InfoHub Logo

Qasıetti qazaq elimizdiń dalasy talaı uly ǵulamalardy dúnıege alyp keldi. Qazaq topyraǵynyn kókirep oıaý, kózi ashyq, oıshyl azamattarymyz búkil shyǵys arab-parsy mádenıetin meńgerip, óz shyǵarmalaryn kópke ortaq tilde jaza bilip, keıingi urpaqtaryna mura etip qaldyra bildi. Olardyń ishinde aty álemge jaıylǵandary da az emes. Solardyń biri — bárimizge tanymal uly ǵulama, álemniń ekinshi ustazy Ábý Nasyr ál-Farabı babamyz.

Ál-Farabı túrik taıpasynyń dáýletti bir ortasynan shyqqany bizge málim, buǵan dálel onyń tolyq aty jóninde «Tarhan» degen ataýdyń bolýy. Ál-Farabı 870 jyly Syr boıyndaǵy Arys ózeni Syrǵa baryp quıatyn óńirdegi, Farab qalasynda dúnıege keldi. Farabıdiń to-lyq aty-jóni Ábý-Nasyr Muhammed Ibı Muhammed ıbn Uzlaǵ ıbn Tarhan Ál-Farabı, ıaǵnı ákesi Uzlaǵ, arǵy atasy Tarhan. Týǵan jeri qazaqtyń ejelgi qalasy Otyrardy arabtar Barba-Farab dep atap ketken, osydan baryp ol Ábýnasyr Farabı, ıaǵnı Farabtan shyqqan Ábýnasyr atanǵan. Bul qalanyń orny qazirgi Sháýildir aýdany, Shymkent oblysynyń terıtorıasynda. Sol tústa ómir súrgenderdiń qaldyrǵan nusqalaryna karaǵanda, Otyrar qalasy IX ǵasyrda tarıhı qatynastar men saýda joldarynyń torabyndaǵy asa iri mádenıet ortalyǵy bolǵan.

Mine, sondyqtan da, qazaq topyragynan shyqqan ǵalymdar Ábý-Nasyr ál-Farabı, Ishaq ál-Otrarı, Ismaıl ál-SHaýharı, Jemal ál-Túrkistanı, ál-Syǵnaqı, ál-Qypshaqı, Qadyrǵalı Jalaırı jáne basqalar jazǵan eńbekterdiń belgili bir mádenı negizde dúnıege kelýi ábden tabıǵı nárse. Osynaý sanlaqtardyń ishinde jalpy álemge áıgili alyp tulǵa retinde kózge kórinetin ál-Farabıdiń orny erekshe.

Al endi ál-Farabıdiń antıka dástúrimen baılanystylyǵynan, osynyń arqasynda onyń Arıstotelden keıingi «Ekinshi Ustaz» atanyp, dańqqa bólengenin aıtatyn bolsaq, ál-Farabı jastaıynan aq uly Arıstoteldiń, Platonnyń, erte dúnıedegi Gresıanyń basqa da fılosoftarynyń shyǵarmalarymen túp nusqasynan tanysqany jóninde bizde derekter bar.

Bilimge, izdenýge degen qushtarlyqtyń jeteleýimen ol, jas shaǵynda, dúnıedegi qubylys bitkenniń bári kisige ári ǵajap, ári tańsyq kórinetin kezde saıahat jasap, sol zamandaǵy mádenı álemnin kóptegen ortalyqtary: Horasanda, Baǵdadta, Damıskide (Sham), Aleppada, Kaırda (Mysyr) bolǵan. Óz ómiriniń kóp jyldaryn ol, arab halıfatynyń saıası jáne mádenı ortalyǵy bolǵan, Baǵdadta ótkizdi. Munda ol óz bilimin ábden tıanaqty meńgerip, tolyqtyrady, kórnekti ǵalymdarmen baılanys jasaıdy, sóıtip óziniń bilimdarlyǵy, aqylynyń alǵyrlyǵy jáne asqan baısaldylyǵy arqasynda kóp uzamaı olardyń arasynda úlken abroı-bedelge ıe boldy. Biraq óresi taıyz kertartpa hadısshiler ony jek kerip, kúndeı bastaǵan, ásirese, olar ál-Farabıdiń búkil oıynyń negizgi mánine qarsy shyqqan, óıtkeni, onyń dúnıege kózqarasy shynaıy bolmysty tanyp bilýge, adam baqytyn o dúnıeden izdep tabýǵa mezgeıtin edi. Aqyr sonynda ál-Farabı lajsyzdan Baǵdadtan ketedi. Óziniń «Fýsýl al-madanı» («Memleket qaıratkeriniń naqyl sózderi») degen sońǵy shyǵarmasynda ol: «Adam ǵylymǵa túrlishe tosqaýyl jasaıtyn memleketten ketip, ǵylymı órken jaıǵan elde turýǵa tıis»,— deıdi. Ál-Farabı aleksandrıalyq (mysyrlyq) ǵalymdar, ıaǵnı bir kezde Aleksandrıadan yǵystyrylǵan nestorıanshyl hrıstıandar turatyn Horanǵa kelip qonys tebedi. Ómiriniń sońǵy jyldaryn Aleppo men Damaskide ótkizedi, munda ol soltústik Sırıanyń jetekshisi saıası qaıratkeri Seıd ad-Dýal Hamdanıge asa kadirli boldy. Ál-Farabı 950 jyly 80 jasynda kaıtys boldy.

Bizdiń zamanǵa ál-Farabıdiń tek negizgi shyǵarmalary ǵana kelip jetti. Ol shyǵarmalardyń ejelden beri-aq jurtshylyqqa tanymal bolyp, fılosofıalyq jáne ǵylymı oıdyń odan keıingi damýyna tıgizgen áseri tolassyz.

«Músylman Renesansy» degen ataýǵa ıe bolǵan sol zamanǵa tán belgileri onyń shyǵarmalarymen belgili bir dárejede óz ornyn alady. Ál-Farabıdiń shyǵarmalarynda kóne zamandaǵy dástúrdiń jáne «Birinshi Ustaz» dep shyǵysta atalyp ketken Arıstoteldiń tarıh barysynda qaldyrǵan áseri, neoplatonızmniń nestorıonshyldyqtyń áseri jáne ıslamnyń áserimen Arıstotel ıdeıalarynyń ózgerýi aıqyn kórinedi. Ál-Farabıdiń Arıstotelge bas ıgeni sózsiz. Sol sıaqty ol Arıstotel ıdeıalarynyń eń jaksylary men baǵalylaryn árdaıym tańdap ala bermeıtini de daýsyz. Biraq biz úshin erekshe baǵaly jaǵy sol — ol Arıstotel iliminiń formaldyq jaǵymen ǵana shektelmeıdi, ol dıalektıka elementterine, máseleni qarama — qarsy qoıýyna belgili dárejede kóńil bóledi, syrtqy dúnıe men sezim músheleri arqyly júzege asatyn baılanys tanym logıkasynyń irge tasy bolyp tabylatynyn dáleldeıdi.

Farabı Arıstoteldiń, Ál-Kındıdiń izin qýyp, fılosofıa men ǵylymnyń barlyq salalary boıynsha úlken jetistikterge jetedi. Máselen, Farabı shyǵarmalarynyń sanyn nemis ǵalymy Sh. Shteıshneıder 117 eńbek dese, túrik ǵalymy A. Atesh— 160, al tájik ǵalymy B. Ǵafýrov—- 200 traktat dep kórsetedi.

Farabı fılosofıa salasy boıynsha grek oıshyly Arıstoteldiń «kategorıalar», «metafızıka», «Germenevtıka», «Rıtorıka», «Poetıka», birinshi jáne ekinshi «Analıtıka», «Topıkasy» men 4 sopylyq eńbekterine túsiniktemeler jazdy. Ol eńbekteri kúni búginge deıin de máni — mańyzyn joǵaltqan joq. Sóıtip, Farabı Shyǵys pen Batystyń ǵylymy men ejelgi mádenıetin tanystyrýda zor rol atqardy.

Sondyqtan da XI ǵasyrda ómir súrgen Farabıdiń izin qýýshy ataqty Ibn-Sına (980—1037) tek Ábý Nasyr túsindirmeleri arkyly ǵana Arıstotel eńbekteriniń oıyn uǵyp, qýanǵanynan qaıyrshylarǵa sadaqa úlestirgeni jaıly jazǵan eken.

Anyǵyraq aıtsaq, Arıstotel shyǵarmalary sol kezdiń ózinde-aq arab tiline aýdarylyp úlgirgendi. Arab shyǵysynda Arıstoteldiń keıbir qundy oılary burmalanyp kórsetildi. Biraq kóp eńbekteri tárjimalanbaǵandyqtan uly grek fılosofıasynyń oıyn túsiný qıyn boldy. Sondyqtan da, kóp tilderdi jetik bilgen uly ǵalym jerlesimiz Arıstotel shyǵarmalaryna arab tilinde túsindirme jazýdy úıǵardy. Sóıtip, ol uly fılosoftyń muralaryn jańsaq pikirlerden tazartyp, óz qalpynda durys túsindire bilip, óziniń birinshi ustazǵa degen ǵylym salasyndaǵy úlken adamgershilik, azamattyq is áreketin tanyta bildi. Sondyqtan da, shyǵys fılosoftary ony «Al mýalım as-sany»— «ekinshi ustaz» dep ataǵan.

Uly Babamyz Arıstoteldiń fılosofıasyn damyta otyryp, óz tarapynan da «Ǵalymdardyń shyǵýy», «Ǵalymdar ensıklopedıasy nemese tizbegi», «Kemeńgerlik merýeti», «İzgi qala turgyndarynyń kózqarasy», «Mýzykanyń úlken kitaby», «Fılosofıany ańsap úırený úshin aldan ala ne bilý kajettigi jaıly», «Aqyldyń máni týraly», «Áleýmettik-etnıkalyq traktattar», «Fılosofıalyq traktattar», t. b. kóptegen fılosofıalyq eńbekter jazǵan. Farabı ǵylymnyń fılosofıalyq-logıkalyq irge tasyn durystap qaıta qalap shyqty. Ol mýzyka jaıly kúrdeli zertteýler júrgizdi. Farabıdiń metafızıka, til ǵylymy, logıka, psıhologıa, geografıa, etıka t. b. ǵylymdar jaıly jazǵan eńbekteriniń máni erekshe zor. Tarıhqa neǵurlym tereń úńilgen saıyn, biz jeke urpaqtardyń, taıpalar men ulttardyń mádenıeti múlde oqshaý damıdy degen «teorıanyń» negizsizdigin soǵurlym aıqyn kórip otyrmyz. Dúnıe júzi mádenıetiniń damýynda iz qaldyrǵan sol kórnekti qaıratkerler, shyndyǵynda, adamzat módenıetiniń birligin pash etip keledi.

Qorytyndylaı aıtarym Ál-Farabı babamyz joǵaryda atalyp ótilgen dúnıe júzilik tarıhı tulǵalardyń sanatyna qosylady. Ol týǵan eliniń mádenı baılyǵyn, ırannyń, úndiniń ejelgi dúnıe mádenıetteriniń jemisterin boıyna darytty. Dál, sondyqtan da, ol taıaz uǵymdar men soqyr senimderden joǵary kóterile bildi, óziniń oılaý júıesin syndarly da ıkemdi ete bildi.

Ál-Farabı óz zamanyndaǵy óner-bilimniń eń asylyn tańdap ala bildi, óz dáýiriniń shynaıy ensıklopedıasyn jasap berdi. Onyń tereń maǵynaly pikir aıtpaǵan, jete zer salmaǵan, danyshpandyq boljam jasamaǵan birde-bir bilim salasy joq deýge bolady.

2020 jyly "Álemniń ekinshi ustazy" atanǵan Ábý Nasyr Ál-Farabı babamyzdyń 1150 jyldyǵy IýNESKO kóleminde atalyp ótildi.

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúlteti

T.ǵ.k., dosent L.M. Hasanaeva 2-shi kýrs magıstranty Daırova Gúldana                                                

---