InfoHub Logo

Ákimshilik-quqyqtyq retteý mehanızmi jáne onyń elementteri. Memleket jáne qoǵam mindetterine sáıkes uıymdastyrylatyn, qoǵamdyq qatynastarǵa áser etetin ákimshilik quqyqtyq quraldar júıesi ákimshilik-quqyqtyń retteý mehanızmi dep atalady.

Quqyqtyq retteýdi úsh satylyq deńgeıde qarastyrýǵa bolady:

Birinshisi — quqyqtyq normanyń kúshine enýi jáne áreket etýi. Bul satynyń maǵynasy — quqyqtyq norma zańmen belgilengen tártipte jáne zańnyń talaptaryna sáıkes kúshine engendiginde.

Ekinshisi — quqyqtyq normada qatań aıqyndalǵan sýbektilerdiń jalpy quqyqtary men mindetteriniń paıda bolýy (mysaly, ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly is júrgizýge qatysýshy kýániń, mamannyń, sarapshynyń jáne aýdarmashynyń QR ÁQBT Kodekstiń 594, 596, 597, 598-baptarynda kózdelgen is júrgizý mindetterin oryndamaýy Kodekstiń 515, 516, 517-baptarynda belgilengen ákimshilik jaýaptylyqqa ákep soǵady).

Úshinshisi — quqyqtyq qatynas sýbektileriniń quqyqtary men mindetterin júzege asyrý (mysaly, ákimshilik jaýapqa tartylǵan tulǵa aıyppuldy, ákimshilik aıyppul salý týraly qaýlynyń zańdy kúshine engen kúninen ne Kodekstiń 701-babynda kózdelgen qaldyrý merzimi ótken kúnnen bastap otyz kúnnen keshiktirmeı tóleýge tıistiligi).

Bul mehanızmniń quramyna myna elementter kiredi:

— QR zańdarynda, Prezıdent Jarlyqtarynda jáne basqa da normatıvtik quqyqtyń aktilerde belgilengen ákimshilik-quqyqtyq normalar jáne onyń qaǵıdalary;
— ýákiletti organdar shyǵaratyn ákimshilik-quqyqtyń normalaryn túsindirý aktileri;
— ákimshilik-quqyqtyq normalaryn qoldaný aktileri;
— ákimshilik-quqyqtyq qatynastar.

Ákimshilik-quqyqtyń retteý mehanızminiń árbir elementi tulǵalardyń minez-qulqynda jáne onyń negizinde bolatyn qoǵamdyq qatynastardy retteýde erekshe ról atqarady. Sondyqtan mehanızmniń bul elementteri, bir jaǵynan, ákimshilik quqyqty retteýdiń zańdylyq quraldary retinde bolady. Sonymen, ákimshilik quqyqty retteý óz aldyna qoǵamdyq qatynastarǵa qatysýshylardyń minez-qulqyn retteý maqsatyna jetý úshin ákimshilik-quqyqtyq quraldardy qoldaný prosesi bolyp sanalady. Ákimshilik-quqyqtyń retteý mehanızminiń asa mańyzdy quraldary bolyp normatıvtik jáne jeke aktiler sanalady. Bul aktiler ákimshilik-quqyqtyq retteýdiń eki deńgeıine saı bolady.

Birinshi deńgeıi tulǵalardyń minez-qulqynyń jalpy erejesin, al ekinshi deńgeıi ákimshilik-quqyqtyq normalar negizinde quqyqtyq qatynasqa qatysýshylardyń quqyqtary men mindetterin anyqtaıtyn jeke aktiler quraıdy. Ákimshilik quqyq normalaryn qoldaný aktileri ákimshilik quqyq retteý mehanızmine jeke quqyqtar, mindetter jáne zańdylyq jaýapkershilik sharalarynyń quraldary retinde qatysady.
Ákimshilik-quqyqtyq normalardyń túsinigi jáne erekshelikteri

Ákimshilik quqyqtyń maǵynasy men áleýmettik taǵaıyndalýy, qoǵamdyq qatynastary, ákimshilik quqyqtyq retteý erekshelikteri osy quqyqtyq salanyń mazmunyn quraıtyn quqyqtyq normalardy taldaý kezinde ashylady jáne onyń Qazaństan Respýblıkasynyń quqyqtyq júıesindegi ornyn anyqtaýǵa múmkindik beredi.

Quqyqtyq normalar óziniń zańdylyq maǵynasy jaǵynan belgili bir minez-qulyq erejeleri, olardy saqtaý, ár túrli uıymdastyrýshylyq, túsindirýshilik jáne yntalandyratyn quraldarymen kepildenedi, sonymen birge olardy saqtamaıtyndarǵa zańdy májbúrleý (tártiptik, ákimshilik, materıaldyq, qylmystyq jaýaptylyq) sharalary qoldanylady. Osylardyń bári ákimshilik-quqyqtyq normalarǵa tán.

Atalǵandarǵa baılanysty ákimshilik-quqyqtyq normalardy memleket belgilegen minez-qulyq erejesi dep anyqtaýǵa bolady, onyń maqsaty atqarýshy bılik jáne (keń maǵynada) memlekettik basqarý mehanızminiń qyzmet isteý aýmaǵynda bolatyn, ózgeretin jáne aıaqtalatyn qoǵamdyq qatynastardy retteý bolyp sanalady.

Ákimshilik-quqyqtyq normalarda ákimshilik quqyqtyń retteýshilik róli naqty keskindeledi, olar:

— ákimshilik-quqyqtyq normalar barlyq atqarýshy bılik organdary júıesiniń qajetti deńgeıinde uıymdastyrylýy men qyzmet etýin qamtamasyz etýdi maqsat etip qoıady;
— ákimshilik-quqyqtyq normalar memlekettik basqarý aýmaǵynda naqty áreket jasaıtyn jáne qandaı da bolmasyn fýnksıany oryndaıtyn nemese qandaı da bolmasyn árekettermen osy aýmaq múddelerine qajetti (mysaly, qoǵamdyq birlestikter, azamattar), barlyq tulǵalar men uıymdardyń quqyqtyq memleket múddelerine sáıkes keletin minez-qulyqtaryn anyqtaıdy. Qandaı áreketterdi jasaý (ruqsat etilgen), qandaı qajetti áreketterdi jasamaý (tyıym salynǵan), qajet ekendigin anyqtaıdy;
— ákimshilik-quqyqtyq normalar memlekettik basqarý aýmaǵynda qyzmet ete otyryp, onyń eń basty taǵaıyndalýy, atqarýshy bıliktiń mehanızmin konstıtýsıalyq taǵaıyndalýyna baılanysty, tıimdi túrde júzege asyrýyn qamtamasyz etýge, ıaǵnı zańdaryn oryndaý jáne júzege asyrýǵa taǵaıyndalǵan;
— ákimshilik-quqyqtyq normalar — memlekettik basqarý aýmaǵynda qajetti deńgeıdegi minez-qulyqty anyqtaı otyryp, memlekettik tártiptiń naqty rejımin ornatý men qamtamasyz etý múddesine qyzmet etedi;
— ákimshilik-quyqtyq normalardyń kópshiligi qorǵaýshy túrinde ǵana emes, basqa da qoǵamdyq qatynastardy retteýshi rólin atqarady: olarda salyqty alý, jınaý tártibi belgilenedi, tabıǵatty qorǵaý, eńbek, t.b. zańdarynyń saqtalýyna memlekettik baqylaý júzege asyrylady jáne t.b.
— ákimshilik-quqyqtyq normalar, kóbinese, atqarýshy bılikti naqty sýbektiler júzege asyrýy kezinde belgilenedi.

Ákimshilik-quqyqtyq normalarynyń jalpy sıpattamasynyń jekelegen erekshelikterine kóńil bólý qajet. Eń aldymen quqyqty oryndaý (quqyqty qoldaný) jáne quqyqty ornyqtyrýdyń (quqyq shyǵarmashylyq) qatynastylyǵy týraly suraqqa bólý qajet.

Qandaı da bolmasyn quqyqtyq norma — quqyq shyǵarmashylyq aktisi, sondyqtan ákimshilik quqyq normalary da soǵan jatady. Atqarýshy bılik sýbektilerine jeke ózderiniń quqyqtyq normalaryn bekitý quqyǵy zańmen belgilenedi.

Atalǵandarǵa baılanysty ákimshilik-quqyqtyq normalarynyń túsinigin, anyqtamasyn qurýǵa bolady. Ákimshilik-quqyqtyq norma — bul memlekettik basqarý aýmaǵyndaǵy qatynastardy jáne de memlekettik qyzmet salasynda bolatyn basqa da basqarýshylyq sıpattaǵy qatynastardy retteýdiń quqyqtyq normasy.

Ákimshilik-quqyq normalarynyń aldynda mynandaı kelesi mindetter bar:

— memlekettik basqarý, atqarýshy qyzmet júıeleriniń ár túrli komponentterin retteý;
— basqarý jáne basqarylatyn júıelerdiń arasynda ǵylymı túrde negizdelgen jáne aıryqsha maqsattaǵy qarym-qatynastardy bekitý;
— ár túrli basqarý salasyndaǵy memlekettik organdardyń kásiporyn, mekeme, uıymdar jáne azamattarmen, ıaǵnı, zańdy jáne jeke tulǵalarmen qarym-qatynas baılanystaryn reglamentteý.

Ákimshilik-quqyqtyq retteýdiń maǵynasy — basqarýshylyq qatynastardy retteý jáne ákimshilik quqyq normalarynyń kómegimen osy qatynasqa qatysýshylardyń zańdy quqyqtary men mindetterin bekitý. Qoǵamnyń jetilýi, memleket saıasatynyń jáne adamgershilik normasynyń obektıvtik zańdylyǵyna baılanysty, ákimshilik-quqyqtyq norma basqarýshylyq qatynas sýbektileriniń minez-qulyǵynyń qandaı bolýyn (bolý keregin) bekitedi.

Ákimshilik-quqyqtyq retteý memlekettik sıpatta bolady, sondyqtan ákimshilik quqyq normalarymen belgilengen erejelerdi oryndaýǵa, paıdalanýǵa, saqtaýǵa májbúrleý sharalarymen kepildik beriledi. Ákimshilik-quqyq normalarynyń shyǵarmashylyq róli tek qana qoǵamdyq qatynastardy retteýinde ǵana emes, sonymen qatar adamdarda quyqtyq sanany qalyptastyrýǵa tárbıelik áser etýinde.

Ákimshilik-quqyqtyq normalarynyń maqsaty — ákimshilik quqyq sýbektileriniń erikti túrde ony saqtaýynda. Kóndirý, tek, ákimshilik-quqyqtyq normanyń talaptaryn oryndamaǵanda nemese buzý kezinde paıda bolady. Quqyqtyq retteýdiń jalpy uǵymyn basshylyqqa ala otyryp, mynadaı qorytyndy jasaýǵa bolady, ıaǵnı ákimshilik-quqyqtyq retteýdiń mazmuny mynada:

— basqarý aıasynda aıryqsha maqsatty aıqyndalǵan qoǵamdyq qatynastardy retteý jáne bekitý;
— quqyqpen rettelgen qoǵamdyq qatynastardy qorǵaý;
— bizdiń qoǵamymyzdyń jetilýiniń obektıvti zańdar talaptaryna sáıkes keletin jańa qoǵamdyq qatynastardyń týyndaýy jáne jetildirilýi;
    qazirgi zamanǵa saı kelmeıtin qoǵamdyń qatynastardy basqarý salasynan shyǵarý.

Ákimshilik quqyq normalary basqarý salasynda qalyptasatyn qatynastardy uıymdastyrýǵa, retteýge jáne ári qaraı jetildirýge baǵyttalǵan. Ákimshilik-quqyqtyq normalardyń kómegimen basqarý organdarynyń, kóptegen atqarýshy bılik organdarynyń quqyqtyq jaǵdaıy jáne ókilettikteri aıńyndalady jáne olardyń qyzmeti, onyń nysandary jáne tásilderi, basqa basqarý sýbektilerimen qarym-qatynasynyń tártibi retteledi.

Ákimshilik quqyq normalary, sonymen birge, memlekettik basqarý salasynda jeke jáne zańdy tulǵalardyń quqyqtyq jaǵdaıyn anyqtaıdy. Ákimshilik zańdar ákimshilik-quqyqtyq qatynastardy buzylý múmkindiginen qorǵaýdy qamtamasyz etetin normalardy qamtıdy. Qorǵaý normalary quqyqqa qarsy áreketterdi jasaýdan boı tartýǵa uıǵarymdy shartty qoıady. Sonymen birge, ákimshilik-quqyqtyq normalar basqa quqyq salalarymen retteletin qoǵamdyq qatynastardy da qorǵaıdy.

Ákimshilik-quqyqtyq normanyń basqa da quqyqtyq normalar sıaqty óziniń qurylymy bar. Bul normanyń ishki qurylymy — bir-birimen qatynasynyń, quramdas bólikteriniń bir-birine táýeldiliginiń, norma elementteriniń belgilengen tártibi. Aıryqsha keń taraǵan pikirlerge baılanysty ákimshilik-quqyqtyq norma myna elementterden turady: gıpoteza, dıspozısıa, sanksıa jáne madaqtaý.

---