InfoHub Logo

«Adamzat, seniń qasyretiń sol, jastyǵyńdy aqymaqtyqpen ótkizip, jasampaz shaǵyńdy jalqaýlyqpen taýystyń. Endi kórge laqtyrar qańqań ǵana qaldy. Pendege de, batyrǵa da, Adamnyń búkil urpaǵyna ortaq mylqaý ólikterdiń máńgilik mekeni bar ekenin umytpa.» I.A.Býnınnen.

Talma tústiń kezi edi. Qyrmyzy tátem úıge kelgen qatyn-qalashty shetinen tyrqyratyp qýyp jatyr eken:

— Nemene ózi, ósekten basqa sharýalaryń taýsylyp qalǵan ba, uıqtap jatqan balalardy oıatyp... Ketińder!

Kelgender óziniń kelinderi, ókshesin basyp qalǵan sińlileri edi, olardyń bar jazyǵy toqsannyń úshindegi kempirge sálem berip, hal-ahýalyn bilip qaıtý. Tátem kázir kóńil suraı kelgen jurtty jaqtyrmaıtyn bolǵan. «Men bir óleıin dep jatqandaı» dep burqyldaıtyny bar.

— Áı, Jarylǵas, sen osy qańǵyryp qaıdan júrsiń? — dep kóre sala maǵan tıisti.

— Osy aýyl túgelimen Jarylǵas, solardyń bári qańǵyryp júr me eken?

— Qańǵyryp júrgen sen. Ketpeımisiń Almatyńa.

  — Sonda óziń naǵyp júrsiń?

— Men qarashańyraǵymda otyrmyn.

— Qyzyń men kúıeýbalań qaıtsyn dep qaıta-qaıta sálem aıtyp jatqan joq pa.

— Qaıtpaımyn, ólsem súıegim osy úıden shyǵady, — dep syǵyraıyp maǵan qaraıdy.

Bir kezde ájeptáýir kózi bar edi. Bizdiń tuqymda Ysqaqqa tartqan jalǵyz osy apaıym men jıennen Saılaýhan. Ákemiz kókshil de qıyq kóz, qyzyl shyraıly, jaýyryny qaqpaqtaı sary kisi bolsa kerek. Basqalarymyz baqyraıǵan, uıqtasa da kózin ashyp jatatyn qara tory bolyp sheshege tartyppyz . Toqsannan asyp ketse de kúni búginge deıin jeńgeleriniń qoıǵan Saryqyz aty pashpyrtyna jazylmasa da el aýzynan qalmap edi. Qudaıǵa shúkir, jeńgeleri taýsylyp, azan shaqyryp qoıǵan áýelgi esimine endi ıe bolamyn degende kempir boldy da qaldy. Degenmen toqal tuqymynda qyzyldar áli jeterlik. Qyzyl Serǵazy, qyzyl Ábishten, qyzyl Baıǵazydan taraǵan urpaqtar qyzyldyǵymen kúnniń kózin uıaltady. Bir qyzyǵy, uldar neken-saıaq qara bolǵanymen qyz ataýly úkideı sap-sary bop shyǵa keledi. Keıingi býynnyń ala-qulalyǵyn ózimshe Baıkóbektiń eki qatynynan shashylǵan óren-jarannyń pógónaıynyń bólektiginen kórip júrmin. Degenmen aıyrmamyz shamaly: qyrsyqtyǵymen de, qıańqylyǵymen de, erinshektigi men ezýinen kúlki arylmaıtyn qyjyrtpasymen de bir-birimizden adasa qoıǵan joqpyz. Sonyń bárin bardy jyrǵata almaıtyn, joqty qurata almaıtyn enjarlyǵyn jasyrý úshin jorta jasaıdy. Qudanyń qudireti, baǵy bir zamanda kisi jumsap jaman úırengen ádet qanda qala ma, reti kelse búgin de kisi jumsaýǵa daıar turady, al bireý ózin jumsaı qalsa ashtan ólse de aıaǵyn qıa baspaıdy-aý. Shirip ketse de shirenip jatýǵa bar.

Tátemniń «qarashańyraǵym» dep otyrǵany Ysqaqtyń úıi. Osy úıden uzatylǵan eken. Qyzynyń qolynda bolatyn, toqsan shaqyrym Narynnan kelip alyp bul da shirenip jatyr.

— Úsh qyz ústimizdegini satsaq ta enshińdi bergenbiz, endi bul shańyraqta seniń sýyrtpaq jibiń de joq, aýlaq júr! — dep maǵan kádimgideı qyr kórsetedi. — Meniń bul úıde tórt jylqy, eki sıyr, biraz qoıym bar, solar meni Qońqaıdyń baýyryna jetkizýge jaraıdy, tek Saılaýhanym aman bolsyn.

Qońqaı dep otyrǵany osy aýyldyń zıraty. Al tórt jylqy bastaǵan ol qaı kezdegi mal? Bir qudaıdyń ózi bilsin. Tórt jylqy kázir Saılaýhanda da joq, eki sıyry bar shyǵar, biraq maǵan shaılyq sútti ózin saýǵandaı qınalyp zorǵa beredi. Al qoı soıa qalsa, jorta syılaǵan bolyp jetim jambasty ákelip tastaıtyny ras. Qonaq jatyp alsa, «tórkindep kelgen kári kempirdeı yrǵalyp-jyrǵalyp ketpeı qoıdy-aý» deıtin qazaqtyń mátelin endi túsingendeı boldym. Psıhologtardyń aıtýynsha, áıel juraǵaty qartaıǵan shaǵynda baıdy da, balany da múldem umytyp, tek qana óziniń tórkinin: áke-sheshesi men týysqandaryn, kindik kesken otanyn oılaıdy eken. «Ólsem súıegim osy úıden shyǵady» degen tátem sóziniń astary osynda jatqan sekildi. Sony qaljyń qylyp aıtsa da ar jaǵyndaǵy nıeti belgili boldy. Oǵan qyz-kúıeýi kóne qoısa de. Túbi qyrsyq jeńe me, qyz jeńe me kim bilsin? Jalǵyz baýyry meniń ózimdi áke shańyraǵynan qýǵandaı qylyp otyrǵany mynaý. Onyń ústine Saılaýhan da qaljyń-shynyn aralastyryp:

— Sen shánıip kelip, jatyp alatyndy shyǵardyń, — dedi bir kúni. — Ysqaqtyń baspanasy dar úı bolatyn, bir bólmeni meniń ákem, qalǵan eki bólmeni men jalǵadym, ták shtó, bul meniń qarashańyraǵym, ákeńnen qalǵan jalǵyz bólme kóp bolsa qyryq serkeshtiń quny shyǵar, endi bizge qarap keńirdegińdi sozǵandy qoı.

Osy sóz namysqa tıdi me, aýyldan Ysqaqtyń qarashańyraǵyn kóterýge kiristim, inilerim Temirbek, Toqtasyn, Asqar, Qanymbek, Eren bolyp «ızbýshka» salýǵa kómektespegende dalada qalǵandaı ekenmin. Árıne, ázilden týsa da úlken bir sharýanyń sáti osydan bastaldy...

... Alpysqa kelgende aýylǵa jaqyndaıyn degen oı týdy. Almatyda turǵanyma da jarty ǵasyrǵa taıap qalypty. Eki ortada úsh jyldaı Máskeýdi de kórip qaıttym, KSRO-nyń biraz elderin sharlappyn. Endigi qalǵany — aýylym eken. İnilerimniń biri, jergilikti aýyl ákimi Nurbaı Ýálhanov bir kúni ardagerlerdiń jınalysyna shaqyrdy. Ketik shaldar, mańdaılary qańyltyr bop qatyp qalǵan kepken shaldar — bári de ózimniń zamandastarym, bir kezde ógiz ben tyraqynyń jaýyryn tozdyrǵan boqmuryndar búginde boqmuryn shal bolypty. Tirshilikten qajyǵan, sharýashylyqtar tarap ketken soń jalǵyz-jalǵyz qasqa sıyrdyń quıryǵynan ustap qalǵan pushaımandar. Bir kezde dál osy Topqaıyńda qyryq myń qoı, úıir-úıir jylqy, qora-qora sıyr bar edi degenge eshkim sener emes. Mal túgili sovhozdyń ǵımarattaryna deıin tas-talqanyn shyǵaryp tonap ketken. Qoldaryna kúrekten basqa qural ustamaǵan, kúrek bolsa boq tabylady dep sovet ókimetine qudaıdaı senip júrgen pyshana baıqustar sol «qudaıynan» aıyrylyp qalǵan soń qaraketsiz qańǵyp qapty. Aıtar aqyly joq — aqyl aıtyp úırenbegen, tabar joly joq — «aqylshysy, kámónezimge jol silter» kompartıasy da qurydymǵa ketken. Kókten túskendeı deseń — perishte emes, jerden shyqqandaı deseń — arýaq emes, máńgúrt deýge qımaısyń. Bularǵa taǵar kina da joq, ókpesi bolsa, búkil sanaly ómirinde kúrekten basqa túk ustatpaǵan sovet ókimetine aıtsyn da. Aýyz shirkinde uıat joq, baıaǵy ádet boıynsha qaljyńmen qaǵysyp, ázilmen áńgimeleskenimiz bolmasa, ish ýdaı ashydy. Táńirim-aý, osy otyrǵan bizbiz be, keshegi Qarataımyz ba? Jırmasynshy, otyzynshy, qyrqynshy jyldary qanshalyqty qyrylsaq ta qasıetimiz qanymyzdan kóshpep edi ǵoı, Qarataı degen atymyz óshpep edi ǵoı! Táýelsiz el boldyq degendegi endigi túrimiz osy ma? Myna túrimizben el bola almaıtyn shyǵarmyz degen kúdik kóńilge eriksiz kep qaldy. Asqarǵa ilesip 360 aýyldy adaqtap shyqqan edim. Bárinde osy. Qazaqtyń 67 paıyzyna pana bolǵan aýyldardy qıratqan kim jáne nege qıratty?..

— Áı, Qalıhan, budan bylaı túk jazbaı ketseń de rızamyz, endi myna elge qara, — dedi meniń boqmuryn zamandastarymnyń biri. — El tozyp ketti ǵoı, ne qaıranyń bar?

Mende ne qaıran bolsyn. Qolymda bılik te joq, gazet betin, tilbezerdiń ekranyn bosatpaıtyn saıasatshy da emespin, eshbir partıanyń múshesinde de joqpyn. Qalamynan basqa qarýy joq, qaltasyndaǵy aıbarlyqqa da júrmeıtin «Qaıratker» degen kýáliginen basqa, betpaqty jasqaýǵa da jaramaıtyn «laýreat» deıtuǵyn ataqtan basqa «laýazymy» joq jazýshy degen juraǵatty dál sol kezde kim tyńdaı qoıypty? Eń bolmasa at úrkitýge jarar ma eken, osy eldiń «Qurmetti azamaty» edim ǵoı dep aýdan ákimi Altaıbek Seıitovke jol tarttym.

Úlken Narynǵa kóship qonǵan aýdan ortalyǵy bizdiń aýyldan toqsan shaqyrym. Burynǵy Katonqaraǵaı aýdanynyń shyǵys shekarasynan úsh júz shaqyrym. Osy eki arada eldiń jurnaǵy ǵana otyr. Keshe ǵana 27 myń halqy bar edi, sonyń 15-aq myńy qalypty, keıbir eldi mekenderdiń aty ǵana tur, qaraǵaıdan soqqan úılerdiń orny ǵana jatyr. Taryqqan jurt baspanasyn el kezgen ashkózderge satyp jiberip, bala-shaǵasymen ýaqytsha kúrkeni panalapty. Túkpirdegi aýyldardy aıtpaǵanda burynǵy ortalyq Katonnyń ózi jaý shapqandaı: mekemeler men sovhoz ǵımarattary túp ornymen joq, kóz qylyp qoqysyn ǵana tastap ketipti, syrtyn sılıkat kirpishpen qaptaǵan úsh, tórt qabat turǵyn úılerdiń esik-terezeleri turjaǵym bolyp, keıbiri qulaýǵa jaqyn, kórden jaman úńireıip tur. Mádenıet úıiniń tipti oryndyqtaryna deıin qoparyp áketken, ony Narynnyń qaı sıyr qorasyna aparyp qondyrdy eken? Qora turmaq edeni balshyq, samannan soqqan toqal tamdaryna kóldeneń taqtaı buıyrmaǵan meniń naǵashylarym jyrǵap qalǵanǵa uqsaıdy.

Naryn aýdany Katonqaraǵaıǵa osymen úsh ret qosylyp, úsh ret aıamaı tonady. Shoshqa qorasy men ıttiń úıshigine deıin aǵashtan qıyp, tezekten basqa tútin ıiskemegen jurttyń qara-qojalaq peshi qyzyl qaraǵaıdan basqany mensinbeı qapty. Qarataı eli ormannyń bir talyn qıýǵa qımaı otyrǵanda, sýtińke tıegen lesovozdar kire jolda qaıshalysady. Saqalyn taldap julǵan kártamishteı Altaıdyń ıegi seldirep, bóksesi ıt súıregen terideı oıran-topan. Kezinde attan túspeıtin qarataılyqtar jaıaý qalǵan: sharýashylyqtardyń jal-quıryqtysy bir adamnyń menshigine aınalǵan, tórt dońǵalaqty temir kólikter boq tasysa da kóz aldymyzda júrsin dep muny da qýalap alyp kepti. Aýdan ákimi osy eldiń azamaty edi, syptaı ǵana, sypaıy ǵana , kómirdeı qarabuıra shashty qaratory ásem jigit osynyń bárin bilip otyr.

— Úı buzylsa, ol jekemenshik, oǵan eshkim tıym sala almaıdy, — dedi. — Aǵash kesilse, jyl saıynǵy memlekettik jospar, oǵan da bizdiń bıligimiz júrmeıdi, — dep sharasyzdyǵyn aıtty.

Sharasyz ekeni ras. Bári de joǵarydan bolyp jatqan buıryq. Oblystyń birinshi basshysy Metteden bastap etektegi sheneýnikter japatarmaǵaı «qaıtkende de baıýǵa» kirisken. Mekemelerdiń ǵımarattaryn, halyqtyń qıyn jaǵdaıyn paıdalanyp basyndaǵy jalǵyz baspanasyn sý teginge satyp alyp, Qytaıǵa qaraı jytyryp jatyr. Memlekettik jospar degen ótirik syltaýmen qaraǵaı bitkendi mezgilsiz otap, muny da Qytaı asyrýda. Altaıdyń qaraǵaıy altynnan qymbat ekeni yqylym zamannan belgili. Kezinde İ-Petrdiń Altaı qaraǵaıynan jasaǵan kemeleri áli kúnge sýdan shyqqan joq, álemge sáýletimen áıgili Venesıanyń fýndamentinde Altaıdyń qaraǵaıy jatyr. Altaıdyń ań-qusy aǵashynan arzan emes, solardyń barlyǵy derlik qyzyl kitapqa jazylǵan: muzart barysy, kúdir, quny, qundyz, sileýsin, taýteke, buǵy-maral, bulany men eligi, altaıy qyzyl túlkisi basqa jerden kezdespeıdi, bulardy atýǵa tıym salynsa da barmaq astynan lısenzıa alǵan shetel týrıseri qyzyl kitaptyń da enesin uryp qyryp barady, tarsyl-kúrsilden janushyrǵan taýdyń taǵysy kórshi elderge aýyp qutylýda, qutylmaǵandary jattyń qanjyǵasynda ketip jatyr. Al shıpaly shóbi men tamyr dárisi she? El kóship, ıesiz qalǵan shekarany buzyp kirgen kórshi eldiń ury qoly kúpiniń bıtindeı órip júr...

Qazaqtyń qaýypsyzdyǵyn qamtamasyz etý úshin babalarymyz shekarany halyqpen nyǵyzdaǵan. Búgin de shekaradan ákimshilik ortalyqty, eldi mekenderdi áketken birde-bir memleket joq, kerisinshe el shetin halyqpen bitep ustap otyr. Bul dúnıejúzilik tájrıbe, tarıhtyń úıretken tájrıbesi. Sol tájrıbeden biz naǵyp adasa qaldyq? Aljastyq pa? Altaıdyń arǵy betine — Ór Altaıǵa kázirdiń ózinde qyryq mıllıon qytaı keldi desedi. Ertisti kanalmen buryp jatyr. Etegimizdi taǵy da kesip áketip, ken oryndaryn ashýda. Osyny oılaǵanda záreń ushady.

Endi ne isteý kerek?

Qanshama jamandasaq ta tilbezerdiń de bir paıdasy bolady eken. Qanshama jamandasaq ta AQSH-tan, kedeı dep kemsitsek te Afrıka elderinen bir nárseni qaryzǵa alýǵa bolady eken. Osy elderdiń aǵashy qymbat pa, aýasy qymbat pa, adamy qymbat pa, ańy qymbat pa? Amerıkanyń qasqyry men qarsaǵyn bylaı qoıǵanda qańǵyrǵan ıtine deıin qamqorlyqta. Afrıka arystanynan atjalmanyna deıin kıe tutady. Osy úshin qanshama ulttyq park ustap otyr. Butasyn syndyryp, tyshqanyna tıisýge qaqyń joq. Tilbezerden osynyń bárin kórip otyryp tańqalasyń. Osynyń bárin kórgen soń oıǵa qaldym. Meniń Altaıymnyń qasıeti qaı eldiń tabıǵatynan kem? Sonaý baǵy zamannan kúni búginge deıin ár eldiń jıhankezderiniń Altaı týraly jazbaǵany kemde-kem. Jeruıyqty izdep qanshama ekspedısıa Altaıdy kezdi. Solardyń ishinde iz-tozsyz joǵalyp ketkenderi de bar. Ár eldiń geografıalyq qoǵamdarynyń jasaǵan qortyndysy: Jeruıyq Úndi men Orta Azıanyń ortasy, Buqtyrma ózeniniń boıynda desti. («Strana Belovode» degen ańyzdyń tuýyna sebep bolǵan da Altaı edi. Muztaýdyń ǵaryshpen baılanysy bar degen áńgime kázir de álpınıserdiń, ǵaryshkerlerdiń aýzynan túsken joq, solardyń jyl saıyn kelip qýat alyp qaıtatyn Mekkesine aınalyp otyr.). Osydan eki jyl buryn ǵana Berlındegi Ulttyq Parkterdiń halyqaralyq ortalyǵynan kelip qaıtqan arnaýly brıgada aı boıy jatty. Tór Altaıdyń oı-shuńqyryn túgel sharlady. Jorta maqtaý úshin emes, shyndyǵyn aıtty: Dúnıeniń júzinde biz barmaǵan jer qalǵan joq sıaqty. Tór Altaı solardyń birine de uqsamaıtyn erekshe tabıǵat, mundaǵy ósimdik pen jan-janýardy, tipti aýa raıyn da eshqaıdan tappaısyń. Sizderde, Katonqaraǵaı dese «ekinshi Shveısarıa» deıtin ádet bar eken, Shveısarıa Katonqaraǵaıdyń qasynda kishkentaı qýyrshaq, onyń ústine taptalyp qalǵan sary jurt. Arnaıy kelgen zertteýshilerdiń bergen baǵasy osyndaı. Al buǵan deıin..

... Tonaý óz aldyna, irgemizden Lob-Nor atom jarylysyn burqyldatty. Ánsheıinde maldyń tós tabanynda aram qandy soryp, jabysyp júretin momyn kene mýtant bop shyǵa keldi, adamdy shaqsa ne óltiredi, ne ómir-baqı múgedek bop qalady. Eger Altaıǵa tynyshtyq, múmkindik berse óz jarasyn ózi jazyp, búkil zaýaldan ózi qutqarmaq. Ol úshin burynǵy Katonqaraǵaı aýdanyna Tabıǵı Memlekettik Ulttyq parktiń statýsy kerek. Qysylǵanda meniń tapqan ıdeıam osy boldy. Elbasyna, úkimetke, parlamentke arnaıy ashyq hat jazý kerek boldy. Hatqa qol qoıdyrý úshin Halyq Qaharmany Qasym Qaısenov aǵamyzǵa, qadirli apaıymyz, Tór Altaıdyń perzenti, Sosıalısik Eńbek Eri Bıbigúl Tólegenovaǵa shapaǵat saldyq.. Tór Altaıdyń kázirgi jaǵdaıymen jaqsy tanys ǵalym-geolog Zeınolla Nurbaev, jazýshylar Ákim Tarazı, Valerıı Antonov bizdiń ýaıymymyzdy bólip-jarysty. Hat «Egemen Qazaqstan», «Kazahstanskaıa pravda», «Túrkstan» gazetterinde jarıalandy. Basqa basylymdar ne aıtar eken degendeı egemendikter áýelde qıpaqtap edi, Valerıı Mıhaılov, tileýińdi bergir, gazetine eki dúrkin qaıtalap basty. Sáti kelgende májilis depýtaty Asqar Qabanbaev parlamentte másele kóterip, hatymyzdy úkimetke ármen qaraı jyljytty. Mınıstrlikte erekshe baqylaýdy qajet etetin terıtorıa bólimin basqaryp otyrǵan Talǵat Kerteshev bolashaq parktiń kartasyn jasap, burynǵy Katonqaraǵaı aýdanynyń 643 myń gektar jerin — mal sharýashylyq, týrısik, tabıǵı úsh aımaqqa bólip, onyń barlyq shyǵyny men sharýashylyq júıesin belgilep, basqarym apparaty men jumys qolyna deıin naqpa-naq eseptep berdi. Bolashaq parktiń negizi osy joba boıynsha jasaldy da keshegi leshozdardyń búkil fýnksıasyn park atqarmaq edi. Obaly qane, dáp sol kezde bul eki azamattyń eńbegi erekshe boldy. Aqyldasyp otyryp park jarǵysynyń alǵashqy nusqasyn jasadyq. Árıne, munyń bárin jergilikti jurt bilgen de joq. Úkimet oılanyp-tolǵanǵansha bes jyl ýaqyt ketti. Bul eki arada maıshelpekten aırylǵysy kelmegen oblys sheneýnikteri búırekten sıraq shyǵaryp, jergilikti bıliktiń quzyryna baǵynatyn tabıǵı park uıymdastyrý kerek dep baıbalam salysty. Kalmykov, Iýrchenkov, Klımova deıtuǵyn qolyna shómish ustap, jambastyń myrza basyn ustap úırenip qalǵandar ótirik «selskaıa shodka» degendi jeleýletip, «ulttyq park senderge kele jatqan zaýal, erteń malyńdy baǵa almaı, shóbińdi shaba almaı, otynyńdy taba almaı, ormanyńa tanaýyńdy tyǵa almaı qorlyq kóresińder» dep alashapqyndap el ishinde úgit júrgizdi. Oǵan aýdan basyndaǵy keıbir jandaıshaptar qosyldy. «Oıda on sıyrdyń múıizi syrqyrasa, qyrda qyryq sıyr ókiredi» dep oblys ortalyǵynda kóterilgen dańǵaza aýdanǵa, aýdannan aýylǵa jetti de oǵan keıbir jaldamaly jýrnalıser naqaqtan aralasty («Karavan» sıaqtylar). Aryzqoılardyń aýzynan shyqqan jalǵan aqpardy qopaqardaı qylyp qompaıtyp, ósekti jelqýyqtaı úrledi. Úkimet qaýlysyn Prezıdent jarlyǵymen bekitkende qýanyshymyzda shek bolǵan joq, endi jalaqorlardyń aýzyna qaqpaq túsip, aıaǵy kesiletin shyǵar dep edik, kerisinshe halyqtyń jalǵan qamqorshylary aıǵa shapshydy. Park terıtorıasyndaǵy biraz obektiler, tipti aqshanyń aqsha kezinde jylyna birjarym mıllıon tabys kirgizip turǵan pıtomnık te teginnen tegin jekemenshikke ótip ketken eken, sonyń bárin sot arqyly qaıtaryp alýǵa týra kelgen, mal ashýy-jan ashýy, dúnıe shirkin ashkózdi shyr qaqtyrmaı qoısyn ba. San-sapalaq komısıa kelip, san ret teksergende de ne qylmystyń, ne kemshiliktiń izin tappaǵan soń, endigi jerde áıteýir jumys istetpeýdiń amalyna kóshti. Pysyqtar: parktiń terıtorıasy tym úlken, ıgerýge, basqarýǵa qıyn dep bir shyqty, jergilikti turǵyndar qysylyp qaldy, jerdi ishinara oıyp-oıyp memlekettik qorǵa aınaldyrý kerek dep taǵy shyqty, sol kezdegi aýdan ákimi Berdibek Slámov degen noıys park basqarmasyna aıtpastan, bildirmesten biraz jerdi bul óńirge eshbir qatysy joq qalalardyń qaltalylaryna satyp ta jiberipti. Osynyń bári birde mınıstrlikte, birde komıtette qaralyp, sońynda sot arqyly sheshilgen máseleler. Aqyry aryzqoılar sot zalyna jolamaı tyrym-tyraqaı qashty, qasha almaǵandar aıypty bolyp qunǵa jyǵyldy, biraq park solardan sabaqty ıne almastan, keıbireýin bolmasa, bárin de keshirip edi. Uıaty joqtar «kisi» bolyp áli de júrip jatyr, uıaty bolmasa da áldekimder ótirik uıalǵan bolady. Parktiń bas dırektory Eren Jumaǵulovtan basqa bireý bolǵanda jyndanyp ketkendeı eken, asyǵystyq jasamaıtyn, sabyry men saqtyǵyn qatar ustaıtyn, qaıyrymy men qataldyǵy birdeı isker jigittiń shashy búginde appaq qýdaı bop shyǵa keldi.

Meıli, shash sadaqa, esesine týǵan jerdiń tabıǵaty aman qaldy desek te bolady. Orman birte-birte jetilip, aýyp ketken ań-qus mekeni men jalaǵyna qaıta oralyp jatyr. Qarataılyqtar otyn-sýdan tarlyq kórip otyrǵan joq, kórshi aýdandarda bir kýb otynnyń quny 800-900 teńge bolsa, munda 300 teńge, qurlys materıaldary úshin bólinetin aǵash mólsheri de retke kelgen, jumyssyz júrgen soqtaldaı-soqtaldaı 500 jigitke qyzmet tabyldy, keshegi leshozdardyń kýstarlyq sharýashylyqtary tolyǵymen iske qosylǵanda, jol qurlysy bitip, týrızm damyǵan soń erteńgi kúni jumys qoly jetpeı qalýy da múmkin. Úkimet memlekettik búdjetten jyl saıyn qarajat bólip, ulttyq parkterdiń halyqaralyq ortalyǵy ǵylymı jumystar úshin kómek kórsetýde, tek sony jol-jónekeı julymdap ketpese boldy. Tabıǵattyń jıdek-jemis sekildi syıyn, órisi men jaılaýyn jurt emin-erkin paıdalanyp otyr. Osynyń bárin usaq-túıek degenniń ózinde, el shetine eń keregi — halyqaralyq konvensıa memlekettik shekaranyń qaýypsyzdyǵyn qamtamasyz etedi. Tipti soǵys jaǵdaıynda da bir soldattyń park terıtorıasyna basyp kirýge qaqysy joq. El kóship, shekarasy bos qalǵan biz úshin munyń mańyzy táýelsizdikten kem emes. Endigi qalǵan problema — aýdannyń ákimshilik ortalyǵy men mekemelerdi, kóship ketken halyqty qaıtaryp alý, qańyrap qalǵan aýyldar men eldi mekenderdi qalpyna keltirý.

Ulttyq tabıǵı parktiń halyqaralyq tájrıbesi boıynsha eki túrli statýsy bar: birinshisi — sol terıtorıadaǵy turǵyndardy rezervasıa retinde túbegeıli memlekettik búdjetke alý, ekinshisi — sharýashylyqpen aılanysqan jaǵdaıda jartylaı alym-salyqqa jeńildik jasaý. Árıne, jer jaǵdaıyna baılanysty mundaǵy qazaqtar mal ustamaı otyra almaıdy, ókinishi — osy ekinshi sharttyń jarǵydan syzylyp qalǵandyǵy. Taǵy bir áttegen-aıy, burynda Katonqaraǵaı aýdanynyń quramynda bolǵan Marqakóldiń Qaba aımaǵynyń park terıtorıasyna kirmegeni. Árıne, budan basqa da ókinishti jáıtter tolyp jatyr. Sonyń biri, jergilikti bıliktiń ruhsatynsyz, park basqarmasyna shapaǵat salmaı, joǵarǵy jaqtyń qysymymen bóten jurttyń syǵylysyp kelip, synalap kirip jatqany. Bul elge ne ekonomıkalyq, ne áleýmettik eshqandaı baılanysy joq, tek paıda qýǵan, zıanynan basqa mysqaldaı jaqsylyǵy joq adamdar (shyn ıesi jumbaq, kózge kórinetini basqa) demalys aýmaǵy degen syltaýmen jerdi shetpushpaqtap kesip alyp kotejder, úıler salyp jatyr. Katonqaraǵaıdyń qaıda ekeni turmaq atyn bilmeıtin keıbireýler tipti buǵy sharýashylyqtarynyń bólimshelerin sýteginge satyp alǵan. Bul azdaı, burynnan memleket ıeligindegi saýyqtyrý oryndarynyń búginde ıesi basqa, emdelý baǵasy aspandaǵy aıdan qymbat, jergilikti halyq onyń ıgiligin kórmek túgili mańaıyn da basa almaıdy, ejelden qyzmet etip júrgen adamdardy baspanasynan qýyp tastap, el tanymaıtyn basqa ulttardyń ókili basyp alǵan. Tek aqsha, aqsha, aqsha, aqsha... Aqsha kelip edi, adamdardyń nıeti de ápsátte ózgerip sala berdi. Qaltalylardan qanaǵat ketti, aqsha kórgenderden toıymdyq qashty, aqsha kórmegender qybyladan adasyp, bes namazynan jańyldy. Kúni keshe tyshqaq laq bitpegender halyqtyń esebinen saýyry sere bolyp, endi sol halyqty jek kóretindi shyǵardy, «shirkinde es bolsashy sezet degen» dep Abaı aıtpaqshy, áli de el ústinen kún keship, jaryq dúnıede alshań basyp júrgenin esine de almaıtyn sıaqty. «Jat jarylqamaıdy, óziń óltirmeıdi».

---