» degen úkiniń daýysy, bireý taıaqtaǵandaı baj-baj ete qalǵan ala qanat toqyldaqtyń oıbaıy estilip qalady. Biraz bıikke kóterilip alǵan soń aı da takabbarsıdy, endi maǵan qolyńdy jetkizip kór degendeı. Men qyl shylbyrdyń ushyn jambasyma basyp shalǵyn ústine qısaıamyn. Áldebir sybdyr bilinse, ne Bókem kele jatsa jıren sholaqtyń ózi-aq ishin tartyp, tanaýymen túrtkilep oıatyp alady.

— Munda ekensińder ǵoı, taba almaı sandalǵanym, — dep Bókem aqtalǵan bolady. Sosyn músirkep arqamnan qaqqan bolady. İshteı únsiz uǵysamyz da ol atyna minip aýylǵa tartady, men shalǵyndy keship qosqa betteımin. Tań bozyndaǵy salqyn samal, tizeńe deıin shapqan salqyn shyq tisińdi saqyldatady. Esesine aıaǵyńnyń kúsin qaımaq jaqqandaı qopsytyp beredi. Men kelgende jeńgemiz áli oıaý jatady. Aqyryn ǵana sybyrlap:

— Tońyp qaldyń-aý, kel, meniń qasyma jata ǵoı, — deıdi. Kóp oılanbastan aǵamyzdyń jyly ornyna, jyly kórpeniń astyna súńgip ketemin. Ol meni baýyryna qysyp qushaqtap alady. Tońazyp kelgen basym onyń ystyq qushaǵyna kirgende oshaqqa qyzdyrynǵandaı sezinem de óne boıym balqyp, áp-sátte uıqtap ketem...

... Soǵys aıaqtalar jyly jeńgemiz tolysyp, qursaǵy bilinip qaldy da biraz ýaqyt belin bóz belbeýmen býyp alyp júrdi. Boqyraýdyń jańbyr aralas kóbik qarynda eshkimmen qoshtaspastan ishki jaqtaǵy bir adamǵa aıaq-astynan turmysqa shyǵyp ketti... Men ony qartaıǵan shaǵynda taǵy bir kórdim. Ol da kózden aıyrylyp zaǵıb bop qalǵan eken. Baıaǵy qyzyl shyraıly buladaı kelinshekti kóńilimnen joǵaltqym kelmeı onyń qany qashqan qaǵazdaı appaq júzine qadalyp qaraı almadym...

... Kún teriske aınalyp, kóleńke úı irgesinen qashyp ketken eken. Ketpenniń tyrsyldaǵan dybysy qashyqtap, tyrtıǵan aryq qara bala baqshanyń ekinshi basyna jetip qalypty.

— Búgindikke osy da jeter, — dep Bókem qolyn kóterdi. — Apańnyń arpa kójesi ashyp ketpeı turǵanda shól basalyq.

Nemeresiniń kútkeni de osy eken. Ketpenin tastaı salyp bizge júgirgen.

  — Ketpendi kún kózine tastama, — dedi Bókem. — Saıman jumystan tozbaıdy, qańsyp qurıdy. — Baıaǵy sózi. Tek Bókem baıaǵy emes. Baıaǵy men búgingi Bókemniń arasynda jarty ǵasyr jatyr eken.

Men Almatyǵa qaıtarda ol toqsannyń jetisine shyqqan. Toqsannyń jetisinde ol maǵan: «meniń jasyma jet» dep bata bergen. Ol egizdiń syńary edi. Teteles qaryndasy qaıtys boldy dep habar estisimen erteńinde dúnıe salypty... Toqsan jeti jasynda...

---