InfoHub Logo

«Túzý qalam - qısaıǵan, ótkir qalam - mújilgen zaman» - dep ózi ómir súrgen qazaq dalasynyń bastan ótkergen qıyn zamanyn jyrlaı ketken Alash kósemi, qoǵam jáne memleket qaıratkeri, ǵalym, halqymyzdyń ardaqty uly Álıhan Bókeıhannyń bıyl 155 jyldyq mereıtoıy. Bul biz úshin aıtýly merekelerdiń biri.

Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhanov (05.03.1866 - 27.09.1937) - sońǵy han-sultandardyń biri - Bókeıdiń tikeleı urpaǵy. Bókeıdiń 1816 jyly han taǵyna otyrýynan týra 50 jyl ótken 1866 jyly 5 naýryzda dúnıege kelgen. Ata tegi Shyńǵys hannyń úlken uly Joshydan taraıtyn tóre tuqymy.    Álıhandy ákesi toǵyz jasynda Qarqaralyǵa aparyp, jergilikti moldanyń qolyna oqýǵa beredi. Biraq zerdeli bala moldadan oqyǵandardan góri osyndaǵy mektepte oqyp júrgenderdiń saýattylyǵyn ańǵaryp, qaladaǵy úsh klastyq bastaýysh mektepke óz erkimen aýysyp alady. Ony bitirgennen keıin 1879-1886 jyldary Qarqaraly qalasyndaǵy qazaq balalaryna arnalǵan mektepte oqıdy. 1886-1890 jyldar aralyǵynda Ombydaǵy tehnıkalyq ýchılıshede oqyp, ony "tehnık" mamandyǵy boıynsha bitirip shyqty. Omby tehnıkalyq ýchılıshesin aıaqtaǵan Álıhan sol kezderi jurt japa-tarmaǵaı umtylatyn zańger nemese áskerı kásipti tańdamaı, Sankt-Peterbýrgtegi Orman ınstıtýtyna túsip, ormantanýshy ǵalym dıplomyn alyp shyqty. Keıinnen Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakúltetine tótenshe emtıhan tapsyryp, zańger dıplomyna da ıe boldy.

Óziniń alǵashqy maqalalarynda-aq qazaq qoǵamynyń jaǵymsyz jaqtary men qara halyqty qatygezdikpen qanap júrgen nadan molda, bolys pen starshyndy, toıymsyz baıdyń soıylyn soǵyp júrgen ekijúzdi aqyndar men oqyǵan qazaqtardy aıaýsyz synǵa aldy. Patsha ókimetine qarsy shyǵyp, qarapaıym halyqtyń jaǵynda bolǵan Á. Bókeıhanov syrttan tańylǵan jat zańdarmen emes, qazaq halqynyń salt-dástúri men ulttyq erekshelikterine saı keletin josyn-joralǵylar boıynsha úkim shyǵaratyn qazaqtyń baıyrǵy bıler sotyn qalpyna keltirýdi usyndy.

1905-1907 jyldardaǵy birinshi orys revolúsıasynyń qazaq dalasynda ult-azattyq qozǵalystyń bel alyp óristeýine aıtarlyqtaı yqpalyn tıgizgen alasapyran jyldar boldy. Nátıjesinde, 1905 jyly Semeı gýbernıasyna qarasty Qarqaraly qalasyna taıaý Qoıandy jármeńkesinde Alash kósemi Á.Bókeıhanovtyń basshylyǵymen tuńǵysh qazaq sezi bolyp ótti. Onda patshalyq Reseıdiń otarlyq ezgisine qarsy kúshti narazylyq bildirgen qazaq qoǵamynyń birneshe baptardan turatyn basty saıası talap-tilekteri aıtyldy. Al, «Qarqaraly petısıasy» dep atalatyn bul saıası qujattyń avtorlary Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Jaqyp Aqpaev syndy ult zıalylary boldy. Osy oraıda, «Qarqaraly petısıasyna» qatysy bar» degen kúdikpen Á.Bókeıhanov alǵashqyda Kereký, odan keıin Omby túrmelerine qamalǵan edi. Alaıda, ol 1906 jyly patshalyq Reseıdegi I Memlekettik Dýmaǵa saılaý naýqany kezinde Semeı oblysy qazaqtary atynan depýtat bolyp usynylady. Sóıtip, depýtattyq mandatqa ıe bolǵan Á.Bókeıhanov túrmeden bosatylyp, Semeıde óz saılaýshylarymen kezdesý jıynyn ótkizedi.

1905-1907 jyldardaǵy Álıhan Bókeıhanovtyń Semeı óńirindegi qoǵamdyq-saıası qyzmeti onyń halyq depýtaty, qazaq kadet partıasy basshylarynyń biri retinde Peterborǵa I Memlekettik Dýmanyń jıynyna attanýymen aıaqtalyp, odan ary qaraı jańaǵy Memlekettik Dýmanyń taraýy jáne Fınlándıanyń Vyborg qalasyndaǵy «Vyborgskoe vozzvanıe» degen úlken saıası oqıǵalarǵa qatysýymen jalǵasady. Alaıda, el ómirindegi osyndaı kúshti saıası tolqýlardy basyp-janyshtaýǵa baılanysty jergilikti patsha ókimeti organdary tarapynan Alash ult-azattyq qozǵalysy qaıratkerlerin qaıta qýǵyndaý bastalady. 1908 jyly Álıhan Bókeıhanov ekinshi ret tutqyndalyp, Semeı túrmesine qamalady.

Álıhan Bókeıhanovtyń jer taǵdyry úshin alańdap aıtqan kelesi bir pikiri búgingi dáýir shyndyǵymen úndesip turǵandaı. Ol: «Bizdiń qazaq jerdi menshikti qylyp alsa - bashqurtsha kórip mujyqqa satyp, biraz jylda sypyrylyp jalańash shyǵa keledi». Jer anany satý jaıynda aıtylǵan janaıqaı áli sheshimin tapqan joq. Kelimsekterdiń menshigine aınalyp ketken qansha jerimiz bar ekenin eshkim tap basyp aıta almaıdy, al endi menshigindegi jerin saýdaǵa salyp, bıznes kózine aınaldyryp jatqandar qanshama, bir sózben aıtqanda bashqurttar jasaǵan qatelik áli de bolsa andyzdap aldymyzdan shyǵyp tur. Á.Bókeıhanovtyń jer týraly aıtqan qaǵıdattarynyń túıini tómendegideı: «Bizdiń qazaq ultynyń avtonomıasy jerge baılaýly avtonomıa bolmaq». Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, M.Dýlatuly, M.Jumabaev, S.Seıfýllın, t.b. ult zıalylary 1920 jyly qazaq halqyna alǵashqy avtonomıany alyp berdi, bul jeńis 1936 jylǵy Respýblıka statýsyn alýymyzǵa aıtarlyqtaı septigin tıgizdi, al basty jemisin biz kórip otyrmyz, babalarymyzdyń qasyq qany qalǵansha kúresip alyp bergen sol avtonomıasy 1991 jyly Táýelsizdiktiń qarlyǵashy bolyp qolymyzǵa qondy. Álıhan Bókeıhan qarapaıym ómir súrdi. Ol tutqynǵa alynyp, 1937 jyly atylyp, qaıtys bolady. Alaıda, bir ókinishtisi Álıhan Bókeıhanovtaı kıeli qazaq azamatyna da, onyń qyzdary men nemeresi Eskendirge de ata-baba jerinen topyraq buıyrmady. Barlyǵy Máskeýde jerlendi.

Osyndaı uly zıalylarymyzdyń ereń eńbegin umytpaı, olardyń boıynda bolǵan batyrlyq, patrıottyq qasıetteriń ózimizdiń de, ózimizden keıinge urpaqtyń boıyna da sińirýimiz qajet.

Ý. M. Djoldybaeva Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń dosenti

J. N. Alıasqar Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń Shyǵystaný fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti

---