InfoHub Logo

Atqarýshy bılik — zańdardyń oryndalýyn, olardyń quqyqtyq normalaryn ómirge engizýmen, memlekettik organdardyń toqtaýsyz qyzmetin qamtamasyz etý, adamnyń quqyqtary men bostandyńtaryn qorǵaý, qoǵamdyq tártip pen qaýipsizdikti saqtaý úshin belgilengen memlekettik bıliktiń tirshiligin kórsetetin abstraktili saıası-quqyqtyq kategorıa. Atalǵan atqarýshy bılik fýnksıalaryn júzege asyrý, basqarýshylyq áreket jáne basqarýshylyq sheshimderdi qabyldaýdy isteýdiń nátıjesi bolyp sanalady. «Memlekettik basqarý» termıni tájirıbelik uıymdastyrýshylyq-quqyqtyq maǵynaǵa ıe. Memlekettik basqarý — bul atqarýshy bılikti júzege asyrý nysany, ıaǵnı atqarýshy bılikti (ony atqarýshy-ákimdik qyzmet dep ataýǵa bolady) júzege asyrý qyzmeti. Memlekettik basqarý — bul memleket mehanızmi jumysynyń berik jáne úılesimdiligin qamtamasyz etetin memlekettik qyzmet. Memlekettik basqarýdyń qajetti belgisi bolyp, norma shyǵarmashylyq, bıliktik quzyretti jáne memlekettik májbúrleý sharalaryn iske asyrý jáne t.b. sanalady.

«Atqarýshy bılik» termıniniń uǵymy «memlekettik basqarý» uǵymynyń termınine qaraǵanda tym tar, óıtkeni atqarýshy bılik memlekettik basqarýdan týyndaıdy; onyń qyzmet tıimdiligi memlekettik basqarý júıesin uıymdastyrý deńgeıine tikeleı baılanysty. Sonymen birge atqarýshy bılik memlekettik-basqarýshylyq qyzmet prosesinde iske asyrylatyn bıliktik quzyretterdiń kólemi men sıpatyn anyqtaıdy. Atqarýshy bılik organdary memlekettik basqarý qurylymynyń uıymdastyrýshylyq bazasyn quraıdy jáne ár túrli qoǵamdyń prosesterge, adamdardyń minez-qulqyna jáne qyzmetine naqty basqarýshylyq áser etedi. Atqarýshy bılik basqarý nysanynda jáne basqarýshylyq rásimder kómegimen júzege asyrylady. Memlekettik basqarý belgilengen shekte basqa da bılik organdarymen júzege asyrylady. Zań shyǵarýshy jáne sot bıligi organdary ózderine tán fýnksıalar men quzyretterdi iske asyra otyryp, memlekettik basqarýdy paıdalanady.

Atqarýshy bılik, bıliktiń bóliný ustanymdary jáne belgileri

Memlekettik bılik teorıasy men bıliktiń bóliný teorıasyn oqý negizinde atqarýshy bıliktiń mánin ashýǵa bolady. Atqarýshy bılik, memlekettik bılik jáne bıliktiń bóliný teorıasy tyǵyz baılanysty bola tura, tájirıbede memlekettik basqarýdyń demokratıalyq prosesterin qamtamasyz etedi.

Memlekettik bılik — bul erekshe qoǵamdyq qatynastar júıesi jáne memlekettik organdar qyzmeti zańmen belgilengen nysandar men ádister kómegimen júzege asyrylatyn jáne qoǵamda demokratıalyq rejımdi jasaýǵa, tulǵa men azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaýǵa jáne memlekettik basqarý men baqylaýdyń tıimdiligin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan. Bul — naqty maqsattary men fýnksıalary jáne qoǵamdyq qatynastarǵa áser etýdiń quqyqtyq quraldary bar memleket bıligi. Memlekettiń ár túrli fýnksıalary arnaýly memlekettik organdardyń taǵaıyndalýyna, olardyń arnaýly nysandar men ádister arqyly áser etýine, qoǵamnyń, azamattardyń amandyǵy men qaýipsizdigin qamtamasyz etýine, memlekettik qyzmettiń negizgi maqsatyn quraýyna sebepshi bolady.

Memlekettik qyzmettiń tıimdiligi men demokratıalyǵy, memlekettik bıliktiń úsh tarmaqqa: zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot bıligine bólinýimen iske asyrylady. 1990 jyldyń 25 qazanynda «Qazaq KSR-nyń egemendigi týraly» Deklarasıasy qabyldanyp, alǵash ret osy qujatta memlekettik bılikti bólý ustanymy bekitildi. Deklarasıanyń 7-tarmaǵyna sáıkes memlekettik bıliktiń zań shyǵarý, atqarý jáne sot bılikterine bólinetini, zań shyǵarý bıligin Qazaq KSR-nyń Joǵarǵy Keńesi júzege asyratyny, Prezıdent Respýblıka basshysy bolyp tabylyp jáne joǵary ákimshi-atqarýshy bılikke ıelik etetini, joǵarǵy sot bıligin Qazaq KSR Joǵarǵy Soty júzege asyratyny belgilendi.

Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsiz memleket bolǵanyn jarıalaǵan 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda qabyldanǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigi týraly» Respýblıkanyń Konstıtýsıalyq zańy bılik bólý ustanymyn ári qaraı damytty. Konstıtýsıalyq zańnyń 9-baby Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik bıliktiń zań shyǵarý, atqarý, sot bılikterine bóliný ustanymyna sáıkes qurylatynyn jáne júzege asyrylatynyn bekitti. Osy bappen Respýblıka halqynyń atynan bılik júrgizý quqyǵy — Joǵarǵy Keńes pen Prezıdentke beriletini belgilendi. Konstıtýsıalyq zańnyń 10-babyna sáıkes sot bıligin júzege asyrýshy Joǵarǵy Sot, Joǵary tórelik Soty bolyp tabyldy. Sonymen birge jańa sot organy — Konstıtýsıalyq Sot anyqtaldy. Bul organ Konstıtýsıany sottyq qorǵaýdy júzege asyra-tyn joǵarǵy organ bolyp tabyldy.

Bılik bólý ustanymy óziniń ári qaraı damýyn Qazaqstan Respýblıkasynyń 1993 jylǵy alǵashqy Negizgi Zańynan tapty. Negizgi Zańnyń konstıtýsıalyq qurylys negizderiniń altynshy tarmaǵynda Respýblıkadaǵy memlekettik bılik ony zań shyǵarý, atqarý, sot bılikterine bólý ustanymyna negizdeletinin, osyǵan sáıkes memlekettik organdar óz ókilettikteri sheginde derbes, ózara tejemelik jáne tepe-teńdik júıesin paıdalaný arqyly áreket etetinin bekitti. Osylaı táýelsiz memlekettiń alǵashqy Konstıtýsıasynda bılik bólý ustanymynyń tejemelik ári tepe-teńdik júıesi paıda boldy.

Atqarýshy bılik sýbektileri jáne fýnksıalary

Atqarýshy bılik sýbektileri ákimshilik quqyqtyń basty sýbektileri bolyp sanalady, óıtkeni olar memlekettik basqarýdy, basqarýshylyq áreketterdi júzege asyrady, ákimshilik aktilerdi qabyldaıdy, zańdardyń oryndalýyn, qoǵamdyq tártip pen qaýipsizdikti, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qamtamasyz etedi.

Qazaqstan Respýblıkasynda atqarýshy bılik sýbektileriniń myna túrlerin bólýge bolady, olar: joǵarǵy, ortalyq jáne jergilikti atqarýshy bılik organdary. Olar bir-birimen qarym-qatynasta teń quqyqty.

Qazaqstan Respýblıkasynda atqarýshy bılik sýbektileri men memlekettik basqarýdy júzege asyrýshylar:

— QR Úkimeti;

— ortalyq atqarýshy organdar (mınıstrlikter, agenttikter, komıtetter);

— jergilikti atqarýshy bılik organdary (ákimdikter) oblystyń (respýblıkalyq mańyzy bar qalanyń, astananyń) nemese aýdannyń (oblystyq mańyzy bar qalanyń) ákimi basqaratyn, óz quzyreti sheginde tıisti aýmaqta jergilikti memlekettik basqarýdy júzege asyratyn alqaly atqarýshy organ.

Basqarý organy basqarý personalynsyz qyzmet isteı almaıdy, ıaǵnı memlekettik-basqarýshylyq qatynastyń sýbektisi bolyp sanalatyn memlekettik qyzmetshiler bolý mindetti. Atqarýshy bılik sýbektilerin uıymdastyrý men qyzmet atqarýynyń kelesi erekshelikterin ataýǵa bolady:

— atqarýshy bılik qyzmeti aıasyndaǵy memlekettik qyzmetshiler, basqa memlekettik qyzmetpen aınalysatyndarǵa qaraǵanda óte kóp, óıtkeni jeke jáne zańdy tulǵalar olarmen jıi ákimshilik-quqyqtyq qatynasqa túsedi;

— atqarýshy-ókimdi qyzmet sýbektileri zańdardy oryndaýmen qatar basqa da quqyq qoldanýshylyq fýnksıalardy iske asyrady, ıaǵnı ákimshilik norma shyǵarmashylyqpen aınalysady, basqarýdyń normatıvtik jáne jeke quqyqtyq aktilerin qabyldaıdy, jekelegen jaǵdaılarda ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly isterdi qaraıdy jáne ákimshilik jazalardy taǵaıyndaıdy;

— laýazymdy tulǵalar men memlekettik qyzmetshiler ár túrli sıpattaǵy bıliktik ókilettikterge ıe; kadrlardyń qalyptasýy men jetilýine áser etedi, qarjylyq, materıaldy-tehnıkalyq, uıymdastyrýshylyq, kadrlyq qorlarǵa basshylyq jasaıdy;

— atqarýshy bılik organdary men memlekettik qyzmetshiler memlekettik májbúrleý sharalaryn iske asyrý ókilettikterine qaraı ıýrısdıksıalyq (quqyq qoldanýshylyq) qyzmetti júzege asyrady jáne olardy qoldaný aıasynyń kólemi tótenshe jaǵdaılar paıda bolǵan jáne erekshe ákimshilik-quqyqtyq rejımderdi engizý kezinde keńeıedi.

Atqarýshy bılik organdarynyń memlekettik qyzmetshileri jekelegen jaǵdaılarda óziniń qaraýy boıynsha, basqarýshylyq sharalardyń kúrdeliligi men mańyzdylyǵyna qaraı basqarýy múmkin. Degenmen, memlekettik qyzmetshilerdiń qyzmeti atqarýshy bıliktiń zańdylyǵy ustanymyna negizdelýi tıis.

Memlekettik basqarýdyń negizgi mindetteriniń biri bolyp, kadr áleýetin qalyptastyrý sanalady. Bul mindetti memlekettik basqarý júıesinde sheshýdi memlekettik qyzmet dep atalatyn ınstıtýt qamtamasyz etedi.

Atqarýshy bıliktiń negizgi maqsaty — onyń áleýmettik taǵaıyndalýy jáne bıliktiń bóliný júıesindegi erekshe jaǵdaıyna baılanysty, memlekettik basqarý mindetterimen fýnksıalaryn sapaly oryndaý. Sonymen, atqarýshy bıliktiń fýnksıalary memlekettik basqarýdyń mindetteri men fýnksıalary arqyly aıqyndalady. Degenmen, memlekettik bıliktiń basqa tarmaqtarynan jeke jáne táýelsiz bola tura, atqarýshy bılik ózindik fýnksıalardy atqarady. Mysaly, QR Konstıtýsıasynyń 66-babynyń 1-tarmaqshasyna sáıkes, «memlekettiń áleýmettik-ekonomıkalyq saıasatynyń, onyń qorǵanys qabiletiniń, qaýipsizdiginiń, qoǵamdyń tártipti qamtamasyz etýdiń negizgi baǵyttaryn ázirleıdi jáne olardyń júzege asyrylýyn uıymdastyrady».

Atqarýshy bıliktiń máni atqarýshy bılikti júzege asyrý barysynda nátıjelerdi taldaý kómegimen anyqtalady. Bul jol arqyly atqarýshy bıliktiń negizgi fýnksıalaryn anyqtaýǵa bolady, olar:

— atqarýshylyq (quqyq qoldanýshylyq), ıaǵnı QR Konstıtýsıasyn, zańdaryn jáne Prezıdent aktilerin oryndaý fýnksıalary;

— «quqyq qorǵaýshylyq», ıaǵnı adam men azamattyń quqyqtary men bostandyqtaryn saqtaý men qorǵaý. Atqarýshy bılik organdary adam men azamat úshin QR Konstıtýsıasymen belgilengen quqyqtary men bostandyqtaryn tanýǵa, saqtaýǵa, tájirıbede iske asyrýǵa, qajet bolǵan jaǵdaılarda qorǵaýǵa mindetti;

— áleýmettik-saıası, ıaǵnı sharýashylyq qurylysyn, áleýmettik-mádenı jáne ákimshilik-saıası basqarýdy jetildirýge jaǵdaılar jasaý. Bul fýnksıany «qamtamasyzdandyrý fýnksıasy» dep ataýǵa bolady, óıtkeni ol halyqtyń ál-aýqatyn jáne kópshilik múddesin qanaǵattandyrýǵa baǵyttalǵan;

— elimizde zańdylyqty qamtamasyz etý jáne konstıtýsıalyq tártipti saqtaý fýnksıasy;

— retteýshilik, onyń sheńberinde memlekettik basqarýdyń kóptegen fýnksıalary júzege asyrylady, olar: basshylyq, baqylaý, úılestirý, josparlaý, esepke alý, bol jaý jáne t. b.;

— norma shyǵarmashylyq, QR Úkimeti óz quzyryndaǵy máseleleri boıynsha Respýblıkanyń búkil aýmaǵynda mindetti kúshi bar qaýlylar shyǵarady.;

qorǵaýshylyq (ıýrısdıksıalyq), jeke jáne zańdy tulǵalar zań normalaryn buzatyn bolsa, atqarýshy bılik organdaryna zańmen memlekettik májbúrleý sharalaryn qoldaný ókilettiligi berilgen. Mysaly, «QR İshki ister organdary týraly» QR Zańynyń 11-baby, 1-tarmaqshasy, 1-pýnktine sáıkes, ishki ister organdary «azamattardan qoǵamdyq tártipti jáne qoǵamdyq qaýipsizdikti saqtaýdy talap etýge, quqyqqa qarsy is-qımyldar men ishki ister organdarynyń ókilettigin júzege asyrýǵa kedergi keltiretin áreketterdi toqtatýdy talap etýge quqyǵy bar. Bul talaptar oryndalmaǵan jaǵdaılarda tıisti májbúrleý sharalaryn qoldanýǵa quqyly».

Atqarýshy bılik organdarynyń júıesi

Atqarýshy organdar júıesi dep bir-birine baǵynyshty organdardyń óz aralarynda quzyretterdi bólý negizindegi qurylym sanalady.

Ol júıege mynalar kiredi:

— Úkimet — QR joǵary atqarýshy bılik organy;

— Mınıstrlikter, agenttikter men komıtetter;

— Jergilikti memlekettik basqarý organdary (ákimdik). Ákimshilik-quqyqtyq qatynas sýbektisi retinde atqarýshy bılik organdarynyń quqyqtyq mártebesi normatıvtik quqyqtyq aktilerde anyqtalynady.

Úkimetti Respýblıka Prezıdenti Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasynda kózdelgen tártippen qurady. Úkimettiń qurylymy men quramy týraly usynystardy Respýblıka Premer-Mınıstri taǵaıyndalǵannan keıin on kún merzimde Respýblıka Prezıdentine engizedi. Úkimettiń qurylymyn mınıstrlikter jáne ózge de ortalyq atqarýshy organdar quraıdy.

Úkimettiń quramyna Úkimet músheleri – Respýblıkanyń Premer-Mınıstri, onyń orynbasarlary, mınıstrler jáne Respýblıkanyń ózge de laýazymdy tulǵalary kiredi.

Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń múshesi Qazaqstan halqyna jáne Prezıdentine mynadaı mazmunda ant beredi: «Qazaqstan Respýblıkasynyń halqymen Prezıdenti aldynda óz Otanym — Qazaqstan Respýblıkasynyń ekonomıkalyq jáne rýhanı damý isine barlyq kúsh-jigerim men bilimimdi jumsaýǵa, memlekettiń Konstıtýsıasy men zańdaryn qatań saqtaýǵa, ózimniń barlyq is-áreketimde zańdylyq pen ádilettik, azamattyq jáne ultaralyq tatýlyq ustanymdaryn ustanýǵa, Qazaqstan halqyna adal qyzmet etýge, óz elimniń memlekettiligi men dúnıejúzilik qoǵamdastyqtaǵy bedelin nyǵaıta berýge saltanatty túrde ant beremin. Ant etemin!»

Respýblıka Úkimeti Prezıdenttiń ókilettik merzimi bitkenshe is-qımyl jasaıdy jáne jańadan saılanǵan Respýblıka Prezıdenti aldynda óziniń ókilettigin doǵarady. Respýblıka Úkimetiniń jańa quramy bekitilgenge deıin Respýblıka Úkimeti óz mindetterin atqara beredi.

Respýblıkanyń jańadan saılanǵan Prezıdentiniń aldynda ókilettigin doǵarý Úkimettiń jańadan saılanǵan Memleket basshysynyń atyna joldanǵan jáne Úkimet músheleri qol qoıǵan jazbasha ótinish berý arqyly júzege asyrylady. Ókilettikti doǵarý týraly ótinish jańadan saılanǵan Memleket basshysy qyzmetke resmı kiriskennen keıin beriledi. Úkimettiń ókilettigin doǵarýy onyń músheleriniń de ókilettigi toqtatylǵanyn bildiredi. Respýblıkanyń Premer-Mınıstri jańadan saılanǵan Parlament Májilisiniń aldynda Úkimetke senim týraly máseleni Parlament Májilisine joldanatyn jazbasha ótinish arqyly qoıady.

Májilis senim bildirgen jaǵdaıda, eger Respýblıka Prezıdenti ózgeshe sheshim qabyldamasa, Úkimet óz mindetterin atqarýdy jalǵastyra beredi. Eger ózderine júktelgen fýnksıalardy odan ári júzege asyrý múmkin emes dep sanaıtyn bolsa, Úkimet jáne onyń kez kelgen múshesi Respýblıka Prezıdentine óziniń ornynan túsýi týraly málimdeýge haqyly. Úkimet júrgizip otyrǵan saıasatpen kelispeıtin nemese ony júrgizbeı otyrǵan Úkimet músheleri de ornynan túsedi.

Respýblıka Konstıtýsıasynda kózdelgen jaǵdaılarda Parlament Májilisi nemese Parlament Úkimetke senimsizdik bildiretin bolsa, Úkimet óziniń ornynan túsýi týraly Respýblıka Prezıdentine málimdeıdi. Respýblıka Prezıdenti ornynan túsýdi qabyldaý nemese qabyldamaý týraly máseleni on kún merzimde qaraıdy. Ornynan túsýdi qabyldaý Úkimettiń nemese onyń tıisti múshesiniń ókilettigi toqtatylǵanyn bildiredi. Premer-Mınıstrdiń ornynan túsýin qabyldaý búkil Úkimettiń ókilettigi toqtatylǵanyn bildiredi.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

Qyzylov M. — Qazaqstan Respýblıkasynyń ákimshilik quqyǵy:

---