InfoHub Logo

Áıel teńdigi qoǵamdyq ómirge qatynasý máselesin anyqtaý jolynda qazaq baspasóziniń orny erekshe, tarıhı, demografıalyq, etnografıalyq salada kóptegen qundy materıaldar beredi. Qazaqtyń baspasózi — mańyzdy aqparat kózi bolyp esepteledi, tóńkeris qarsańyndaǵy qazaq qoǵamynyń ómiri naqty kórsetilgen. XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynan qazaq tilinde shyǵa bastaǵan alǵashqy gazet «Túrkistan ýalaıatynyń gazeti» men «Dala ýalaıatynyń gazeti» áıelder máselesin mańyzdy qoǵamdyq deńgeıge deıin kóterdi. «Dala ýalaıatynyń gazeti» resmı baspasóz retinde ókimetttiń jáne jergilikti ákimshiliktiń ókimderin jáne Qazaqstan jaıly materıaldaryn jarıalady. Olardyń ishinde etnografıalyq, adamgershilik — etıkalyq maqalalarmen qatar «Túrkilerdiń neke ádet-ǵuryptary», «Beı-tash jáne Kılen tash», « Erteńgi bıler soty» atty maqalar da bar. Ásirese, eki eńbekke «Umytylmaǵan» ótkendegi jáne qazirgi qyrǵyzdar. Ocherkter» (1892), «Qazirgi qyrǵyz áıeliniń qaıǵyly jaǵdaıy» (1894) erekshe kóńil bólýge bolady.

Birinshi maqalada qazaq qoǵamyndaǵy keıbir otbasy — turmystyq tártipterdiń turaqtap turǵanyn, (besik qudalyq, ony buzǵandardy ólim jazasyna kesý, otbasynyń adaldyǵyna qol suqqandardy qatal jazalanýy) bul dástúrdi aǵa býyn qatal saqtaýǵa tyrysýda ekenin aıtady. Ocherktiń jaqsy jaǵy sol, ótkendegi jáne qazirgi qazaqtardyń baıqaǵany qazaq jastarynyń psıhologıasyndaǵy ózgerister, keıbir jastar burynǵy qatal zańdarǵa emes júregine baǵynady. «Bul bıik jáne taza mahabbat, ony áıel teńdigi ıdeıasyna deıin kóterdi, dostarynyń aıaýshylyǵyn da kútpeıdi, júrektiń tereń túbindegi sezim tyǵylyp, ósip, esh ýaqytta ketpeıdi… Mine osy jerde jaǵdaıdyń barlyq qaıǵysy: bir jaǵynan, súıgen júrek úshin qasıetti dep eseptelgen nárseni kópshilik qaýym qylmys dep esepteıdi. ekinshi jaǵynan tek ózine jáne óz kózqarasyna ǵana sengen ol qasıetti saqtaýshy, eshkimmen sezimimen bólise almaıdy». Maqala qazaq qoǵamyndaǵy áıelderdiń ómirin ózgertýge, órkenıetke umtylýǵa shaqyrady: «Áıelderdiń aqyly tabıǵatynan er adamdardyń aqylynan, qabletinen kem emes… Qyrǵyzdardyń áıelderine qatal qaraýynyń paıdasyz ekenin dáleldeýge tyrysamyz».

Ocherk jaryq kórgennen keıin eki jyldan soń qazaq qoǵamyndaǵy áleýmettik máselelerdi jańa kózqaras turǵysynan kórý, eń bastysy áıelder qaýymynyń belsendiligi baıqalady, olar neke-otbasy qaıshylyqtary jaıly bılerge, ókimetke jıi shaǵym jasaı bastady. Qyzdar ózderiniń súıgenderine degen sezimderinmen qatar jáne on segiz jasar jas qyzdy seksendegi shalǵa bergen qaıǵyny óleńmen ashyq aıta bastady. Qazaq halqy saıası sahynaǵa baspasóz arqyla shyqty. Ekonomıkalyq jáne áleýmetttik ómirge uzaq ýaqyt boıy qazaq jazýshylary — saıasatkerleri áser etti. Ult zıalylary demokratıalyq baspasóz betterinde qoǵamdyq ómirdegi jaǵymsyz, keritartpa tártippen kúresti. Eń alǵashqy demokratıalyq baǵyttaǵy mańyzdy saıası organ «Aıqap» jýrnaly. Redaksıa quramyndaǵy tarıhshylar, pedagog, ádebıetshiler men aqyndar tyǵyz birlese otyryp qyzmet atqardy. Jýrnal óz kezińindegi jańashyl baǵytta, kóshpeli halyqty otyryqshylyqqa baǵyttap, feodaldyq kózqarastardy áshkereledi. «Aıqap» jýrnalynda Qazaqstannyń áleýmettik — ekonomıkalyq, saıası, mádenı ómiriniń ózekti máselelerimen qatar áıelder máselesi de kóterildi. Bul máseleni jazýda jýrnaldyń redaktory Muhametjan Seralın men hatshylar Sultanmahmut Toraıǵyrov pen Akram Ǵalımovtar jalpy progresıvti baǵyt ustady. M.Seralın — jarqyn pýblısıs, aqyn ári halyq arasynda bedeldi qoǵam qaıratkeri. Ol kezek kúttirmeıtin áleýmettik máselelermen qatar áıel teńdigin iske asyrý úshin halyqty belsendilikke shaqyrady. Jýrnal jaryq kórmeı turyp — aq ol «áıelder máselesi» degen uǵymdy engizdi. 1903 jyly onyń «Gúlǵashıma» degen poemasy jaryq kórdi. M.Seralın poemada aýyldaǵy neke qıý júıesin synady, jeke bas bostandyǵyn jarıalady. Gúlgashıma men Baımaǵanbet olardyń azamattyq sezimin taptaýǵa, patrıarhaldyq otbasy quqyǵyna qarsy shyǵady jáne óz quqyqtary úshin kúresetinin jarıalaıdy. Bul áleýmettik leıtmotıv «Aıqaptyń» áıelder máselesindegi ıdeıalyq baǵytyn anyqtap berdi.

Jas aqyn, 1913-1914 jyldary «Aıqap» jýrnalynyń redkollegıa múshesi S.Toraıǵyrov qazaq áıelderiniń teńdigi máselesin ashyq qoldady. 1912 jyly jazylǵan «Neke qıar» atty poetıkalyq pomfletinde jas qyzdardy eriksiz kári shaldarmen nekesin qıatyn moldalarǵa jáne ámeńgerlikke, qalyń malǵa qarsy óz kózqarasyn bildirdi. Onyń jańa áleýmettik áýenderi «Áıel» atty óleńinde beınelendi, áıelderdiń erlermen birdeı teńdik alatyn kún týatynyna sendi. Onyń «Qamar sulý» romany qazaqtyń ádebı jáne qoǵamdyq ómirindegi ǵasyrlyq oqıǵa bolyp tabylady. Aqyn azamattardyń eńbektegi, bilim alýdaǵy teńdigin óz kózqarasymen tikeleı kórsete bildi. Romannyń keıipkerleri Qamar — baıdyń qyzy, Ahmet kedeıdiń uly, ekeýi de bilimdi, tárbıeli, óz aýyldarynda olardy qarttar da, balar da syılaıdy, olar bir — birine teń. Qamar men Ahmet azamattyq quqyqtary úshin kúrespedi. XX ǵasyrdyń basynda qazaq qoǵamyndaǵy tártipti qabyldady. Áıel teńdigi máselesin «Aıqap jýrnalynyń» betterinen Akram Ǵalıev te óziniń shyǵarmalary arqyly kórsete aldy. «Beıshara qyz» atty áńgimesinde Altynaıdyń ata- anasyna qalyń maldy on jyl buryn tólep qoıǵan al, 16 jasqa tolǵanda qalyńdyqty kúıeýiniń aýylyna kúshtep aparady, uryp — soǵýdan esinen tanyp, es-tússiz týǵan aýylyna qaıtarylady. Avtor qazaq qoǵamynyń áıelderge teńdik berýge áli de daıyn emestigin obektıvti baıandaıdy. Altynaıdyń qaıǵyly taǵdyry, aýyl ómirin ózgerte almady, áıelder áńgimelerin jalǵastyrýda, qarttar ár túrli máseler jaıly aıtysýda. Aýyldastarynyń qareketsizdiginen qyz ómirden tynysh kete bardy. A. Ǵalımov halyqtyń qoǵamdyq sanasyn, psıhologıalyq deńgeıin, qazaq áıeliniń qıyn jaǵdaıyn beınelep, áıel teńdigi máselesin «Aıqap» jýrnalynyń beterinen kóterýi zańdy proses. XX ǵasyrdyń basynda adamzattyń áleýmettik — ekonomıkalyq jáne mádenı deńgeıiniń kóterilý jaǵdaıynda bul másele erekshe mańyzdy bolyp esepteledi. Qazaq qoǵamynda nekege baılanysty, qalyń mal úshin tartys toqtalmady, ámeńgerlik jalǵasa berdi. Jýrnaldyń redaksıasy qalyń mal máselesin qazaq qoǵamynyń órkenıetti damý baǵdarlamasymen baılanystyrdy. «Qazaq túrikteriniń nekesi» atty maqalada: «Bizdiń pikirimizshe qazirgi kezeńde qazaqtarda áıelder az týylady, kóp óledi. Áıelderdiń az týylýy qudaıǵa baılanysty bolsa, al olardyń kóp ólýi -bizdiń ómirimizdiń qolaısyzdyǵynan. Barlyq aýyr jumys áıelge júktelgen, olardyń tárbıesine kóńil aýdarylmaıdy. Kámeletke jetpegen qyzdardy turmyska berýdiń qanshalyqty zıan ekenin adamdar túsinbeıdi. Eger bizder osyndaı ómir saltyn ózgertpesek, keleshek urpaqtyń azaıý qaýpine tap bolamyz»

«Aıqap» jýrnaly kún tártibine mańyzdy áleýmettik — demografıalyq máselelerdi qoıdy: qazaq qoǵamynda 30- 40 jastaǵy boıdaq jigitter kóbeıip ketti, sonymen qatar bir qyzǵa 5-6 jigitten keledi, olardyń kópshiliginiń jasy úlkeıgen er-azamattar. Qoǵamdaǵy demografıalyq teńsizdiktiń áleýmettik- ekonomıkalyq saldarynan «qalyń mal» ósýde, — dep qoǵamdaǵy qıyn jaǵdaıdy ashyp kórsete bildi. Áıelder men erlerdiń azamattyq quqyǵyn teńestirý, áıelderdiń bilim alýy jaıly kóterilgen máseleler progresıvti jáne adamzattyń anasy retinde áıelderdi qurmetteýge shaqyrady. «Eki qyzdyń qaıǵysy» atty maqalada: «Áıel adamzattyń jarshysy, ol barlyq halyqtardyń anasy. Ol olardyń tárbıeshisi»-, dep ózekti máseleni kótergen. «Aıqap» jýrnalynyń betterine alǵashqy qazaq ádebıetshi áıelderiniń -Kúlásh Ótegenqyzynyń, Saqypjamal Tileýbekqyzynyń, Marıam Seıdalyqyzynyń ólenderi jaryq kórdi. Saqypjamal Tileýbekqyzynyń «Kópten kútken arman» atty maqalasynda kópshilikti áıelderge bilim berýdi damytýǵa shaqyrdy. Áıelder qaýymynyń saıası sanasyn, áleýmettik belsendiligin kóterýde jýrnaldyń mańyzyn joǵary baǵalady. «Qazaq» gazetinde de áıelder máselesi kóterildi. Esen Amanuly maqalasynda qazaq dalasyndaǵy qalyń maldyń saqtalyp turǵanyn, mektepterde qyzdardyń sanynyn óskenin, sonymen qatar áıelder qaýymynyń belsendiliginiń tómendigin qynjyla jazdy.

Qazaq ulttyq zıaly qaýymy halyqqa bilim berý qajettigin tereń túsindi jáne baspasóz bul qıyn da, qajetti máselege erekshe kóńil bóldi. 1910 jyly Ahmet Baıtursynov: «Qyrǵyz tilinde bir de bir gazet jáne baspahana joq. Sol týraly oılar qyrǵyz dalasynda bostandyqtyń baqytty kúnderinde oıǵa keldi, biraq ol iske aspady». Qıyndyqqa toly úsh jyl boıy shyǵarmashylyq izdenister nátıjesinde, polısıanyń qadaǵalaýynan tyǵylyp, qazaq zıalylar toby ulttyq gazetti shyǵarýǵa muqıat ázirlendi. 1913 jyly 2 aqpanda Orynbor gýbernıasynda Troıskide «Qazaq» gazetiniń 1-shi nomeri jaryq kórdi, redaktory A.Bókeıhanov. Ol qazaq halqynyń bilimge, eńbekke, halyqty ǵasyrlyq tuńǵıyqtan oıanýǵa shaqyrdy. Gazet betteriniń ortalyq bóliminen áıel máselesi oryn aldy. Áıelderdiń azamattyq quqyǵy jaıly materıaldar «Aıqap» jýrnaly men «Qazaq» gazetinde jaryq kórdi. Qazaqtardyń otbasy men neke qatynastaryndaǵy zańsyzdyqty synady. A.Baıtursynulynyń maqalalarynda qyzdar men uldardy birge oqytýǵa, qalyń mal men ámeńgerlikti joıýǵa úgittedi.

Áıel teńdigi máselesin damytýǵa Mirjaqyp Dýlatuly da úlken úles qosty. 1907 jyly ol «Jesir daǵýalary haqynda» eńbeginde áıelderdiń azamattyq quqyǵyn qorǵady. Ata-analardyń balalaryna besikten qudalasýyna, 60-70-gi jesir shaldarǵa 15 jasar qyzdaryn berýine qarsylyǵyn bildirdi. Qyzdardy 17-18 jasqa tolǵannan keıin ǵana kúıeýge berýge bolatynyn túsindirdi. Áıelderdiń azamattyq quqyǵy qazaq qoǵamynyń áleýmettik jaǵdaıyn anyqtaıdy, eldi órkenıetke jeteleıdi, dep ashyq aıtty.

---