InfoHub Logo

Nurtas Dándibaıuly 1904 jyly 26 qazanda Túrkistannyń mańynda, Jaıylma degen jerde dúnıege kelgen. Januıasynda eki qyzdan keıin Nurtastyń dúnıege kelýin qatty kútken. Qýanyshqa bólengen ata-anasy birden molda shaqyryp, azan shaqyryp balanyń atyn «Nurmuhammed» dep qoıady, biraq jaqyndary ony erkeletip Nurtas dep atap ketken. Balalyq shaǵynda aýyl moldasy Kerimquldan arabsha tóte jazýdan dáris alady. Jastaı ákesi men shesesinen aıyrylyp, 1920 jyly Tashkenttegi №14 mektep-ınternatynda 1922 jylǵa deıin tárbıeleýge qamqorlyqqa alynǵan. Onda Alash zıalysy Sádýaqas Ospanov basshylyq jasaǵan. Orys tilinen Ǵanı Muratbaev, arab tilinen Ámın Júsipovten dáris alǵan.

Nebári 34 jasynda Shyǵys Qazaqstan atqarý komıtetiniń tóraǵasy qyzmetin atqaryp, jyldyń ortasynda Sovnarkom tóraǵasy bolyp taǵaıyndaldy. Qazaqstan Úkimetin basqarǵan 13 jyl ishindń eldiń damýyna kóptegen úles qosqan. Shalǵaı aýdanynda muǵalimder daıarlaıtyn ýchılıshe, oblys ortalyqtarynda Muǵalimder ınstıtýtyn ashyp, OK saıasatynyń júzege asýyna zor kúsh salǵan. Sonymen qatar Qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýty, Ulttyq konservatorıa, Dene shynyqtyrý ınstıtýty, Polıtehnıkalyq tehnologıa ınstıtýtyn ashyp, kóptegen jańa fakúltetterdı engizgen. Opera jáne balet teatory qurylysynyń jedel aıaqtalýyn tikeleı baqylap, oblystarda teatrlardyń ashylyp, fılarmonıa, án-bı ansámblderiniń uıymdasýyna da uıytqy bolǵan.

Nurtas Dándibaıuly kadr tańdaýǵa, ár adamnyń qabiletin tanyp, bilýge sheber edi. Mal sońynda belgisiz júrgen Hakimjan Naýryzbaevtiń darynyn da baıqaı bilgen. 1943 jyly Uzynkól aýdanyna issaparmen kelgen Nurtas, Shalǵaı aýylynda oranalasqan úıdegi sazbalshyqtan jasalǵan músinderdi kóredi, surastyra kele bul músinderdi  16 jasar mal qorasyn tazalap júrgen sheber balanyń jasaǵanyn biledi. 3-4 aıdan keıin daryndy balady Almatyǵa oqýǵa shaqyrtyp, kabınetine kirgende: «Oryndaryńyzdan turyńyzdar, Qazaqstannyń ataqty músinshisi Hakimjan Naýryzbaev»- depti Nurtas.

Qazaq dalasynda ǵylymnyń damymaı otyrǵanyna qatty ýaıymdaǵandyqtan, Almatyda SSR Ǵylym Akademıasynyń fılıalyna barǵan. «Fılıaldy qarasam túk joq. Adam joq. Baza joq. Jedel kadr izdeý kerek qoı. Sonda esime Sátpaev tústi»- deıdi Nurtas Ońdasynov. Jezqazǵanda ultshyl jarǵysy taǵylǵan, kenishte júrgen Sátpaevti taýyp alyp, jetektep Moskvaǵa baryp, Komorovtan «Bizge fılıal ashyp berińizder, bizge ǵylymı zertteýlerge ınstıtýt ashyńyzdar»- dep suraǵan. Sol jerde Sátpaevti SSR Ǵylym Akademıasynyń korespondent músheligine saılady, 2-3 jyldan keıin SSR Ǵylym Akademıasynyń akademıgine saılatyp, Qazaq SSR Ǵylym Akademıasynyń prezıdenti etip taǵaıyndaıdy.

Nurtas Ońdasynov úkimet basynda júrip, Hrýshevpen jıi sózge kelip qalatyn bolǵan. Daýdyń basty máselesi-jer. Hrýshev shyraıly Maqtaaral, Kırov, Bostandyq aýdandaryn  ózbekterge berýge úgitteıdi, biraq Nurtas buǵan qarsy bolady:«…- Soǵys bitip, el áli esin jıyp úlgermegen jyldar. Máskeýdegi ótetin jınalystarǵa jıi baramyz. Bir joly sondaı bir jıyndy Ýkraınanyń sol kezdegi basshysy N.S.Hrýshev júrgizdi. Onyń qasyna Ózbekstannyń jetekshisi Osman Iýsýpov jaıǵasypty. Májilis zalyna kirgenimde ekeýi sybyrlasyp otyr eken. Shynymdy aıtsam, ekeýin de asa unata qoımaıtyn edim, sondyqtan kózderine túspeı-aq qoıaıyn dep art jaqqa otyra berip edim, Hrýshev   kórip qaldy da:

- Ońdasynov, tur ornyńnan! Sen nege ózbekterge ana úsh aýdandy bergiń kelmeıdi, ózbekter maqtany jaqsy egedi! – dedi dińkildep. Myna sóz meniń   shymbaıyma batyp ketti:

- Ol úsh aýdan  meniń jerim  emes, ony berý-bermeýdi halyq sheshedi! Al maqtany biz de jaqsy ósiremiz, ótken jyly jospardy asyra oryndadyq! – dedim.

Hrýshev qyp-qyzyl bolyp ketti, ashýly únmen «otyr!» dedi. Oǵan aıtqyzyp otyrǵan  Osman Iýsýpov ekeni daýsyz. Óıtkeni onyń ózi maǵan bir márte shyǵyp, osy osy úsh aýdandy suraǵan bolatyn, sonda men: «Siz de bir respýblıkany basqaryp otyrsyz, Sizden qyrǵyzdar nemese álde túrkimender úsh emes, bir aýdanyńyzdy surasa berer me edińiz?!» dedim. Ýáj aıta almaı qalǵan bolatyn. Óziniń sózi ótpegen soń dańǵoı Hrýshevty aıtaqtap salyp otyrǵan túri ǵoı!». Biraq Hrýshev óz degenine jetedi, jer ózbekterge beriledi. Nurtas Ońdasynov 13 jyl jumys istegen ornynan ketedi.

Nurtas Dándibaıulynyń «Úsh tazalyq dana» sózi: «Birinshiden, qanshama jyl qolymda bılik bolsa da, bireýden bir tıyn da para almadym – Qolym taza! Ekinshiden, úshtiktiń biri bolyp, bireýdiń syrtynan qol qoıǵan emespin, ıaǵnı, eshkimniń qany moıynymda joq – Arym taza! Úshinshiden, adamdardy ataǵa, rýǵa, júzge bólgen de, tipten eshkimniń eshqashan júzin suraǵan da emespin – Júzim taza!»

Ý.M.Djoldybaeva- tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń dosenti

Erkenova A.K.- Shyǵystaný fakúlteti, shetel fılologıasy mamandyǵynyń 1-kýrs stýdenti

---