InfoHub Logo

Bıyl Qarataı eli qara daýyldyń astynda buıyǵyp otyr. Qys qatty, qar qalyń bolǵan eken. Sol qalyń qar bir túnde joq bolyp, sarq-suryq Buqtyrmadan biraq shyǵypty da toń bolyp siresip jatqan qara jer qara jeldiń ótinde tyr-jalańash qalypty. Shóp ekesh shóptiń de tamyry úsip, týra meniń basymdaı qý taqyrǵa aınalsa kerek. Bul Jarylǵastyń aýlyna, Topqaıyńǵa kelgen jut — bıyl aqsıraq qoıan jyly, jut jyly. Jyl qaıyrýdy ıt jylynda umytyp qalǵan Jarylǵas: «bul ne kúı boldy» dep aspanǵa qaraıdy, jutqa da, qutqa da quddy bir Allanyń ózi jaýap beretindeı, tek sotqa shaqyrmaǵanyna shúkir. Áıteýir Qatynqaraǵaı shúıginsiz bolmaıtyn edi ǵoı degen baıaǵy túsinikpen burynǵy bir aýdan qyltanaq qýalap Qarataıda júr. Qarataıdyń ózi de tis shuqıtyn kóldeneń shyrpyǵa zar. «Mal — maldan soń al!» deıtin qaıran qazaq búginde tek malǵa qarap qalǵan, aqshasy da sol, kıimi de sol, otyn-sýy da sol, úsh mezgil nápaqasy da sol... Jurt kóńilsiz, betpe-bet kelgende amandasýǵa da peıil joq, áıteýir mindet bolǵan soń «júrmiz ǵoı» dep kúbirlep kete beredi, toıǵa jınalmasa da ólim-jitimnen qalmaıdy, «berekesin» berip, topyraǵyn salyp, ıek sıpap tarqasyp jatady. Túbi bári de Qońqaıdyń baýyryna jınalatynyn búgin túsingendeı. Atasy bir aýyldyń jetim qalǵanyn men bıyl sezindim. Toqtasynnyń joqtyǵyn da men bıyl sezindim. Dákeńniń: «biz osynda nemenege keldik?» degenin endi túsingen sıaqtymyn... Toqtasyn men Jigerdiń basyna baryp qaıttym. Ekeýi de otyr. Kók tasta. Tastyń aty tas. Týra qaraǵanda tula boıyń túrshigedi. Bir aıat quran arýaqtardyń rýhyna jetti me, jetpedi me, qamyryq kóńil oǵan da senbeıdi. Boıyń zil tartyp úıge qaıtasyń. Toqtasynnyń qara shańyraǵy jol ortada, Búrkittiń jaǵasynda. Solaı burylyp úırenip qalǵan aıaq qıa tartady, bir jylda kúder úzgen qaıran bas oǵan kóngisi kelmeıdi. Ol ylǵıda terezeniń kózinde otyrýshy edi. Meniń burylmaı ketip bara jatqanymdy kórip otyrǵandaı, «Aǵa qaıda barasyń?» dep aıqaı salatyndaı bolady da ilgeri basqan adymyń keıin ketip, «ızbýshkama» sharshap-shaldyǵyp zorǵa jetemin. Aıadaı aýla, tildeı sákige amalsyz sıasyń, aıadaı bolsa da óz aýlam, basqa barar jer, basar taý da joq, aspan qýsyrylyp tóbemde ǵana qalǵan, dúnıe tarylyp, taqtaı qorǵannyń tutqynyna aınalǵan. Sonda da osy tar qýystan shyqqyń kelmeıdi, bir sátte aýlym da, aǵaıyn da jat bolyp, ánsheıinde barǵyń kelip, kórgiń kelip otyratyn jegjattar kózden de, kóńilden de jyraqtap ketken sıaqty. Tek shókken nardaı qarsy aldymda Qońqaıdyń úsh shoqysy óńkıip jatady da qoıady. Solardyń eń bıigin Úshkirtaý deýshi edik, daraqy balalyq kezimizde tóbesinen tas domalatyp, etekte adam júr me, mal júr me, qaperge de almaı úıdeı tas aýyl shetine baryp jyǵylǵanda qyzyǵyna qaryq bolatynbyz. Sol Úshkirtaýdyń ushar bıigine aýyl ákimi Dáýren ary ótken, beri ótken: munda da Qarataı degen el baryn bilsin dep bıiktigi onbes metr samyrsyn syryqqa Otanymyzdyń sımvoly kók baıraqty ilip qoıǵan eken, asylyp ólýge jip tappaǵandaı áldebir sýmaqaı arqanyn kesip áketip, týyn laqtyryp ketipti. Ólip bara jatsa da arqan urlamaıtyn qazaqtyń ejelgi yrymynan qoryqpaǵan bul qaı naısap boldy eken? Onbes metrlik syrǵaýyl jelden qaltyrap, sıdıyp quzar basynda áli tur. Keıingi jastar bolmasa úlkenderdiń qolynan kelmeıtin kásip. Syryq basyna shyqpaq túgili Úshkirdiń basynda ushyp ketpeı turýdyń ózi qaýypty. Osydan keıin keler urpaqtan kóńiliń qalmaǵanda qaıtersiń. Qarap otyryp qulazyp, qaradaı loqsyǵanda týǵan aýlyńnan aldy-artyńa qaramaı tura qashqyń keledi. Erteńdi-kesh esigińdi qaǵatyn da eshkim joq, elegzigende elý jyl otasqan báıbisheńnen de uıalady ekensiń. Aýlym dep alasuryp jetkendegi aǵaıynnyń túri osy ma dep aıtyp qala ma dep jasqanasyń. Aıtpasa da ishim sezedi. Úsh mezgil shaılyq sútińdi de satyp iship, otyn tasyp, ot jaǵyp kúldi-kómesh bop júrgen jaryńdy da aıaısyń. Amal qansha, ashtan ólsem de aýlymdy Almatyǵa aıyrbastaǵym kelmeıdi-aq. Osyndaıda tilińniń ushynda Abaı turady:

«Ólsem ornym qara jer syz bolmaı ma,
Ótkir til bir uıalshaq qyz bolmaı ma.
Mahabbat ǵadaýatpen maıdandasqan
Qaıran meniń júregim muz bolmaı ma!»

Tórt bólmeli «ızbýshkamnyń» ár qýysynda «Abaı» turady. Ary ótip, beri ótkende bir betin ashyp ketesiń. Bir betin ashtyń degen soń tutas bir taraýyn aqtarmaı kózińdi alyp qasha almaısyń. Qaıda burylsań da, qandaı jaǵdaıǵa tap bolsań da aldyńnan Abaı shyǵady. Abaıdy aqyn deseń de, aqylyń deseń de onyń oı qatparyna jete almaısyń, ásirese jalǵyz otyryp syrlassań. Jalǵyzdyqtyń jalǵyz dosy Abaı eken, Abaı tunyp turǵan muń. Abaıdy qaza berseń keıde ómir súrgiń de kelmeı ketedi.

«Maı bitpes qara sýǵa qoı ótkenge
Kúlemiz qasqyr jalap dámetkenge
Alaqtap sol qasqyrdaı túk tappadym
Kóńildiń jaılaýynan el ketken be?»...

...Taǵy da Abaı. Tobyqty Abaıdy taýyp bermegende bul qazaq kimge júginer edi? Búkil qazaqtyń muńyn Abaı kóterip júrgen be? Álde Abaı búkil qazaqtyń muńyn jınaı bergen be?.. Sóıtken Abaı 59-aq jyl ómir keshken. Búgingi qyrt shaldar qyryqqa kelgende emshek izdep, toqsanǵa jetkende tostaǵandap záhár ishedi. Abaı boıyndaǵy bar qýatyn qazaǵyna sarqyp bergen soń fánıdi tastap ketken tárizdi. Áýlıeniń «qazaq» dep otyrǵany «halyq» dep otyrǵany emes pe? Óıtkeni, qazaqtyń ornyna kez kelgen ultty qoıa salasań esh qatelespeısiń. Qazaqtyń boıyndaǵy qasiret pende bitkenniń bárine tán, tek biriniki aýyr, biriniki jeńil. Aıyrmasy, qazaq salmaqtyń aýyrlyǵynan shókelep, jaýyrdan aqqaptal bolǵan. Abaıdyń halyqtyń balamasyna qazaqty tańdap otyrǵany da tegin bolmasa kerek...

Meńireý aspanmen tilsiz muńdasyp otyrǵanymda tysta mashına gúr etip toqtady da qaqpadan Temirbek kirip kelgeni. Elge endi jetkendeı birden jadyrap qalǵanym. Temirbekti kórsem túlep shyǵa keletinim bar. Artrıt degen pálege tap bolyp, bir jyldan beri kıreleńdep qalǵanymdy biletin. Kele salyp Dákeń ekeýmizdi «Jıpke» tıep aldy da «Qomshabaıǵa» jónep berdi. Bylaýǵa túsemin dep Jaısań aýdanynyń ákimi Serik Zaınoldın kelip jatyr eken, shurqyrasyp tabystyq. Unjyrǵasy túsip ketken Qarataıdyń eńsesin kóteremin dep kóp eńbek etken ultjandy azamat edi, keterinde el bolyp shyǵaryp salǵanymyz esimde. Baıaǵy sol Serik. Shalǵaıda júrse de kókeıinde Qarataı, kóńilinde osy eldiń ýaıymy, kúnsaıyn telefon shalyp, tanystyń da, alystyń da amandyǵyn surap jatqany: toıdan da qalmaıdy — joralǵysyn teńdep jetedi, topyraqtan da qalmaıdy — berekesin tastap ketedi. Týǵan jeri Jaısań, shyqqan tegi Dórtýyl, aǵaıyndary buǵan Qarataı dep at qoıyp alypty. Bara salyp aýdan ortalyǵynan bastap túkpirdegi aýyldarǵa deıin jaınatyp jiberipti degendi oblys ákimi Berdibek Saparbaevtiń aýzynan estip, baryp-qaıtqan zıaly qaýymnan estip, gazetterdiń betinen qulaǵdar boldyq. Serikke eli de razy, mundaǵy jurt ta baıaǵy kúnin saǵynysyp otyr. Qolynan is keletin, qıyndy qıystyra biletin azamattarǵa búginde tynyshtyq joq. Buryn da partıa qajet dese baqıdan da sýyryp alatyn edi, kázir jýan sińir aǵaıyny qoltyǵynan demeıtin áldekimder bolmasa jón-josyqsyz ósip jatqandar nekensaıaq, ultym dese jalańash qolymen ot kóseıtin jigitter ǵana birde jeldiń ótinde, birde ot-jalynnyń betinde, Jaısań ónerkásipti ári aýylsharýashylyqty kúrdeli aýdan bolǵan soń Serikti erkine qoımaı dedektetip alyp ketip edi, kópten tóbeń ozbasyn degen osy. Ol ketken soń da birazǵa deıin qońyltaqsyp júrip, joq ekenin bile tura aýdan ortalyǵy Úlken-Narynǵa sharýam bolmasa da úsh dúrkin baryp, «Kóksholaqpen» ákimshilik ǵımaratyn úsh dúrkin aınalyp qaıtqan edim. Naǵashylarymnyń júz paıyzy osynda ekenin bilsem de at baılap túser aǵaıynnan aırylyp qalǵanymdy sezindim...

... Jeti kún arqa-jarqa bop bulaýǵa tústik. Jeti kún jeti saǵattaı da bolmady. Segizinshi kúni ol eline ketti, men «ızbýshkama» jettim. Bárimizdiń basymyzdy qosyp júrgen, janastyryp júrgen aınalyp keteıin Temirbek! ... Esim durys sıaqty. Ári aýnaımyn, beri aýnaımyn, biraq tura almaımyn. Sóıtsem, aýnadym degenim oıym eken. «Sen meni qatty qorqyttyń ǵoı!» dedi Dákeń.- Kóziń baqyraıyp, ezýińnen kóbik aǵyp sereıdiń de qaldyń.» Ne zamatta kózimdi ashsam qasymda aq halat kıgen eki kelinshek júr. Buryn kórmegen adamdarym. Ýkoldy pergilep jatyr. Soraıtyp «sıstemanyń» syryǵyn erbeıtip qoıypty. «Bes kún tapjylmaı jatasyz, odan soń aýrýhanaǵa salamyz, arǵy jaǵyn taǵy da kóre jatarmyz» desti. Arǵy jaǵyna qaratqan joq, salyp-uryp taǵyda Temirbek jetip keldi. Qasynda óńi-túsi qashyp Saılaýhan júr. Aıaǵyn sanap basqan Bolashtyń qarasyn kórip qaldym. (Isabaı atamnyń qarashańyraǵyna ıe bop qalǵan Temirbektiń inisi). Temirbek pen Saılaýhan eki qolymnan tartqylap, Dákeń arqamnan ıterip otyrǵyzǵan bolady, biraq shama joq, kesken terekteı dúńkıip qulap qala beremin. Inesin oqtalyp kelinimiz Meıirgúl (medpýnkttiń feldsheri) keter emes. Búkil aǵaıyndy dúrliktirgendeı osynshama ne bolǵanyn da bilmeımin. Keshe keshke ǵana maımańdap júrgen sıaqty edim, aıaq astynan qaı albastynyń basqanyn? Munyń qupıasyn Temirbek qana túsindirdi...

Bulaýdan soń bir juma jatyp, sorpalanyp, kútiný kerek eken. Men qaǵynyp qazdańdap júrip ketippin. Kún bolsa sýyq, Altaıda buryn-sońdy dál osyndaı aýa raıy bolǵan emes, bıyl aqsıraq qoıan jyly ekenin eskermeppin ǵoı. Jyl saıyn bulaýǵa túsip rahattanyp kórmegen qaıran bas qaıdan bileıin. Boıdaǵy býyp qalǵan sýyqty aıdap shyǵý kerek dep Temirbek burynǵy aýdan ortalyǵy Katonǵa alyp keldi de taǵy bir jumaǵa qamap tastady.

Aýdan ortalyǵy Úlken-Narynǵa kóshken soń mundaǵy qańyrap ıen qalǵan fınans bóliminiń ǵımaratyn Temirbek satyp alyp saýyqtyrý ortalyǵyn uıymdastyrǵan. Eki qabat sary úı ıne-jipten jańa shyqqandaı. Ár adamǵa jeke-jeke toǵyz bólme: sanatorııge ne qajet, bári sonyń ishinde — tósek orynnan tilbezerge deıin, demalatyn zalda ne kerektiń bári tur, tysta bóreneden soqqan monsha, kireberiste bılárd, shahmat taqtalary, qarsydaǵy baq ishinde qos kıiz úı, sary qymyzdy sapyryp ishseń de, jatyp ishseń de erkiń, qymyz bolǵanda qandaı — shýlyqpaǵan, alpa men oıdyń shúıgin shóbiniń hosh ıisi tanaý jarady, kún saıyn jas et, baqshadan endi ǵana úzip ákelgen kókónis, ashana restorannan artyq bolmasa kem emes, shaıǵa degen tátti taǵamdar til úıiredi — osynyń bári sharýa qojalyǵynyń ónimderi: bir úıir jylqyny tek qana saýyn úshin ustap otyr, bir otar qoı — kún saıynǵy jas et, eki júzden astam buǵy — múıiz qolma-qol otalyp, qolma-qol qaınatylyp, astaýǵa quıylady. Qojalyqtyń aty da «Baıan», saýyqtyrý ornynyń aty da «Baıan», ıesi Bolatbek, kelimdi-ketimdini kútip, sharýany basqaratyn Temirbektiń kelinshegi Qatıra.Bir sózben aıtqanda, otbasylyq bıznes, biraq odan paıda taýyp jatqan Isabaevtar joq, qarǵa tamyrly qazaq tegin shomylyp, tegin tústenip kete beredi, olardan aqy-pul dámetýge úı ıesi uıalady, óıtkeni bári men sekildi aǵaıyn.

Ortalyqta Katonnyń eki birdeı dárigeri qyzmet atqarady. Odan qaldy Dárıǵanyń ruhsatynsyz albaty shomylyp jatqan eshkim joq (Darıǵa Temirbektiń tuńǵyshy). Qan qysymy, júrek qaǵysy, asqazan, uıqy bezi, búırek, baýyr degen sıaqty ish qurlysyn tekserip almaı 35 gradýstyq ystyq sorpaǵa jolaýshy bolma. Mundaǵy dárigerlik qural-jabdyqtyń bári tekserilgen, qytaıdyń shıpalyq standarty. Astaýǵa densaýlyǵyń jaramasa, tizege deıin býlanyp otyratyn aǵash qaýǵa, tula boıyń balqyp, onbes mınýtta kaıf bolyp shyǵasyń. Budan soń massaj, bul da dúnıeniń rahaty, bashpaıyńnan basyńa deıin qurysyńdy jazyp bergende qur atqa mingendeı bolyp qalasyń, muny da jasaıtyn Ór Altaıdan kelgen Qarakereıdiń Mámbetiniń qyzy, alty aı jaz osynda bolyp, qys túse úıine qaıtady eken. Basqa da sharýanyń basy-qasynda júrgen Núrıla bastaǵan Temirbektiń qaryndastary men kelinderi, aıqaı-shý, urys-keris atymen joq, typ-tynysh demalys orny, tipti tentek Sultanbek te tynyshtyq buzbaıdy.

Kisi-qara kóp emes, sebebi shamadan tys artyq adam qabyldamaıdy, onyń ústine eptegen báseke de bastalǵan sekildi. Tý-sonaý Almaty, Astana, Óskemennen «Baıandy» izdep kelgen týrıserdi jol-jónekeı: ondaı shıpajaıdy estigen emespiz dep ustap qalatyn kórindi. Oǵan mán berip jatqan Isabaevtar joq, kúnderdiń kúninde jurttan suramaı-aq kelimdi-ketimdiler ózderi-aq tabatyn shyǵar, óıtkeni dál «Baıandaı» shıpajaı ázirge Qatynqaraǵaıda joq: shıpalyq qasıeti jaǵynan da, kútimi jaǵynan da, qaıyrymdylyq jaǵynan da.

Jeti kún jatqanda jelip ketpesem de eki aıaq kirip-shyǵýǵa jarap qalyp edi, osyndaǵy aýrýhananyń bas dárigeri Arqabek inim indetip júrip aýyldan taýyp aldy da taǵy da tósekke tańdy. Rengentke túsirip, ÝZI- ge salyp, aqyry tappaǵan kinaraty joq: eki tizeńdegi shemirshek tozǵan dedi, qos qabyrǵańdaǵy eski synyq qozǵalǵan dedi, ishek-qarynnyń qyzmeti buzylǵan, uıqy bezi dombyqqan dedime-aý, áıteýir onyń aıtýynsha tula boıymda deni durys bir múshe qalmaǵan kórindi. (Ákesi Shaımerdenmen bir mektepte oqyp, birge oınap, tentektikti de birge jasaǵan jaqyn juraǵat edik, qarashańyraǵy da áli kúnge Topqaıyńnyń bir ketigin toltyryp tur). Aýdanda joq dári-dármekti Óskemennen aldyrdy, onsyz da ıneden qotyr bolǵan jambasty shuryq-tesik qylyp, hırýrg Serik degen jas jigitti qasyma baılap qoıdy. Serik kúni-túni aýrýhanada, saǵat saıyn syrqattardy aralap, hal-jaǵdaılaryn qadaǵalap turady. Jónin suraǵanymda: mende baspana joq qoı, osynda qýyqtaı bir bólmede qystyrylyp jatyrmyn dedi.

Qyzyq, dıplomyńdy teńdep aýylǵa baryńdar dep úkimet uran tastap jatqanda jas mamannyń úısiz-kúısiz júrgeni qalaı? Jańadan ashylǵan aýrýhana ǵımaraty qalada da joq, úsh qabattyń úsheýi de lyq toly, izdegen bólmeńdi tabamyn dep adasyp ta ketesiń, tap-taza, jap-jaryq, medısınalyq qural-jabdyqtar da jetkilikti, tek jetispeıtini — mamandar. Bir dáriger demalysqa shyǵyp ketse bir aı kútesiń, jasy jetkenderi zeınetke kete almaı olar júr. (Mundaǵy ÝZI apparatyn da Temirbek óz qarajatyna satyp ápergen. Qoly uzyn, qaltasynyń búri bar bıznesmen azamattar aýrýhanaǵa eptep qana, shaqtap qana shamasynsha qaraılasyp turatyn kórinedi). Mamandardyń tapshylyǵynan qyzmet jasaıtyn medpersonaldar úsh qabatqa júgirip shyǵyp, dedektep tómen túsemin dep ábden dymy qurıdy. Sonda da Serik, Gúlsim, Jupat, Janat, Aıgúlder sharshadyq dep qabaq shytqan emes...

...Sıstemaǵa jipsiz baılanyp jatyrmyn. Eki kózim terezede. Terezeniń ar jaǵynda totıaıyndaı kók aspan. Dál osyndaı kók aspandy kópten beri kórmep edim. Kirshik joq. Túbi joq. Tuńǵıyq. Kók aspanda qaptap júrgen perishteler deýshi edi. Perishteler turmaq perǵaýyndar da joq. Bos jatyr. Kózge qanshama kórikti ushyraǵanmen kóńilge medet bolmaıtyn, muzdan sýyq qorqynyshty-aq. Adamnyń denesi kórge túskende jany ǵaryshqa qashady deýshi edi. Jer jaralǵanda demeı-aq qoıalyq, adam jaralǵannan beri kók tuńǵıyq qansha paqyrdy jutty eken? Qý janyń jannattan máńgilik oryn tapqansha eki aıaǵyńdy jaldap jalǵan dúnıede júre turǵanǵa ne jetsin!..

— Aǵa, qal qalaı?

— Báldý-sháldý... jatyrmyz ǵoı...

Hırýrg Serik eken. Bas dáriger Arqabekti, aqyn Jánibek Qyzyrovty erte kelipti. «Aǵa, sizdi Temirbek izdep jatyr, Óskemenge tez jetkizińder dep kesheden beri tynyshymyzdy aldy»- dedi Arqabek. — Qaıtqanyńyz durys shyǵar, densaýlyǵyńyzdy tolyq teksermese bolmas, al oǵan bizdiń shamamyz jetpeıdi, jedel járdem mashınasy men bir medbıkeni qasyńyzǵa qosyp beremin.»

...Taǵy da tildeı sákide qystyrylyp otyrmyn. Úshkir taýdyń qasqa mańdaıyndaǵy bizdıgen dińgek Altaıdyń yzǵarly jelinen qaltyraıtyn sıaqty. Sol yzǵardan Búrkit te shógip qalǵan ba? Ber jaǵyndaǵy Maıa tekshesiniń sabalaq saqaly ıegin sıpaǵan saıyn birde bar, birde joq, endi bolmasa qulap qalatyndaı teńselip tur-aý. Álde men teńselip otyrmyn ba? Qos ókpemnen qysqanda ishimdi jylan jaılap jatqandaı mańdaıymnan qara ter burq ete qalady. Meıirgúl qashan keler eken? Janymdy sol alyp qalatyndaı eki kózim tórt bolyp Tartaevtiń shańyraǵyna telmirem de otyramyn. Bul bir Qudaı bergen kelin boldy. Maǵan salsa «gúlin» alyp tastap «Meıirin» ǵana qaldyrar edim. Mundaı qoly shıpa, aǵaıyn retinde mundaı janashyrdy kórdim be, kórmedim be? Ertesimen maıy men sútin salaqtatyp, tús aýa ınesi men «sıstemasyn» arqalap jetedi de qashan meniń bet-aýzymnyń byrys-tyrysy jazylǵansha muńaıyp otyrady da qoıady. Aýyratyn men, qınalatyn Meıir. Keıde dári-dármek úshin jaýyn-shashynǵa qaramaı oneki shaqyrymdyq Katonǵa jaıaý-jalpy tartyp ketetin kezderi de bolady. Kóshe bas saıyn Altaıdyń aq bulaǵy arqyrap jatsa da sýdy taý túkpirindegi bastaýdan ishetin Jarylǵastyń «sý joryǵy» deıtin aýrýy bar, úı bitkende bir-birden qol tráshpeńke, báıgege túskendeı saldyr-kúldir shapqylasyp jarysady da jatady. Meıirgúldiń áli mektepke de jasy jetpegen judyryqtaı ǵana nemeresi qaqpany kúshenip zorǵa ashyp: men taǵy da kep qaldym ǵoı dep táltıip tura qalady. Sondaǵy bar sharýasy, sý taýsyldy ma, joq pa? Taýsylsa aǵalaryn jumsaıdy, taýsylmasa ishke ozbaı qaqpa aldynan ketip qalady, bul úıde ol sóılesetin bir-aq adam bar, ol Dákeń. Kezinde Áýezov, Kenjebaev, Nurtazın, Qabdolov,Sarmurzına, Amandosovpen qyzmettes bolǵan fılolog Qarataıǵa kelip judyryqtaı balamen sabaqtas bop ermegin jalǵastyrýda, árıne, dimkásti kútkennen bul anaǵurlym jeńil de kóńildi shyǵar...

...Temirbek qalada jatsa da búkil aǵaıyndy aıaǵynan tik turǵyzyp: syrqat turmaq saý adamdy «jedel járdem» soǵyp tastaıdy dep Arqabektiń mashınasynan «otkaz» beripti de Bolash «mersedes» jaldap, pulyn tólep, kámpórtpen Óskemengi jetkizip saldy. Qan qysymy 180-nen asyp ketken eken, tórtjúz shaqyrymǵa tórt dúrkin «ýkol» salyp, Temirbektiń qolyna tapsyrdy-aý áıteýir. Temirbekti kórgende aýyrǵanymdy umyttym, nár tatpaǵanyma onshaqty kún bolǵan eken, baýyrymnyń betine qarap otyryp qarynymdy keptedim, Álıhan Abaımen habarlasyp, Almatynyń kardıologıa ortalyǵynan oryn daıyndatyp qoıǵanyn da bilip otyrypty, sol boıda samoletke saldy da Almatyǵa aıdady da jiberdi.

Abaı Baımahanov, medısına ǵylymynyń kandıdaty, joǵary dárejeli dáriger, meni qamqorlyǵyna alǵanyna jıyrma jyldan asqan, dos-jaran bop ketken jandar edik, kele salyp basymnan baqaıshaǵyma deıin teksertsin. Ekeýmizdi tanystyrǵan, táńir suraýyńdy bergir, Amantaı Birtanov edi. Qaıta-qaıta dimkástana bergendikten be, meniń dos-jarandarym da, juraǵattarym da dárigerler bolatyn. Elde júrmin dep mán bermeppin, Qarataıǵa jettim dep ınfark bolǵanymdy da bilmeı qalyppyn. Kimnen estigenin de bilmeımin, tún ishinde inimiz Erlan Ǵazızuly «Gornyı sadovodtan» salyp-uryp jetip keldi de aýrýhanadan shyǵysymen qaǵyp áketip, shóptiń sýsynymen emdep, jıyrma dúrkin ıglaterapıaǵa saldy. Qos tizeniń shemirshegi tozyp, jilik basynyń kemigi ǵana qalǵan eken, aljıtyn jasqa jetpeı jatyp bul da maǵan azap bolatyn túri bar...

Jyl saıyn Almatyǵa bir soǵyp ketetin Qomshabaı: (topyraǵyń torqa bolyr) búginde Erlandaı qazaq joq dep edi. Artyq sóılemeıtin, kem aıtpaıtyn Qomshanyń búl sóziniń jany bar. Erlan tek dáriger ǵana emes, dertke daýa, janyńa rahat syılaıtyn janashyr adam, tamyryńdy basyp otyryp, tulaboıyńdaǵy kinaratty sanap beretini óz aldyna, jaıdary minezimen, jarqyn júzimen janyńdy jadyratyp, osynda em izdep emes, shaı ishýge kelgendeı búkil ýaıymyńdy umyttyryp jiberedi. Qytaı medısınasynyń sıqyryn jaqsy meńgergen, osyndaǵy kóp sharlatandardaı bopsalap emes, syrqattyń bolmysyn taýyp emdeıtin, qazaǵynyń arǵy-bergi tarıhynan habary mol, sol arǵy-berginiń mádenıetin boıyna sińirgen jigitpen áńgimelesip otyryp erekshe bir lázzat alasyń da qazaqtyń kósheli jigitteri áli bar eken-aý dep ishteı razy bolasyń. Pátıgúl, Aıgúl, Iýsúpjan, Sáýle sekildi kómekshileri bosaǵadan kútip alyp, esikten shyǵaryp salǵanda mundaı iltıpatty kórmegenińe zaman ótkeni esińe túsedi. Men Erlanǵa erterek baryp, erte qaıtýǵa tyrysamyn. Sebebi, tús kezinde, ne jumys aıaǵynda bara qalsam qyzyl mashınasyn taıpaltyp Ǵalym kep qalady da Erlan: tústenetin mezgil bolyp qapty-aý dep restoranǵa jeteleıtin ádeti bar. Ǵalym da egizdiń syńaryndaı minezimen de, tabıǵatymen de Erlannan aýmaıtyn, óte bir mádenıetti, bilimdar jigit, ári aqyn, ári prozaık, arǵy betten kelgen jazýshy ataýlynyń ishinde kele sap aralasyp ketken, eki janrdyń tehnıkasyn da táptishtep meńgergen jazýshy. Jazý stılinen baıyrǵyny da, qazaqı búgingi mádenıetti de birden tanısyń, basqalar sıaqty kibirtiktep jatpaı, báıgege jolortadan qosylǵan júırikteı qulashty keń sermeıtin ózindik sheberligi mol, qalamǵa ábden mashyqtanyp alǵan, ónerdiń belortasynda bizben qatarlasyp júrgen qarasózdiń de, poezıanyń da máıegin shaıqap ishken jorǵa desek te bolady. Ázil-qaljyńsyz júre almaıtyn, ázil-qaljyńdy kótere de alatyn jigittiń syrbazy, meni Erlanǵa jaqyndastyrǵan da Ǵalym. Sońǵy kezde tirshiliktiń qareketimen jazý-syzýdy baıaýlatyp aldy-aý deımin, meniń kúdiktenetinim de osy. Úsh birdeı ónerdiń sońyna túsemin dep (poezıa, proza, sýretshi) tizgindi qoldan shyǵaryp almasa boldy...

***

... Altaıdy alasartyp, ormanyn otap ketkendeı qulazyp qaıttym. Qatynqaraǵaı ıesiz qalǵandaı. Bytqyl tolǵan jabaıy shoshqa. Bular da qurǵaqshylyq jyly «zıaly» kelimsektermen talasyp Kúrshimnen aýyp kelgen. Batpaq bitken qorsyldap jatyr. Qolat bitken soqa salǵandaı aıǵyz-aıǵyz. Avstralıa, Germanıa bulardy «zahvachıkı» dep , atyp ta, asyp ta tórt aıaqty zaýaldan qutyla almaı álek. Tutas memleketter ashyq túrde «soǵys» jarıalap jatqanda alaqandaı Altaıdyń bolashaǵy ne bolmaq? «Jer jannaty» deıtuǵyn túrkilerdiń atamekeni endi shoshqalardyń mekenine aınalmasa neǵylsyn? Onsyz da qasqyr deıtuǵyn terisaýyz qumyrysqanyń ıleýindeı qujynap, jurttyń azǵantaı malyna qyrǵyndaı tıip, qotannan ozdyrmaı qoıǵanyna onshaqty jyl bolyp edi, kórkimen kúpinip, ańymen ańyzǵa aınalǵan Altaı búginde tonaý men toqyraýdan kúńirenip otyr. Jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı aksıonerlik qoǵam uıymdastyrǵan Asqar Qabanbaev memleket tarapynan qoldaý bolmaǵan soń tyrpyldap júrip ábden sharshaǵan soń aqyry «Eki dos» deıtuǵyn ashkózge ótkizip jalańbut qaldy. Sharýa qojalyǵynyń ıesi Tolqyn Raısovtyń da kúni osy, kázirgi Qatynqaraǵaıǵa bılik etetin birde-bir jergilikti janashyr azamat joq, bári de Almaty deımisiń, Aqsýat deımisiń, Astana deımisiń tek qulqynnyń qamymen júrgen julymyrlar, olar ult qamyn oılamaq túgili ózderiniń Qarataı emes, qazaq ekenin de baıaǵyda umytqan, baılyǵyn jutsyn, baryn tonasyn, Altaıdyń soqta basy qalǵanda tasyn qalaı jutar eken? Biz kúngeıdegi Qytaıdan qorqamyz da óz ishimizdegi qorqaýlardy nege aǵaıyn tutamyz? Ulttyq parktiń ataǵy ǵana qaldy, Erenniń kezinde qaraǵaıdyń ár aǵashyn kúzetetin edik, endi trassamen aǵylyp jatqan «lesovozdardy» kórgende osydan 20 jyl burynǵy pushaıman kúıimiz kóz aldyma elesteıdi. Iapyraý, baıaǵy kún shynymen qaıtyp kelgeni me? Buryn ár aǵash esepte edi, kázir taý-taýdy bólisip alyp otap jatqan kórinedi, Altaıdyń shymyldyǵy kózge túser bergi jaǵy ǵana, Órelden arman qaraı Arshaty, Shyndyǵataı tyr-jalańash desedi. Al kerek bolsa!..

Osyndaıda Tarbaǵataıdy esime alamyn. Tarbaǵataıdy jaılaǵan Maqsat Aqıekov degen jigitti kóz aldyma elestetemin, syrtymnan saǵynyp júrgen qandaı jigit boldy eken dep. Óıtkeni, buryn bet-júzin kórmegen, aty-jónin de durystap esime saqtamaǵan beıtanys bızesmen. Alystaǵy Almatyǵa kún saıyn telefon shalyp, Álibek Qańtarbaevqa, Qalaǵań kózińe tússe boldy, qolynan jetelep Tarbaǵataıǵa jetkiz dep tapsyrma bergen eken, aıtqanyndaı aeroporttyń basynda Álibek kútip turypty, qoldy-aıaqqa turǵyzbaı aldy da ketti. Altaıdyń asýynan syǵalaǵanym bolmasa, jetpisten asyp ıegimmen jer syzǵansha Tarbaǵataıǵa aıaq baspaǵan ekenmin. Jol ortada atqosshy Tólegenniń úıine bir qonyp rahattanyp qaldyq. Ákesi Jabaǵy qaıraty qaıtpaǵan, jalańash qolmen qasqyr alǵan qaıratty adam eken, qoly kúrekteı, búrip ustaǵanda qasqyr turmaq aıýdyń da keńirdegin sýyryp alatyn qarýly, naǵyz palýan, ári áńgimeshil qarıa bop shyqty. Túbi Maqsattyń jama aǵaıny bolsa kerek. Kún shyǵa attanyp edik, Maqsattyń aýlyna jetkende at ústinen kóterip alysty. Erteńinde uly-jińgir toı boldy: búkil el jınalyp, sporttyń ár túrinen jarys ótti, at báıgesine jeńil mashına tikken eken, ol Aıagózdiń bir azamatynyń jeteginde ketti. Meniń bir tańǵalǵanym: baıaǵydaı «jasasyn» da joq, jaǵympazdaný da joq, jurt óz erkimen jınalyp, toıdy ózderi basqaryp, Maqsattyń ákesi Qaıyrbek aqsaqal bas bolyp ózderi atqardy, bir sheti Almatydan, bir shalǵaıy Óskemennen kelgen óner sheberleri oıyn-saýyq uıymdastyryp, retimen syı-sıapat kórdi, araq múńkip adyrańdaǵan bir pendeni kórgenimiz joq, esesine erteńgisin Mádenıet úıinde asta-tók dastarhan jaıylyp edi, munda da beıbastaqtyń nyshany kózge shalynbady. Osynyń bári neniń qurmetine dep suraǵanymyzda Maqsat: mynaý el jazda ǵana jadyraǵany bolmasa qystyń kózi qyraýda aýladan shyǵa almaı, qyzyǵy kem, qýanyshy arzan qysylyp otyratyn aǵaıyndaryńyz, jylyna bir dúrkin kóńilin kóterip, el barmyz degendi esine salyp ketý mindetim edi, Qasym Qaısenov aǵamyz kelip ketti — kóre almaı qaldym, Ázilhan aǵamyz kelip ketti — kóre almaı qaldym, sosyn sizdi jol ortadan zorlyqpen ustap qalǵanym ǵoı, tek renjimeseńiz boldy dep ıyǵyma shapan jaýyp, Dákeńe beshpent kıgizip, astyma at mingizdi.

Allaǵa shúkir, bizdiń artymyzda da el bar eken-aý!..

***

...Alǵash ret Altaıdan qashyp baramyn. Kóz aldymda qaraǵaı emes tek qaıyń qalyp barady. Orman aǵashynyń ózgerýi 200 jylda bir dúrkin degendi ǵylym dáleldegen: qaraǵaı bitken jerge keıin tek qana qaıyń ósedi, qaıyń ósken jerge tek qana qaraǵaı bitedi... Kókeıimde saǵynysh emes, sary ýaıym arqalap baramyn... Kóńilge de, kókeıge de medet bolǵan alashtyń azamattaryn, Temirbekterdi, Saılaýhandardy, Asqar men Tóleshterdi, aǵaıyndar men dos-jarandardy, el basqaryp júrgen Berdibek, Serik, sıaqty jigitterdi taǵy da saǵynatynymdy bilip baramyn, taǵy da saǵynysh arqalap baramyn...

---