InfoHub Logo

Sol eskertkish beınelep ashtyq jylyn.
Eske salar ashtyqtyń qurbandyǵyn.
Aq tańdaqtyń aıqara betin ashyp,
Qara júzin aıardyń eter jyrym.
Ólisin tirisindeı ardaqtaǵan,
Elime Alla ózi tókkeı nuryn.

- degen Súleımen Baıazıtovtyń ashtyq kezine baılanysty jazylǵan óleń joldarymen bastaǵym keledi. Bizdiń halqymyz bastan kóptengen aýyr oqıǵalardy keshirgen, solardyń ishindegi eń ahýal alǵany asharshylyq boldy. Asharshylyq kezinde mıllıondaǵan adamdar qaza tapty,qazaq halqy kúrt azaıdy. Jarıalanǵan derekterde keńestik bıliktiń alǵashqy 1920- 1930-jyldarynda qazaqtar 4-4,5 mln. adamynan aıyrylǵan. 1921-1922-jyldardaǵy ashtyq kezinde 1 mln. 700 myń adam qaıtys boldy Muhtar Áýezovtiń málimeti boıynsha, 1932-1933-jyldary 2 mln. 300 myńǵa jýyq adam qurban bolǵan. Sońǵy málimetterde, «1920 jyldardaǵy asharshylyqtan qaıtys bolǵandardyń sany 2,3 mln. adamǵa jetkeni»  dep jazylǵan.

Tipti bul oqıǵa týraly shet el tarıhshysy R.Konkvest  mynandaı tujyrymdama jasaǵan«Qazaq­stan­daǵy asharshylyq qoldan jasaldy, basqasha aıtqanda 1921 jylǵy tásilmen qaıtalanǵanyn, taza ıdeologıalyq qy­symmen, oılastyrylmaı júrgizilgen ujym­das­tyrý saıasatynyń nátı­je­sinde týyndaǵan. Biraq, Qazaqstandaǵy ashar­shy­lyq Ýkraınamen salys­tyr­ǵanda ádeıi uıym­dastyryldy deýge bolmaıdy. Óıtkeni, Keńes ókimetiniń qoǵamnyń barlyq salasyn­daǵy áreketi, ózara baılanysty: kýlaktardy tárkileý, ujymdastyrý jáne aýyldaǵy jasandy asharshylyq» degen aıtty.

Tarıhshy A.N.Alekseenkonyń aıtýynsha «...ártúrli esepteýler men túzetýlerge súıengende 1930 jylǵy qazaq halqynyń qyrylýy 1 mln. 840 myń adam nemese jalpy qazaqtyń 47,3 paıyzyn quraıdy. Bárinen eń kóp qyrylǵan respýblıkanyń shyǵysynyń qazaqtary boldy. Bul jaqta 379,4 myń adam nemese 1930 jylǵy halyqtyń 64,5 paıyzyn qurady. Bul aımaqtyń halqy kórshi elderge Reseı men Qytaıǵa jappaı aýyp kóshe bastady. Soltústik Qazaqstan aımaǵy qazaqtardyń jartysynyń kóbinen - 410,1 myńnan nemese 52,3 paıyzynan aıryldy. Batys Qazaqstan 394,7 myń nemese 45,0 paıyz, Ońtústik - 632,7 nemese 42,9 paıyz qazaqtan aıryldy. Azdaý ólim Ortalyq Qazaqstanda - 22,5 myń nemese osy aımaqtyń 15,6 paıyzy oryn aldy. Basqa halyqtarda da shyǵyn az bolǵan joq: ýkraınder - 200 myń (23 paıyz), ózbekter - 125 myń (54 paıyz), uıǵyrlar - 27 myń (43 paıyz). Tek qana 1931 jylda 1 mln. 30 myń adap kóship ketti, onyń 616 myńy qaıtqan joq. Júzdegen myń qazaq Qytaı jaǵyna qashty. Olardyń kóp kóshkendigi sonsha Qytaıda 1954 jyly İle-Qazaq avtonomıalyq okrýgi qurylyp, ortalyǵy bolyp Qulja qalasy belgilendi.

HH ǵasyrdyń 20-shy jáne 30-jyldarynyń alǵashqy jartysyndaǵy Qazaqstannyń saıası-ekonomıkalyq jáne áleýmettik ómiri týraly, sondaı-aq osy tarıhı kezeńniń halyq tarıhynda alatyn orny jóninde jaryqvkórgenafılmderaaz  emes. Ol fılmder sol ýaqytta ómir súrgen jáne osy qıyn ýaqytty óz basynyn ótkizgen otbasylar men jeke adamdar týraly. Sondaı fılmderiń biri Bes bólimnen turatyn "Zulmat" derekti fılminde qazaqstandyq tarıhshylardyń 1921-1922 jáne 1931-1933 jyldardaǵy eki asharshylyq jáne onyń sebepteri jaıly naqty derekteri ret-retimen kórsetilgen. Fılm ádebıettanýshy Mekemtas Myrzahmetovtiń esteliginen bastalady. Ol ashtyq beleń alǵan kezde ıt-qus kóbeıip, adamǵa shabýyl jasaǵanyn, sondaı kezderdiń birinde sábı qaryndasyn tastap, ózin alyp ketýge májbúr bolǵan anasy jaıly esteligin aıtady. Fılmde 1931-1933 jyldardaǵy asharshylyq kezinde Qazaqstandy basqarǵan Fılıp Goloshekınniń ornyna taǵaıyndalǵan Levon Mırzoıannyń Máskeýge jazǵan qupıa haty da keltirilgen. Osy qujattaǵy "Mırzoıannyń Qazaqstandaǵy jaǵdaıdyń aýyr ekenin bilip kelgeni, biraq ahýaldyń dál osyndaı qıyn ekenin bilmegeni, jergilikti jerlerdegi laýazymdy qyzmetkerler azyq-túlikti halyqqa bermeı, talan-tarajǵa salýǵa" tyrysqany jaıly derek te nazar aýdartady.

Sonymen qatar 2017 jyldyń qarashasynda «Asharshylyq» fılminniń túsirilimi bastalyp, 2018 jyldyń aqpan aıynda aıaqtaldy. Bul fılmde asharshylyqtan zardap shekken otbasynyń oqıǵasy baıandalady. 12 adamnan turatyn bir úlken otbasy jut kezinde tolyǵymen qyrylyp qalady eken. Otbasy jeýge jaramdy degen dúnıeniń barlyǵyn jedi. Janýarlardyń eski terisinen bastap, súıekterine deıin qaınatqan. Al úıde múldem esh qorek qalmaǵan kezde anasy qazanǵa qur sý quıyp,balalaryn sorpa pisirip jatyrmyn dep aldaǵan. Balalary jaqynda tamaq daıyn bolady dep uıqyǵa kete bergen, al anasy bolsa balalarynyń qaıta oıanbaıtynyn bile tura tańdy kútedi.

1931-1933 jyldardaǵy asharshylyq — bul adam qolymen qasaqana jasalǵan eń úlken qylmystardyń biri. Asharshylyq saldarynan qazaq halqynyń 70 paıyzdaıy qyrylyp, 1,5 mılıonnan astam adam týǵan jerinen qashyp, shekara asýǵa májbúr boldy. Bul ne úshin jasaldy degen suraq bolsa, qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan dástúrli ómir saltynan kúshtep ajyratý jáne májbúrlep otyryqshylandyrý degen jaýap alamyz.Degenmen osyndaı qıynshylyqtarǵa qaramastan, bizdiń ata-babalarymyz barlyq qıynshylyqtardy jeńe bilgen.

Ý.M.Djoldybaeva- tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń dosenti

Erkenova A.K.- Shyǵystaný fakúlteti, shetel fılologıasy mamandyǵynyń 1-kýrs stýdenti

---