InfoHub Logo

Qazirgi ǵylymı álemde sınergetıkanyń mártebesi jáne onyń ǵylymı bilim qurylymyndaǵy róli týraly konsensýs joq. Óziniń damýyn HH ǵasyrdyń ortasynda bastap, júıeler men kıbernetıkanyń jalpy teorıasy sıaqty ǵylymı baǵyttar aıasynda sınergetıka óziniń jańa ǵylymı baǵyt retinde qalyptasýynyń uzaq jáne kúrdeli jolynan ótti. Búgingi tańda sınergetıka pánaralyq bilim, álemniń jańa beınesi, qazirgi ǵylymnyń tili, ǵylymı paradıgma, ózin-ózi uıymdastyrý, syzyqtyq emes, tártip pen haos týraly bilim jıyntyǵy retinde túsiniledi. Sınergetıkanyń mártebesin naqty jáne dál anyqtaý múmkin emes sıaqty, óıtkeni ol dástúrli uıymdastyrylǵan bilim júıesine, ádettegi ǵylymı, ǵylymı emes, metafızıkalyq jáne basqa bilimge bólinbeıdi. Sınergetıkanyń tanymdyq obektileri-energıa, aqparat, zat almasý arqyly bir-birimen jáne qorshaǵan ortamen ózara árekettesetin ashyq júıeler. Bul ártúrli sıpattaǵy júıeler: tanymdyq, áleýmettik, tehnıkalyq, bıologıalyq, hımıalyq, ǵaryshtyq. Sınergetıka sonymen qatar ózin-ózi uıymdastyrý dep atalatyn qatynastardy zertteıdi. Sondyqtan sınergetıkalyq dúnıetanym sheńberindegi shyndyq statıkalyq materıaldyq obekt retinde emes, ózin-ózi uıymdastyratyn proses retinde túsiniledi. Sınergetıka turǵysynan álem únemi jańa tártip pen jańa qıyndyqtardyń ózin-ózi uıymdastyrý prosesterinde bolatyndaı etip qurylǵan. Makro deńgeıdegi kúrdeli júıelerdiń qalyptasýy mıkro deńgeıdegi qarapaıym prosesterdiń qalyptasýy qanshalyqty selektıvti bolatynyna baılanysty. Mıkro deńgeıde qarapaıym prosesterdiń qalyptasýy olardyń selektıvtiligine ǵana emes, sonymen birge jıyntyq jáne kooperatıvti ózara árekettesýge baılanysty bolady. Bul jaǵdaıdy atap ótý úshin nemis ǵalymy, teorıalyq fızık German Haken "sınergetıka" termınin engizdi, ol latynnyń "sınergıa" sózinen shyqqan, birlesken nemese kooperatıvti ózara árekettesýdi bildiredi. "Sınergetıka" termınin alǵash ret 19 ǵasyrdyń ekinshi jartysynda aǵylshyn fızıology Sherrıngton qoldanǵan. Sodan keıin orys fılosofy jáne jaratylystanýshy ǵalym Aleksandr Aleksandrovıch Bogdanov 20 ǵasyrdyń birinshi shıreginde ózin-ózi uıymdastyrýdyń jalpy zańdary-tektologıa týraly ǵylym qurý ıdeıasyn alǵa tartty, kóbinese kıbernetıka men júıelik tásilden ozyp ketti. Sonymen qatar, 1940 jyldardyń aıaǵynda teorıalyq bıolog Lúdvıg fon Bertalanfı júıelerdiń jalpy teorıasyn qurý baǵdarlamasyn usyndy. HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ózin-ózi uıymdastyrýǵa termodınamıkalyq kózqarasty damytqan belgili ǵalym, fızık jáne hımık Ilá Prıgojın sınergetıka ıdeıalarynyń damýyna úlken úles qosty. Sınergetıka zerttegen júıeler ózdiginen keńistiktik jáne ýaqytsha qurylymdardy qura alady. Muny ártúrli ǵylymdardyń pándik salasyna qatysty baıqaýǵa bolady. Fızıka jáne hımıa salasynda krıstaldardyń ósý prosesin, lazerli sáýlelenýdiń kogerentti terbelisterin jáne suıyqtyqtar men hımıalyq reaksıalarda paıda bolatyn spırál tárizdi qurylymdardy baqylaý arqyly ózin-ózi uıymdastyrý belgilerin túzetýge bolady. Bıologıada — bul ósimdikter men janýarlardyń ósýi, túrlerdiń evolúsıasy, medısınada — mıdyń elektrlik jáne magnıttik belsendiligi, psıhologıada-qarapaıym beınelerdi tanýdan bastap, áleýmettik minez-qulyqtyń kúrdeli zańdylyqtaryna deıingi adam minez-qulqynyń erekshelikteri. Áleýmettanýda sınergetıka ádisteri antropogendik daǵdarystar modelin jasaýda, sondaı-aq áleýmettik toptar arasyndaǵy qoǵamdyq pikirdi, yntymaqtastyq pen básekelestikti qalyptastyrý prosesin zertteýde qoldanylady. Ekonomıkada sınergetıka ádisteri bırjalyq kýrstardyń ýaqytsha aýytqýlaryn jáne basqa da kúrdeli ýaqyt qatarlaryn zertteýge qoldanylady. Sınergetıka ádisteri bilim berý, geologıa, Meteorologıa, ınjenerıa jáne jaratylystaný jáne gýmanıtarlyq ǵylymdardyń kóptegen salalarynda qoldanylady.

Sınergetıka arqyly qazirgi ǵylym ózin-ózi uıymdastyrý, kooperatıvti prosester, syzyqtyq emes, tártip pen haos týraly bilim jıyntyǵyn, sondaı-aq erekshe dúnıetanym men pánaralyq bilimdi túsinedi. Sınergetıka ártúrli tabıǵattyń kóptegen ishki júıelerinen turatyn júıelerdi zertteýmen aınalysady: elektrondar, atomdar, molekýlalar, jasýshalar, neırondar, janýarlar, adamdar. Osyǵan súıene otyryp, sınergetıkany materıany uıymdastyrýdyń tiri jáne jansyz formalaryna tán ózin-ózi uıymdastyrýdyń jalpy qubylystaryn zertteıtin ǵylymı baǵyt retinde anyqtaýǵa bolady. Sonymen qatar, sınergetıkalyq tásil negizinde dınamıkalyq, fızıkalyq, hımıalyq jáne bıologıalyq qurylymdar arnaıy synypqa biriktiriledi. Sınergetıkany túsinýdegi kelesi qadam syzyqtyq emes uǵymmen baılanysty. Syzyqtyq emes fızıkalyq maǵyna prosesterdiń qaıtymsyzdyǵynda jatyr. Syzyqtyq emes teorıada basty róldi bıfýrkasıa uǵymy atqarady (lat. "bıfýrkýs" - shanyshqy, eki tisti). Bıfýrkasıa núktelerinde damý strategıalary ózgeredi.

Mundaı damýdyń basty ereksheligi-bolashaqtyń belgisizdigi jáne uıymnyń ártúrli formalarynyń, damý baǵyttarynyń múmkindigi. Sınergetıka ózin-ózi uıymdastyrý dep atalatyn qatynastardy zertteıdi. Bul statıkalyq emes, proses retinde túsiniletin shyndyq. Shyndyq sonymen qatar bir ólshemdi bolmys retinde túsiniledi. Sınergetıkany buzý álem jańa tártiptiń ózin-ózi uıymdastyrý prosesteri, jańa qıyndyqtar bolatyndaı etip uıymdastyrylǵan. Sınergetıkanyń dúnıetanymdyq mańyzdylyǵy álemdi tutas retinde túsinýge, ózin-ózi uıymdastyrý prosesterindegi ámbebaptylyqty anyqtaýǵa múmkindik týdy. Ózin-ózi uıymdastyrý tujyrymdamasynyń fılosofıalyq máni kezdeısoqtyq ıdeıasymen baılanysty.

Kezdeısoqtyq túsiniksiz úlgi retinde emes, júıeniń minez-qulqyna ımmanentti retinde túsiniledi. Bul júıeniń ózgerýiniń ishki kózi jáne zańdylyqtyń kórinisi. Klasıkalyq ǵylym álem men adamnyń dýalızmine negizdelgen áreket etýge múmkindik berdi. Iaǵnı, ǵylymnyń kómegimen aldymen tabıǵat zańdary anyqtaldy, sodan keıin adam olardy óz múmkindikterine aınaldyrdy jáne olardy óz qalaýy boıynsha paıdalandy. Kerisinshe, ózegi sınergetıka bolyp tabylatyn qazirgi zamanǵy ǵylym álemniń obektıvti sıpattamasyn ǵana emes, sonymen qatar proektıvtik sıpattamany da qoldanady. Munda is-qımyl jobalary usynylady, óıtkeni sınergetıkalyq túsiný aıasynda bir absolútti shyndyq bolmaýy múmkin. Álemniń elementteri oqıǵalar retinde usynylady, al sebep-bul is júzinde uıymdastyrylǵan tártip.

Álemniń sınergetıkalyq kózqarasy-bul ómirdiń ózin-ózi taný ǵana emes, sonymen birge barlyq prosesterdiń birligi: aqyl-oı, Áleýmettik, etıkalyq. Sınergetıka — bul "men-basqa" kategorıalarynda jumys isteıtin dıalogtyq epıstemologıaǵa sáıkes keletin qazirgi ǵylymnyń ózegi. Bul ekeýin de bilý arqyly jańanyń qalyptasýy. Bul turǵyda sınergetıkany álemniń jańa beınesi retinde ǵana emes, sonymen birge fılosofıalyq maǵynany qamtıtyn ǵylymı dúnıetanym retinde baǵalaý qolaıly bolyp kórinedi. Sınergetıkalyq dıskýrs zańdardy anyqtaýǵa baǵyttalmaǵan, biraq konstrýktıvti dıalogqa, túsindirýler jasaýǵa baǵyttalǵan. Sınergetıkalyq paradıgmada aldyn-ala daıyndalǵan shyndyqtar joq, maǵynalar dıalogta qalyptasady. Buǵan mysal retinde qazirgi ǵylymda tarıhı damyp kele jatqan júıelerdiń erekshe Túri — adam ólshemdi júıeler úlken oryn alady. Mundaı júıelerge adam jáne onyń qyzmeti onyń quramdas bóligi retinde kiredi. Sondyqtan, mundaı júıelermen erkin tájirıbe jasaý múmkin emes jáne olardy zertteý barysynda adam úshin apatty saldary bolýy múmkin ózara árekettesýdiń keıbir strategıalaryna tyıym salýdy saqtaý mańyzdy. Túsindirme erejeleriniń bóligi retinde aksıologıalyq faktorlar eskerile bastaıdy. Shyndyqty izdeý jáne bilimdi jalpy áleýmettik sıpattaǵy ǵylymı emes qundylyqtarmen ósirý sıaqty ǵylymı qundylyqtardyń baılanysy bar. Shyndyqty izdeýge jáne jańa bilimdi arttyrýǵa baǵyttalǵan ǵylymnyń ishki etıkasy únemi áleýmettik jáne gýmanısik prınsıpter men qundylyqtarmen baılanysty.

---