InfoHub Logo

Qoǵamdaǵy adamdardyń minez-qulqy zańdy jáne zańsyz (quqyqqa qarsy) bolýy múmkin. Quqyqqa qarsy minez-qulyq azamattyq-quqyqtyq, tártiptik qylyqtardy, ákimshilik quqyq buzýshylyqtardy jáne qylmystardy jasaýda kórinedi. Ákimshilik jaýaptylyqtyń zańdy negizi bolyp ákimshilik quqyq buzýshylyq sanalady. Jeke tulǵanyń quqyqqa qarsy, kináli (qasaqana nemese abaısyzda jasalǵan) is-áreketi nemese áreketsizdigi, zańdy tulǵanyń quqyqqa qarsy is-áreketi ne áreketsizdigi ákimshilik quqyq buzýshylyq dep tanylady (QR ÁQBT kodeksiniń 28-baby). Bul normany taldaý barysynda barlyq ákimshilik quqyq buzýshylyqtarǵa tán, jalpy belgilerdi anyqtaýǵa jáne osy belgileri arqyly zańsyz minez-qulyqty, zańdy minez-qulyqty, sonymen birge basqa da quqyq buzýshylyqqa tán (qylmystar, tártiptik qylyqtar jáne t.b.) erekshelikterdi aıyrýǵa bolady.

Bul belgilerdiń qataryna mynalardy jatqyzýǵa bolady:

— teris qoǵamdyq;

— quqyqqa qarsylyq;

— kinálilik;

— jazalanatyn áreket.

Osy atalǵandardyń ishinen bastapqy sıpattamalyq belgiler bolyp áreket sanalady. Bul minez-qulyqtyń erikti aktisi. Ol minez-qulyqtyń eki aspektisin quraıdy, olar: áreket jáne áreketsizdik.

Áreket — bul sanaly túrde mindetterdi oryndamaý, zańdy talaptardy jáne de tyıym salýlardy buzý (mysaly, ań aýlaý tártibin buzý, jol polısıa qyzmetkeriniń talaby boıynsha kólik quralyn toqtatpaý jáne t.b.).

Áreketsizdik — bul salǵyrttyq tanytyp, tıisti mindetterdi oryndamaý (mysaly, órt qaýipsizdigi erejelerin oryndamaý jáne t.b.).

Óziniń áleýmettik maǵynasyna qaraı áreket oń nemese adamdardyń, qoǵamnyń jáne memlekettiń múddelerine zıan keltiretin teris qoǵamdyq áreket bolyp bólinedi. Qandaı áreket teris ekendigi ákimshilik jaýaptylyq ınstıtýttyń sheńberinde zańmen anyqtalady. Sondyqtan qandaı da bolmasyn teris qoǵamdyq áreket ákimshilik quqyq buzýshylyq belgileriniń mazmunyna qatysty bolmaıdy. Quqyq normasyn buzatyn áreketti jasaý. Bul normalar tek ákimshilik quqyq normasyna jatýy ǵana múmkin emes, sonymen qatar basqa da quqyq salalaryna jatady. Biraq bul jaǵdaılarda belgilenetin normalar ákimshilik jaýaptylyq sharalarmen qorǵalady. Kinálilik ákimshilik quqyq buzýshylyqty qasaqana jasaý nemese abaısyzdyqpen jasaýdy bildiredi. Kiná — ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń quramynyń asa mańyzdy bir bóligi bolyp sanalady. Kinániń nysandary tolyǵyraq QR ÁQBtK 29-30-baptarynda qaralady. Áreket úshin ákimshilik jaýaptylyq ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń belgilerine jatady.

Bir jaǵynan, ákimshilik quqyq buzýshylyq -ákimshilik jaýaptylyqtyń negizi, al ekinshi jaǵynan mundaı jaýaptylyq — ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń zańdylyq tabıǵatyn anyqtaıtyn belgi. Zańda belgilengen jaǵdaılarda áreketti á.q.b. dep taný úshin, áreket jáne onyń zańǵa qarsy, qolaısyz zardaptardy keltirýiniń arasynda sebepti baılanys bolýy qajet. Ákimshilik quqyq buzýshylyq túsinigi (QR ÁQBtK 28-baby) barlyq ákimshilik quqyq buzýshylyqtarǵa tán jalpy áleýmettik-quqyqtyq belgilerin qamtıdy.

Mysaly, usaq buzaqylyq, teris qoǵamdyq, zańǵa qarsy, kináli áreket ákimshilik túrde jazalanady. Biraq, ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń árbir túri ózine tán áreketin, zardaptaryn jáne quqyq buzýshylyq jasaǵan jeke tulǵany sıpattaıtyn belgilerine ıe. Olardyń jıyntyǵyn zańǵylymynda ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń quramy dep ataıdy. Ákimshilik quqyq buzýshylyq quramynda ákimshilik quqyq buzýshylyq túsiniginiń jalpy belgileri naqtylanady. Qandaı da bolmasyn quqyq buzýshylyq belgili bir qoǵamdyq qatynastarǵa qol suǵady (nysan), óz aldyna, belgili bir jaǵdaıdaǵy tulǵa erkiniń syrtqy kórinisi (obektıvtik jaǵy), belgili bir adam jasaıdy (sýbekt) jáne sol adamnyń istegen áreketine degen psıhıkalyq qatynasy kórinedi (sýbektıvti jaǵy). Osy tórt element ákimshilik quqyq buzýshylyq quramyn quraıdy.

Sonymen, áreketti naqty ákimshilik quqyq buzýshylyq dep anyqtaıtyn ákimshilik quqyqtyq zańmen belgilengen elementter ákimshilik quqyq buzýshylyq quramy dep atalady. Ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń belgilerin onyń zańdylyq quramynan aıyra bilý qajet. Ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń quramynda mynadaı elementter bar:

— Quqyq buzýshylyq nysany (qandaı da bolmasyn aıadaǵy qoǵamdyq qatynastardyń turaqty jetilýine quqyq buzýshynyń qol suǵýy);

— Obektıvtik jaǵy (belgilegen erejelerdi buzýǵa baılanysty naqty áreket;

— Quqyq buzýshylyqtyń sýbektisi — aqyl-esi durys, 16 jasqa tolǵan jeke tulǵa.

Quqyq buzýshylyqtyń sýbektıvti jaǵy, quqyq buzýshynyń jasaǵan áreketke degen psıhıkalyq qatystylyǵy, ıaǵnı qasaqanalyq nemese abaısyzdyq nysanyndaǵy kiná.

Ákimshilik quqyq buzýshylyq nysanynyń dárejesine qaraı jalpy, tekti, túrli jáne naqty dep bólinedi. Quqyq normalarymen rettelingen jáne ákimshilik jaýaptylyq sharalarymen qorǵalatyn qoǵamdyq qatynastar jalpy nysan bolyp sanalady. Olarǵa eńbek jáne halyqtyń densaýlyǵy, menshiktiń túrleri, qoǵamdyq tártip, basqarýdyń belgilegen tártibi jáne t.b. jatady.

Tekti nysan — jalpy nysannyń jeke bóligin quraıtyn qoǵamdyq qatynastar toby, buǵan mysaly, QR ÁQB Kodeksiniń 21-taraýynda qamtylǵan, ákimshilik quqyq zańynyń qorǵaýyna alynǵan qoǵamdyq qatynastar jatady. Túrli nysan — bir tekti quqyq buzýshylyqqa tán qoǵamdyq qatynastar (jol qozǵalys, tólqujat erejelerin buzý jáne t.b.). Naqty nysan — ákimshilik jaýaptylyqtyń sharalarymen qorǵalǵan naqty qoǵamdyq qatynastarǵa zıan keltirý. Mysaly, ÁQBtK 330-babynyń naqty nysany -«qoǵamdyq tártip». Ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń kóp bóligi bir ǵana naqty nysanǵa qol suǵady. Biraq, eki nemese odan da kóp naqty nysanǵa zardap keltiretin ákimshilik quqyq buzýshylyqtar bar. Mysaly, QR ÁQBtK 468-babynyń 1-tarmaǵynda júrgizýshiniń jol qaýipsizdigi erejelerin buzý saldarynan kólik quraldaryna zıan keltirýi úshin jaýaptylyq belgilenip otyr. Bul quqyq buzýshylyq jol qozǵalysynyń qaýipsizdigine jáne de menshiktiń qandaı da bolmasyn túrine zıan keltiredi.

Ákimshilik quqyq buzýshylyq quramynda eki nemese odan da kóp naqty nysanyn kórsetýine qaraı negizgi, qosymsha jáne fakúltatıvtik naqty nysandar bólinedi. Negizgi naqty nysan — qoǵamdyq qatynastardyń qorǵalýyna shyǵarylǵan norma. Mysaly: QR ÁQBtK 27-taraýynda jol qozǵalysy qaýipsizdigi kórsetilgen. Qosymsha nysan dep negizgi nysanǵa qol suǵýshylyq jasaǵan kezde zardap keltiriletin qoǵamdyq qatynas sanalady. Fakúltatıvtik nysan — ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaý kezinde zardap keltirilýi múmkin qoǵamdyq qatynas. Mysaly, usaq buzaqylyqtyń naqty nysany bolyp qoǵamdyq tártip sanalady. Biraq, bundaı usaq buzaqylyqty jasaý kezinde, ıaǵnı qoǵamdyq oryndarda bylapyt sóıleý, azamattardy qorlap tıisý jeke adamnyń mártebesine nuqsan keltiredi. Al keıbir jaǵdaılarda mundaı áreketterdi jasaý kezinde jeke adamnyń mártebesine nuqsan kelmeıdi. Quqyq buzýshylyqtyń obektıvtik jaǵy — ákimshilik quqyqpen tyıym salǵan áreket nemese áreketsizdik.

Joǵaryda atap ótkendeı, áreket nemese áreketsizdik kóptegen quqyq salalarymen (azamattyq, eńbek, qarjylyq jáne t.b.) retteletin naqty qoǵamdyq qatynastarǵa qol suǵýy múmkin. Ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń obektıvtik jaǵyn zań shyǵarýshy kóptegen jaǵdaılarda ýaqytyna, ornyna, ádisine, árekettiń jasalý sıpattamasyna, onyń keltirgen zıandy zardaptaryna, buryn quqyqqa qarsy áreket jasaýy, onyń qaıtalanýyna qaraı ajyratady. Ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń sýbektisi bolyp naqty ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaǵan jeke tulǵa sanalady.

QR ÁQBtK sýbektilerdiń 8 tobyn belgileıdi:

— QR azamattary(31, 32-baptar).

— Kámeletke tolmaǵandar (72-bap).

— Laýazymdy tulǵalar (34, 35-bap).

— Zańdy tulǵalar (36-bap).

— Artyqshylyqtary jáne ákimshilik jaýaptylyqtan qorǵanyshy bar adamdar (686,687, 688,689, 690-baptar).

— Jeke kásipkerler (34-bap, 3-tarmaǵy).

— Dıplomatıalyq qorǵanyshy bar adamdar (692-bap).

— Sheteldikter, sheteldik zańdy tulǵalar jáne azamattyǵy joq adamdar (37-bap).

Zań ákimshilik jaýaptylyqqa tartylatyn laýazymdy tulǵalardyń memlekettik jáne kásipqoılyq qyzmetteriniń erekshelikterine baılanysty quqyqtyq rejımin belgileıdi.

Osyǵan baılanysty olar 5 topqa bólinedi:

1. Memlekettik ákimshilik jáne saıası qyzmetshiler;

2. Áskerı qyzmetshiler men jıynda júrgen azamattar, áskerı mindetti adamdar.

Prokýrorlar, İİO-nyń qatardaǵy jáne basshy quramdaǵy tulǵalary, salyq polısıasy men kedendik organdar qyzmeti.
Tártiptik jarǵylar (temir jol, teńiz, ózen kóligi men azamattyq avıasıanyń qyzmeti) qoldanatyn adamdar.
Artyqshylyqtary jáne ákimshilik jaýaptylyqtan qorǵanysy bar adamdar (parlament depýtaty, Prezıdentke, Parlament depýtattyǵyna úmitkerler, Konstıtýsıalyq Keńes músheleri, sýdıanyń, QR Bas prokýrorynyń jaýaptylyǵy).
Ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń sýbektıvti jaǵy -sýbektiniń zańǵa qaıshy áreketi nemese áreketsizdiginiń jáne onyń saldaryna degen psıhıkalyq qatynasy. Ol qasaqanalyq jáne abaısyzdyq nysan túrinde jasalynady.

Ákimshilik quqyq buzýshylyqty saralaý

Ákimshilik quqyq buzýshylyqty saralaý dep jasalǵan árekettiń naqty ákimshilik quqyqtyq normada belgilengen ákimshilik quqyq buzýshylyq quramynyń belgilerine sáıkestigin anyqtaýdy aıtamyz.

Saralaý — qandaı da bolsa laýazymdy tulǵanyń, jasalǵan áreketterdiń zańdylyq normasynda kórsetilgen quqyq buzýshylyq, quramynyń sáıkestigin anyqtaýǵa baǵyttalǵan aıqyndaý prosesi. Ol salystyrýdyń qorytyndysy bolyp jasalǵan áreketke quqyqtyq baǵa berý sanalady. Ákimshilik quqyqtyq saralaý ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly ister óndirisin júrgizýdiń satylarynda bolady, olarǵa:

Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly is qozǵaý.

İsti qaraý jáne ákimshilik is boıynsha qaýly shy 3. İs boıynsha qaýlyǵa shaǵym berý jáne narazylyq bildirý.
İs boıynsha sheshimdi oryndaý.
Ákimshilik quqyq buzýshylyq isterin qozǵaý jáne ákimshilik tergeýdiń bastapqy satysynda bar aqparattar kólemi arqyly, tek qana árekettiń quqyqqa qarsy ekendigi týraly qorytyndy jasaýǵa bolady. Saralaýdyń bastapqy mindeti osy jasaǵan árekettiń qandaı quqyq buzýshylyqtyń túrine jatatyndyǵyn, onyń ishinde:

— ákimshilik quqyq buzýshylyq;

— qylmys;

— tártiptik qylyq;

— azamattyq-quqyqtyq qylyq ekendigin anyqtaýmen aıaqtalady.

Ákimshilik tergeý prosesinde qaralyp otyrǵan áreket ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly zańnyń qandaı normasyna sáıkes keletindigi týraly suraq sheshiledi. İsti qozǵaý jáne ákimshilik tergeý satylarynda áreketti saralaý bastapqy sıpatqa ıe bolady, jasalǵan áreketke qorytyndy baǵa berýdi, ákimshilik tergeý kezinde quqyq normasyn qoldanýdy sheshedi.

Ony zerttegen organ (laýazymdy tulǵa):

Bastapqy saralaýmen kelisedi.

Nemese qaralyp otyrǵan áreketti basqa túrine saralaýǵa qorytyndy jasaıdy, ol qaýlyda kórsetilýi tıis. Iaǵnı, is óndirisin qysqartý nemese ákimshilik jaza salýdy belgileıdi. Jalpy ereje boıynsha ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly qabyldanǵan qaýlyǵa shaǵymdaný jáne narazylyq tanytýǵa bolady.

Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly is jónindegi qaýlyǵy shaǵym men narazylyqty qaraıtyn organ (laýazymdy tulǵa) shyǵarylǵan qaýlynyń zańdylyǵy men negizdiligin tekseredi (663-bap, 2-tarmaǵy) jáne Kodekstiń 664-babynda kórsetilgen sheshimderdiń birin qabyldaıdy.

Ákimshilik quqyq buzýshylyq saralaý prosesi jasalǵan áreket belgileriniń naqty quqyqtyq normada kórse tilgen ákimshilik quqyq buzýshylyq quramynyń belgilerine sáıkestigin, olardyń uqsastyǵyn anyqtaý maqsatynda júrgiziledi. QR ákimshilik quqyq buzýshylyq kodeksiniń 2-baby ákimshilik jaýaptylyqtyń negizin bekitedi, ıaǵnı Kodekstiń Erekshe bóliminde kózdelgen quqyq buzýshylyq quramynyń barlyq belgileri bar áreket jasaý ákimshilik jaýaptylyqtyń negizi bolyp tabylady. Árekettiń belgilerin tabý dáleldemelerdi jınaý men baǵalaý arqyly júzege asyrylady. Olar saralaý sheńberinen tys jáne jasalǵan faktili jaǵdaıdyń aıtarlyqtaı kólemin quraıtyn belgilerdi: jasalǵan quqyq buzýshylyqtyń orny, ýaqyty, ádisi, quramy jáne jaǵdaıy jáne t.b. qamtıdy. Ákimshilik quqyq buzýshylyqty saralaý kezinde kóptegen belgiler arasynan qajetti túrde mańyzdysyn tańdap alý kerek. Olarǵa, birinshiden, qandaı da bolmasyn ákimshilik quqyq buzýshylyq túrine tán jalpy belgiler, qoǵamdyq qaýiptilik jáne quqyqqa qarsylyq jatady.

Jasaǵan árekettiń qoǵamdyq qaýiptiligi jáne quqyqqa qarsylyǵy týraly qorytyndy jasaýda, saralaýdy júrgizetin tulǵa qoldanystaǵy kúshi bar zańdardy bilýi, kásipqoılyq tájirıbesi, onyń ishinde zań men ardy basshylyqqa ala otyryp, dáleldemelerdi óz jıyntyǵynda jan-jaqty tolyq jáne obektıvti qaraýǵa negizdelgen óziniń ishki sezimi boıynsha baǵalaıdy. Jasalǵan árekettiń qoǵamdyq qaýiptiligin jáne quqyqqa qarsylyǵyn anyqtaǵannan keıin, saralaýdyń ekinshi, aıryqsha, kúrdeli satysy bastalady. Ekinshi satynyń mindeti osy jasalǵan áreketke qandaı ákimshilik quqyq norma kózdelgendigin anyqtaý bolyp sanalady. Bul jerde naqty qaı ákimshilik quqyq buzýshylyq túriniń belgilerine jatatyndyǵyn qajetti túrde anyqtaý jáne salystyrý kerek.

Sonymen, ákimshilik quqyq buzýshylyqty saralaý prosesiniń negizgi mazmuny jasalǵan áreket belgilerin ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń quramynyń belgilerimen salystyrý bolyp tabylady.

---