InfoHub Logo

Ákimshilik quqyq buzýshylyq úshin jaza Kodekstiń Erekshe bóliminiń babynda kózdelgen shekte, Kodekstiń erejelerine dál sáıkestikte qoldanylady. Ákimshilik quqyq buzýshylyq úshin jaza Kodekstiń Erekshe bóliminiń babynda kózdelgen shekte, Kodekstiń erejelerine dál sáıkestikte qoldanylady. Zańmen belgilengen maqsatqa jetý úshin ýákiletti organdar Kodekste belgilengen tártipti saqtaı otyryp, ákimshilik jazalardy qoldanýlary qajet. Ákimshilik jazany qoldaný, sonymen birge ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly zańdar ustanymdarynyń mańyzdylyǵyna saı kelý qajet.

Zańdylyq ustanymy (9-bap). Ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaǵany úshin qoldanylatyn yqpal etý sharalary tek zańda belgilenedi jáne zańda belgilengen negizder men tártipten basqa jaǵdaılarda, eshkim de ákimshilik jazaǵa ushyratýǵa tıis emes. İzgilik ustanymy (15-bap). Quqyq buzýshylyq jasaǵan adamǵa ákimshilik jaza qoldanǵanda adam janyn kúızeltýdi nemese adamnyń qadir-qasıetin qorlaýdy jazalaý maqsaty etip qoıýǵa bolmaıdy.

Jeke basqa qol suqpaýshylyq (16-bap). Ózine qatysty ákimshilik jaza sharasy retinde qamaýǵa alý taǵaıyndalǵan adamdy ustaý onyń ómiri men densaýlyǵyna qater tóndirmeıtin jaǵdaıda júzege asyrylýǵa tıis. Sonymen birge, ákimshilik jaza ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaǵan adamǵa tán azabyn tarttyrýdy nemese onyń adamgershilik qadir-qasıetin qorlaýdy, sondaı-ań zańdy tulǵanyń iskerlik bedeline zıan tıgizýdi maqsat tutpaıdy. Ákimshilik jaza ádil, quqyq buzýshylyqtyń sıpatyna, onyń jasalý mán-jaılaryna, quqyq buzýshynyń basyna saı keletin bolýǵa tıis. Jeke tulǵaǵa ákimshilik jaza qoldaný kezinde jasalǵan ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń sıpaty, kináliniń jeke basy, sonyń ishinde onyń quqyq buzýshylyq jasaǵanǵa deıingi jáne odan keıingi minez-qulqy, múliktik jaǵdaıy, jaýaptylyqty jeńildetetin jáne aýyrlatatyn mán-jaılar eskeriledi.

Zańdy tulǵaǵa ákimshilik jaza qoldanǵan kezde ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń sıpaty, múliktik jaǵdaıy, jaýaptylyqty jeńildetetin jáne aýyrlatatyn mán-jaılar eskeriledi. Ákimshilik jaza qoldaný tulǵany oryndalmaǵany úshin atalǵan jaza qoldanylǵan mindetterdi atqarýdan, jol berilgen buzýshylyqty joıýdan jáne zıandy óteýden bosatpaıdy.

Bir ákimshilik quqyq buzýshylyq úshin bir negizgi, ne negizgi jáne qosymsha ákimshilik jazalardyń qoldanylýy múmkin. Mynalar ákimshilik quqyq buzýshylyq úshin jaýaptylyqty jeńildetetin mán-jaılar bolyp tanylady:

— kináli adamnyń ókinýi;

— kináli adamnyń quqyq buzýshylyqtyń zıandy zardaptaryn boldyrmaýy, zalaldy óz erkimen óteýi nemese keltirilgen zıandy joıýy;

— ákimshilik quqyq buzýshylyqty kúshti jan tolqynysynyń áserimen ne jeke basynyń nemese otbasynyń aýyr jaǵdaılary saldarynan jasaý;

— ákimshilik quqyq buzýshylyqty kámeletke tolmaǵan adamnyń jasaýy;

— ákimshilik quqyq buzýshylyqty júkti áıeldiń nemese úsh jasqa deıingi balasy bar áıeldiń jasaýy;

— ákimshilik quqyq buzýshylyqty kúsh qoldaný nemese psıhıkalyq májbúrleý nátıjesinde jasaý;

— ákimshilik quqyq buzýshylyqty qajetti qorǵanýdyń zańdylyǵy sharttaryn buzý, quqyqqa qarsy qol suǵýshylyq jasaǵan adamdy ustaý, — buıryqty nemese ókimdi oryndaý kezinde jasaý.

Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly isti qaraıtyn sýdıa, organ (laýazymdy tulǵa) basqa atalmaǵan mán-jaılardy da jeńildetetin mán-jaılar dep tanýy múmkin. Mynalar ákimshilik quqyq buzýshylyq úshin jaýaptylyqty aýyrlatatyn mán-jaılar dep tanylady:

— tıisti ýákiletti tulǵalardyń quqyqqa qarsy minez-qulyqty toqtatýdy talap etkenine qaramastan ony jalǵastyra berý;

— buryn jasaǵan ákimshilik quqyq buzýshylyǵy úshin ákimshilik jazalaýǵa ushyratylǵan, ol boıynsha Kodekstiń 66-babynda kózdelgen merzimi bitpegen adamnyń birtekti ákimshilik quqyq buzýshylyqty bir jyl ishinde qaıtalap jasaýy;

— kámeletke tolmaǵan adamdy ákimshilik quqyq buzýshylyqqa tartý;

— kináli adamnyń bile túra aýyr psıhıkalyq aýrýmen aýyratyn adamdardy, ne ákimshilik jaýaptylyǵy týyndaıtyn jasqa jetpegen adamdardy ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaýǵa tartýy;

— ulttyq, násildik jáne dinı jekkórýshilik nemese jaýlasýshylyq sebebi boıynsha, basqa adamdardyń zańdy áreketi úshin kek alý, sondaı-aq basqa quqyq buzýshylyqty jasyrý nemese onyń jasalýyn jeńildetý maqsatynda ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaý;

— adamǵa nemese onyń jaqyndaryna qatysty belgili bir tulǵanyń óziniń qyzmettik, kásiptik nemese qoǵam-dyń boryshyn oryndaýyna baılanysty ákimshilik ńúqyq búzýshylyń jasaý;

— kináli adamnyń bile tura júkti áıelderge ńatysty, sondaı-aq jas balaǵa, basqa da qorǵansyz nemese dármensiz adamǵa ne kinálige, táýeldi adamǵa ńatysty ákimshilik quqyq búzýshylyq jasaý;

— adamdar tobynyń ákimshilik quqyq búzýshylyq jasaýy;

— tabıǵı apat jaǵdaıynda nemese basqa da tótenshe jaǵdaılar kezinde ákimshilik ńuqyń buzýshylyq jasaý;

— maskúnemdik, nashaqorlyq nemese ýytqumarlyq masaıý kúıinde ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaý.

Ákimshilik jaza qoldanatyn sýdıa, organ (laýazymdy tulǵa) ákimshilik quqyq buzýshylyqtyń sıpatyna qaraı ony jaýaptylyqty aýyrlatatyn mán-jaı dep tanymaýy múmkin.

Bir adam eki nemese odan da kóp ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaǵan kezde árbir quqyń búzýshylyq úshin jeke-jeke ákimshilik jaza qoldanylady. Eger adam birneshe ákimshilik quqyq buzýshylyq jasap, ol isterdi bir sýdıa, organ (laýazymdy tulǵa) qarasa, bul adamǵa belgili bir túrdegi jazalar qoldanylǵan jaǵdaıda, jazanyń túpkilikti mólsherin jazanyń osy túri úshin Kodekste belgilengen úsh eselengen eń joǵarǵy sheginen asyrýǵa bolmaıdy. Ákimshilik qamaýǵa alýdyń eń uzaq merzimi mundaı jaǵdaılarda — otyz táýlikten, al tótenshe jaǵdaı rejıminiń talaptaryn buzǵany úshin qoldanylatyn ákimshilik qamaýǵa alý qyryq bes táýlikten aspaýǵa tıis.

Eger ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaý nátıjesinde azamatqa nemese uıymǵa múliktik zalal keltirilse, sýdıa ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly isti qaraı kelip, daý bolmaǵan jaǵdaıda jaza qoldaný týraly máseleni sheshý kezinde bir mezgilde múliktik zalaldy óteý týraly máseleni sheshýge quqyly.

Ózge ýákiletti organdar (laýazymdy tulǵalar) qaraıtyn ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly ister boıynsha múliktik zalaldy óteý azamattyń sot isin júrgizý tártibimen sheshiledi. Ákimshilik qamaýǵa alý merzimi táýliktermen, al jeke tulǵaǵa nemese zańdy tulǵaǵa berilgen arnaýly quqyqtan aıyrý, sondaı-aq lısenzıadan (arnaýly ruqsattan, biliktilik atestatynan (kýálikten) aıyrý nemese onyń qoldanylýyn qyzmettiń belgili bir túrine ne belgili bir is-áreketterdi jasaýǵa toqtata turý merzimi -jyldarmen, aılarmen nemese kúntizbelik kúndermen esepteledi. Ákimshilik quqyq buzýshylyq úshin ákimshilik jaza qoldanylǵan adam ákimshilik jaza qoldaný týraly qaýlynyń oryndalýy aıaqtalǵan kúnnen bastap bir jyldyń ishinde osy jazaǵa ushyrady dep esepteledi.

---