InfoHub Logo

Emle týraly. (Qysqartylyp basyldy) Emle konferensıasy qarsańynda.

 Emle negizi 4 túrli: 

1) tańba júıeli (negizi yntymaq); 

2) tarıh júıe- li (negizi daǵdy); 

3) týys júıeli (negizi tegine qaraı); 

4) dybys júıeli (negizi estilýine qaraı). 

1. Tańba júıeli emle – arǵynǵa dóńgelek taýyp alaıyq. Qypshaqqa «jip» tańba alaıyq degen sıaqty nemese «birge» mynadaı: «1» belgi, «ekige» mynadaı «2» belgi alaıyq degen sıaqty, ne bolmasa pálen belgi alaıyq dep dybys basyna árip arnaǵan sıaqty, til ilimine tiremeı, tek yntymaqpen myna sózdi mynadaı, ana sózdi anadaı etip jazaıyq deýmen jasalatyn emle júıesi, emleniń bul júıesin alyp-almaý jaǵyn sóz qylmaı ótemiz, óıtkeni joǵaryda emlemiz qalaı jasalsa da, negizi til ilimine, til júıesine tirelip otyryp jasalý tıis dedik. 2. Tarıh júıeli emle – baıaǵy bir jasaǵan túrinde qoldanyp, daǵ- dylanǵandyqtan, til ózgerse de, ózgermesten ádettengen boıynsha qol- danylatyn emle. Ondaı emlede bir dybysqa arnalǵan árip, til dybystary ózgerip ketkendikten, birneshe dybystyń ortasyndaǵy orta tańba bolýy múmkin. Bir dybysty jazýǵa birneshe árip jumsalýy múmkin nemese dybysy joǵalyp ketken áli kúnge joǵalmastan sóz ishinde jazylyp júrýi múmkin. Emlemiz bul júıeli bolý-bolmaýyn taǵy sóz qylmaı ótemiz, úıtkeni daǵdylanǵan emleshe jazamyz desek, emle máselesi qozǵalmas edi. 3. Týys júıeli emle – sózdiń aýyzdan shyqqandaı dybystaryna qaramaı, tegine qarap otyryp jazatyn emle. Máselen, aýyzdan shyqqanda «qorada bir qara at tur eken» degen «at» degen sózderdi aýyzdan shyǵýynsha «qarat», dep jazbaı qara at» dep jazady. Sol sekildi aýyzdan shyqqanda, «solaı bolsıgedi» bolyp estilse de, jazǵanda «solaı bolsa ıgi edi» dep, «bolsa», «ıgi», «edi» degen sózderdiń tegine qarap jazady. Biraq osy kúngi emlemizshe jazý bar bolǵandyqtan, emleniń bul túri sóz bolýǵa tıis. 4. Dybys júıeli emle – sózderdi aýyzdan shyqqan kúıinshe jazatyn emle. Sóılegende sózder bir-birine jalǵasa aıtylǵanda aýyzdan bir túrli bolyp shyǵady, ár sózdi ońasha jeke alyp aıtqanda aýyzdan eki túrli bolyp shyǵady. Onyń mysalyn aıqyn túrde «aq», «kók» degen sózderdiń aıtylýynan kórýge bolady. Osy sózderdi ońasha jeke túrinde aıtsaq, aýyzdan aınymaı shyǵady. Sol araǵa «ógiz» degen sózdi jalǵas aıtsaq, álgi sózderimizdiń aıaǵy aınyp, ekinshi túrli estiledi (Aq ógiz – aǵ ógiz, kók ógiz – kóg ógiz). Dybys júıeli emleniń sóılegendegi aýyzdan shyǵýynsha jazý túrin tildik ilim-bilim júzinde qoldanbasa, óner-bilim júzinde esh jurtta qoldaný joq. Jeke aıtqandaǵy aýyzdan shyǵýynsha jazý túrin bizdiń qazaq qoldanyp keledi. Sondyqtan emlemizdi týys júıesine qatysqan jerlerine qaramaı, kópshiligine qarap, dybys júıeli dep atap keldik. Jańa emleshiler emle úırenýge jeńil bolý úshin dybys júıeli bolý tıis deıdi: kerek oryndarǵa ǵana týys júıeli (sóz júıeli) bolsyn deıdi. Burynǵy emlemiz dybys júıeli qandaı kerek oryndarda kirisetindigin joǵaryda aıtyp óttik. Olaı bolsa jańa emleshilerdiń emle jobasynyń burynǵydan basqalyǵy qaı jerinde? Basqalyǵy mynadaı: eki sóz, úsh sóz jalǵasa aıtylǵandaǵy dybystarynyń estilýinshe jazý tıis deıdi (burynǵy emlemizde ár sóz jeke aıtylǵandaǵy estilýinshe jazylatyn). Bul bir. Ekinshi, úıles bolǵandyqtan, biriniń ornyna biri almasyp aıtylatyn dybystardyń tegi tekserilmeı aýyzdan shyǵýynsha jazyl- syn deıdi. Burynǵy emlemizde ondaı dybystar aýyzdan shyǵýyna qaramaı, tegine qarap jazylatyn. Mysal úshin burynǵy emleshe jazý men jańa jobasha jazylý arasyndaǵy aıyrymyn birneshe sóz alyp kórsetip óteıik. Aldyńǵysy burynǵysha, sońǵysy jańasha jazylǵan sózder bolady: Turǵanbaı – Turǵambaı, qonǵan – qońǵan, kóngen – kóńgen, inge – ińge, bara almaıdy – baralmaıdy, kele almaıdy – kelalmaıdy, kele almaı turmyn – kelalmaıturmyn, búrsi kúni – búrsigúni, burnaǵy kúni – burnaǵygúni, jazdy kúni – jazdygúni, tuzsyz – tussyz, bassyz, basshy – bashshy, izshi – ishshi, qazsa – qassa taǵy sondaılar. Munymen emle úırenýge ońaı bola ma? Kóz tanýyna, qol júrýine jeńil bola ma? Basqa túrikterge túsiniktirek bolyp jaqyndar ma? – Joq. Olaı bolsa, burynǵydan munyń nesi artyq deı alamyz? Emleni burynǵysynan artyq bolǵandaı etip ózgertýge maǵana bar; burynǵysy- nan tómen bolǵandaı etip ózgertýge maǵana da, maqsat ta joq. Kileń týys júıeli bolsyn deıtinder de aldarynda nege baryp qamalatyndaryna ne kóz salmaıdy-aý deımin. Kileń týys júıeli emle bolsyn degende, «balaly», «tuzly», «atly», «balany», «tuzny», «atny» dep jazatyn bolmaq. Bulaı jazý qolaıly bolyp tabylar ma? Kileń dybys júıeli bolsyn degende «sózsheń» degendi «shóshsheń» dep, «izshiler», «isshiler» degen sózderdiń ekeýin de birdeı «ishshiler» dep, «kıgizse» degendi «kıgisse» dep, «kıgizshe» degendi «kıgishshe» dep, «jazsa» degendi «jassa» dep, «qyzsa» degendi «qyssa» dep, «sezse» degendi «sesse» dep jazatyn bolmaq. Bulaı jazý qolaıly bola ala ma? Eki júıeni de aralas tutyný kerek deýshiler, keregine qarap ekeýin de tutyný kerek deıdi. Solaı deıdi de, mynaý sózdi mynadaı, anaý sózdi anadaı etip jazaıyq dep, sóz basyna ereje jasaıdy. Sóz basyna ereje jasaıtyn bolsaq, ondaı emle qolaıly, ońaı emle bolyp tabylar ma? Odan basqa taǵy bir baıqalyp turǵan nárse-sózderdi qosyp jazýǵa qumarlyq. Ol qumarlyqtyń ar jaǵy nege baryp kıligetindigine taǵy kóz salynbaıdy-aý deımin. Máselen: «bara almaıdy» degendi «baralmaıdy» dep jazý kerek deıtin bar. Bul qosylyp aıtylyp turǵan sózderdiń bireýi kósemshe etistik, ekinshisi kómekshi etistik eken. Bul eki túrli etistiktiń birlesip aıtylýy ylǵı bir kósemshe, bir kómekshiden bolyp otyrmaıdy. Onan kóbirek bolyp birlesetin oryndary bolady. Meniń oıymsha, qopa qardaı etip emle júıesin ózgertemiz demeı, burynǵy emleniń kemis jerleri bolsa, solaryn tekserip, solaryn ǵana túzeý. Basqa túrikterge jazý tilimiz túsinikti bolý úshin múmkindiginshe janastyrý jaǵyna qarap ıkemdeý. Osy kúnge deıingi tutynyp otyrǵan emlemizdiń kemshiliginiń bárin túzep, joǵaryda aıtylǵan týys júıeli emleniń de, dybys júıeli emleniń de túkpirine qamalmaı ótetin ekeýiniń arasynan jol taýyp beretin tómengi usynys bolady deımin: 1. Árbir óz aldyna túbiri bar sóz ońasha aıtylǵandaǵy estilýinshe jazylý. 2. Azǵan sóz azǵan kúıindegi estilýinshe jazylý. 3. Úılestikten dúdámál estiletin bolǵan dybystar aıqyn oryndar- daǵy estilýinshe jazylý. 4. Qosymshalar qosylatyn sózdermen birge jazylý. 5. Qosalqy sóz, qos sóz, qosar sóz, qosyndy sóz bári de qosarlyq (-) belgimen jazylý. 6. Jalǵaýlyqtar bólek jazylý oryndarynan basqa jaǵy jalǵaý erejesinshe bolady. 7. Úıir aıtylatyn zat esim men syn esim bólek jazylý. Qosyndy sózge aınalǵandary basqa qosyndy sózdershe qosarlyqpen (-) jazylý. Syn esimniń shyraı kúsheıtkishteri de qosarlyqpen (-) jazylý. 8. Kósemshe, kómekshi etistikter bólek jazylý. Munyń árqaısysyn bas-basyna baıandasaq mynaý bolady: 1. «Árbir túbirli sóz» degende maǵana jaǵynan almaı, tulǵa jaǵynan alyp, óz aldyna túbiri bar sózdi aıtyp otyrmyn. Qazaq tilinde eki sóz, úsh sóz, tórt sóz qatta bes sóz birlesip, bir uǵym, bir maǵanaly bolyp kelýi jıi ushyraıdy. Máselen, «kete berer», «kete berer me?», «kete berer me eken?», «kete bere alar ma eken?», «kete bere almaı otyrǵanymdy-aý». Osylardy birge aıtylǵanyna qaraı biriktirip, tutastyryp aıtyp, estilýinshe tutastyryp jazý emleni ońaılatpaıdy. Sondyqtan árqaı- sysyn túbir-túbirimen aıyryp alyp, ońasha shyǵaryp aıtyp, sondaǵy estilýinshe aıtamyz. Osylaı jazǵandar úırenýge de, kóz tanýyna da, basqa túrikter ońaı túsinýine de jep-jeńil bolady. 2. «Azǵan sóz», degende «úıtip», «búıtip», «súıtip», «áıtsede», «áıt- pese», «burnaǵy», «búrsi», «belbeý» degen sıaqty sózderdi aıtamyn. 256 Sózdiń azyp ózgerýi bar, aınyp ózgerýi bar. Sońǵysy dybysy aınyp, birde olaı, birde bulaı aıtylýynan bolatyn ózgeris. Solaı bolǵan soń kúıinde aınymaı qalatyn sózdi aıtamyz. 3. «Úılestikpen» dúdámál estiletin dybystar dep b-p-t-d-j-sh-s-z-sh- z-s-n sıaqty aıtylýynda uqsastyq, úılestik bar dybystar janyndaǵy basqa dybystardyń áserimen kúńgeılenip nemese ózderi qatar kelip, birin-biri kúńgeılep ne bolmasa birine-biri úıles bolǵan soń biriniń ornyna birin almastyryp aıtýy múmkin bolatyn oryndardy qaısysy ekeni ashyq aıtylmaıdy. Sondaı oryndarda kúńgeılenbeıtin aıqyn jerde keltirip aıtyp, sondaǵy estilýinshe jazý. Máselen: «Qasekeń saý kúndegi ánge basty» degende «basty «degen jikteý jalǵaýynda «t» estile me, «d» estile me? – dúdámál, ashyq emes. Qasyndaǵy «s» dybysynyń áserimen kúńgeılenip anyq estilmeı tur. Kúńgeılep turǵan dybystar aýlaq, basqa jerge qoıyp aıtyp kórý kerek. Máselen, «Qas ekeń saý kúndegi ánge aldy» desek, qaı dybys ekeni anyq estiledi sol sıaqty septeý jalǵaýlary da kómeski estilip, dúdámáldik bolady. Máselen: bastyń ba? – basdyń ba? basty ma? – basdy ma? basta ma? – basda ma? bastan ba? – basdan ba? Dúdámál, anyq emes. Munda da álgideı jalǵaýlardy áser etip turǵan dybystan qutqarý úshin aıaǵynda áser etpeıtin dybys bar sózderge jalǵap qaraý kerek. Máselen, baldyń, maldyń, qardyń, qazdyń, baldy, maldy, qazdy, qardy, balda, malda, qarda, qazda, baldan, qardan, qazdan. Qaı dybys ekeni munda anyq estilip tur. Bular úıler dybystar, basqa dybystardyń áserimen kúńgeılengende bolatyn dúdámáldik. Endi úıles dybystardyń áserimen kúńgeılengende bolatyn dúdá- máldikti mysalmen kórsetelik: «myltyq atty». Munda da jikteý jalǵaýy ne bolatyny dúdámál bolyp tur: -ty ma? - dy ma? belgisiz, anyq emes. «qymyz ashshy», «sý keshshe», «kıim pishshe», «qus ushsha», «qulyn qashsha» aıaǵyna qosylyp turǵan raı belgisi dúdámál: she me? sa ma? sha ma? bular úıles dybystardyń birin-biri kúngeıleýiniń bir túri. Bulardyń anyǵyna jetý úshin aldyńǵy aıtylǵan ádis isteledi. Máselen, «myltyq aldy» desek, ne jalǵaý ekeni ashylady. «Qymyzǵa qansa», «sý sepse», «kıim kıse», «qus qonsa», «qulyn qýsa» degende raı belgisiniń qandaı ekeni anyq ashylady. Úıles dybystardyń birin-biri kúńgeılegende bolatyn dúdámáldiktiń ekinshi túri bar. Olar mynaý sıaqtylar: «qurǵan teshshe», «basqan ishshe», «tókken tussa», «tuzdaq tussyz», «qazan ashshy», «nan keshshi», «kóssiz kóbelekteı», «ishshiler izine tústi», «ishshiler isin toqtatty», «bashshylar baj basty», «bashshylar alǵa tústi». Sózdiń bul jalǵaýlarynda emes, negizine áser etý, negizin kúńgeıleý bolǵandyqtan, sózdiń negizin aıqyn shyǵaryp, aıtqandaǵy estilýinshe jazý. Úıles bolǵandyqtan, biriniń ornyna biri aıtylý múmkindikten bolatyn dúdámáldik mynaý sıaqtylar: Qorǵambaı – Qorǵanbaı, Arǵymbaı – Arǵynbaı, Tasqymbaı – Tasqynbaı, qońǵan – qonǵan, jońǵan-jonǵan, jańǵan – janǵan, kóńgen – kóngen, óńgen – óngen, mińgen – mingen, seńgen – sengen, kúńge – kúnge taǵysyn taǵy sondaı sózder. Bulardyń qaısysy durys? Árıne, sońǵylary durys. Úıtkeni, «qorǵam», «arǵym», «tasqym» degen sózden shyqpaǵany, qorǵan, arǵyn, tasqyn degen sózderden shyq- qany kórinip tur. Onan keıingilerine kelsek, bularda áser etip turǵan «ǵ» men «g» dybystary. Olardyń áserinen qutylsa bolǵany, dúdámáldik joǵalady. Máselen, «qonys», «qondyq», «joný», «jondym», «janyp», «jandy», «kónip», «kóndi», «ónis», «ónim», «minip», «minis», «senip», «senim», «kúnde», «kún- dik» degende, dúdámáldik joǵalyp, «ń» nemese «n» ekeni anyq kórinip tur. 4. Qosymshalar degenimiz – jurnaqtar men jalǵaýlar. Olar buryn da solaı (birge) jazylatyn. 5. Qosalqy sózder (demeýler) bilimpazdar sıezine deıin qosarlyq belgimen jazylyp júrdi. Bilimpazdar sıezi bólek jazylsyn deıdi. Oqý jaǵyna qolaısyzdyq etetin bolǵan soń endi qosarlyqpen (-) jazylýy qolaılanyp tur. Qosarynan aıtylatyn qos sóz, qosar sóz – bular buryn da qosarlyq (-) belgimen jazylatyn. Bular týraly ózgeris joq. Máselen: qurt-qumyrysqa, baqa-shaıan, aıaq-tabaq, tósek-oryn, bala-shaǵa, kelin- kepshek, qysylyp-qymtynyp, qurap-surap, artyp-tartyp, yrǵap-jyrǵap taǵysyn taǵy da sondaı sózder buryn da osylaı qosarlyq belgimen jazylatyn. Qosyndy sóz buryn «Til quralda» qos sózdiń birine sanalyp, jal- qylaýshy qos sóz dep atanyp kelip edi. Byltyrǵydan beri atyn yqshamdaý úshin, balalarǵa úıretkende jeńil bolý úshin qosyndy dep ataıtyn boldy. Balalar úshin shyǵarǵan «Til jumsar» kitapshalarda solaı atalǵan. Bulaı bir óńkeı bolsa, qosyla jazylatyn, bir óńkeı bolmasa, aralarynan qosarlyq (-) belgisi qoıylyp jazylatyn. Máselen, qolǵap, júk-aıaq, tósek-aǵash, tus-kıiz, tustartpa, keli-sab, baltasap, qalamsap, qalasbas, qazoty, Aq-tóbe, Aqmola, Qyzyljar, Atbasar taǵysyn taǵy sondaı sózder. Endi bulardyń bári de qosarlyqpen (-) jazylady. 6. Jalǵaýlyqtar burynnan bólek jazylatyn. Olardyń jazylý jaǵy solaı qalady. Munda qosymsha eskertý esebinde aıtylyp otyrǵan bólek jazylýynan basqasy jalǵaý erejesinshe degen sóz. Olaı aıtylyp otyrǵany mynaý: jalǵaýlyqtardyń keıbireýleri aldyńǵy sózdiń aıaǵyndaǵy dybystyń áserinen jalǵaýlarsha aınıdy. Máselen «menen», «men», «benen», «ben» bolyp aıtylǵanda bulardyń arasynda dúdámáldik joq. «benen», «ben» aldyndaǵy dybystyń áserimen «penen», «pen» sıaqty bolyp estilgende dúdámáldik týady. Sondaı jerde anyǵyn jalǵaýlardyń dúdámáldigin ashatyn jolmen aıyrýymyz kerek. 7. Úıir aıtylatyn sózder burynnan bólek jazylatyn. Máselen: bul at ala baıtal, aq nar, qula qunan, toz shelek, jez quman, kúmis júzik taǵysyn taǵy sondaı sózder. Úıir sózden qosyndyǵa aınalǵan sózder týraly kórsetilgen belgili jol joq edi. Sondyqtan bulardy árkim ár túrli jazýy múmkin edi. Endi bularǵa da tártip jasaý úshin ashyq aıtylyp otyr. Úıir sózdiń qosyndyǵa aınalǵany da qosarlyqpen jazylady degende tómendegi sózderdiń tómendegishe jazylýy aıtylyp otyr: aq- saqal, ala-bota, sasyq-qýraı, maı-shaǵyr, boz-jýsan, boz-torǵaı, boz- buǵa, qara-qus, kók-qutan, aq-qý, ala-qarǵa, qara-qarǵa, tory-ala qaz taǵysyn taǵylar osylaı qosarlyq (-) belgimen jazylady. Shyraı kúsheıtkishteri dep tańdaýly shyraıdyń basyna sózdiń ózinen alyp kúsheıtý úshin qosatyn býyndar aıtylyp otyr. Máselen: qyp-qyzyl, sap-sary, úp-úlken, yp-yqsham, yp-yńǵaıly, bip-bıik, syp-sıda, ship-shıki taǵysyn taǵy sondaılar. Bular buryn da solaı jazylatyn, qosyp jazý kerek deýshiler bolǵannan mundaı sóz bolyp otyr. 8. Kósemshe, kómekshi etistikter burynnan jazylatyn. Onda ózgeris joq. Tek bir jazý kerek deýshiler bolǵandyqtan, aıryqsha sóz bolyp otyr. Buǵan qosymsha túrde aıtyp eskertip ótetin nárseler mynalar: 1. Lepesten, lebizden shyqqan sózder shyqqan lepes pen lebizindegi aıtylǵan qalpynan aınymaı jazylý. Lepesten shyqqan sózder dep odaǵaımen birlese aıtylatyn sózderdi aıtamyz. Máselen: «Oı, páli», «A, qudaı!», «A, pirim-aý!», «A, pirim-aı». Lebizden shyqqan sózder dep «ket ári», «áper baqan», «kóripkel», «ur da jyq», «barsa kelmes», «naızamdy áper», «shash al dese bas alar» degen sıaqty sózderdi aıtamyz. 2. Esimsheli qosyndy sózder de qosyndy sózdershe qosarlyqpen (-) jazylady. Máselen: Qoı-baǵar, Taı-miner, Jylqy-aıdar, Qoı-aıdar, Taý-soǵar, Kóp-jasar, It-almas (jalqy esimder), bir-sanar, bir-tartar, bý-tartar, at-shabar, bes-atar, qus-qonbas, ıt-kirmes, jel-keser (jalpy esimder). 3. Dúdámáldigi ashylmastaı oryndarda sondaı dúdámáldik ashylǵan oryndaǵy tájirıbe baǵytymen jazý. Máselen: «aspan ba?» «asban ba?» - dúdámál eken, joǵarydaǵy aıtylǵan jolmen aıqynǵa shyǵaryp alý bolmaıdy eken. Sol sıaqty sózder óte kóp bolmaǵanymen, qazaq tilinde ushyraıdy: duspan-dusban, oqpan-oqban, ketpen-ketben, shekpen-shekben taǵysyn taǵylar. Bulardyń «p» men «b» dúdámál bolǵan oryndaǵy ashylýy ylǵı «b» jaǵyna bolǵandyqtan, «b»-men jazý. Túbin qarap teksergende de, solardyń kóbi «b»-men jazýǵa tıis bolyp shyǵady. Máselen: «asban», «dusban», «danyshban», «ketben» degen sózder «asman», «dushman», «danyshman», «ketmen» degen sózderden shyqqan: «m» dybysy «b» dybysymen almasyp otyrady. «Qaqban», «qaqba», «qaqbaq», «ókbe», «oqyban» sekildi sózderde «qaqban», «qaqba», «qaqbaq», «ókbe», «obqan» degennen dybystary almasý men «b» dybysty sóz ekeni kórinip tur. 4. «Y» árpi biteý býyndarda da qalmaı jazylý, «qart-qaryt», «art- aryt», «jurt-juryt», «syrt-syryt», «qurt-quryt» degendegi syzyqsha men qosaqtap qatarlap qoıǵan sózderdiń aıtylýy birdeı emes. Biteý býynǵa «y» jazsaq, bular birdeı jazylatyn bolady: birdeı jazylsa, birdeı estiledi degen bolyp shyǵady. 5. «Asyý», «alyý», «baryý», «keliý» dene sózderdi «suý», «shuý», «tuý» degen sıaqty etip, aıaǵyna uý keltirip jazamyz deýshiler bar. Olardyń bári de jete teksermegendikten aıtylyp otyrǵan sózder. «Alyp» demeı, «alup» dep, «asyb» demeı «asub» dep, «baryp» demeı «barup» dep, «kelúp» demeı «kelúb» dep jazatyn bolsaq, aluý, baruý, kelúý dep jazýǵa bolady. Olaı jazbaı alyp, asyp, baryp, kelip dep jazatyn bolsaq, «ý»-dyń aldyna «u» (ú) jazýdyń orny joq. Mundaı «ý» sózdiń aıaǵyna «b» esebinde quralyp turǵan dybys nemese «alys, beris, barys, kelis» degenderdi sózderdiń ishindegi «s» esebinde qosylyp turǵan sóz. «Alys» degen «alyý», «barys» degen «baryý», «kelis» degen «keliý» degen sózderden aıyrym aıaq dybystarynda ǵana, basqa jerine aıyrym joq. Eger alus, barus, kelús dep jazsaq, onda «aluý», «baruý», «kelúý» dep jazý durys. Biraq «alus», «barus», «kelús» dep atpaımyz ǵoı. Egerde «u» (ú) men «y» (i) dúdámál estiletin bolsa, ol dúdámáldik «y» jaǵyna qaraı sheshilip otyrady ǵoı. Máselen «tan» degen, «tany» degen, «jan» degen, «jany» degen, «tas» degen sózderdi alyp, aıaqtaryna «p», «s», «ý» qosyp týyndy sóz jasasaq, aıaǵy daýysty dybys bolsa, «y» arqyly qosamyz: tanyp, tanyý, tanys, janyp, janyý, janys, tasyp, tasyý, tasys. Osynda «ý» dybystyń kelip kirerlik orny bar ma? Qaı jerden kelip kirispekshi? 6. r, l, ý, ı áripteriniń aldynda «y» árpi jazylyp-jazylmaýy estilýinshe: esilse jazylady, estilmese jazylmaıdy. Máselen: lypa, lep, lepes, lap qoıdy, laýlap jandy, loqy, loqyldap, Lenın, Lepsi degen sózderdiń aldynda kelgen «l» tap-taza «y»-syz estilip tur. Oǵan «y» jazýdyń keregi joq. «Ylaı, ylaıyq, ylaj, ylaý, ilim, ilik, ylǵı» degen sózderde «l» aldynda «y» anyq estilip tur. Egerde osy aıtylǵan sózderdiń ózderin daýǵa salýshylar bolsa, onda árkimniń qulaǵy ár túrli estıtin bolǵany nemese árkim solaı estiledi dep uǵyp ádettenip qalǵany. Ondaı daý bolǵan orynda óleń ólsheýimen ashylady. Onan basqa ashylatyn kiltin ázirge eshkim tapqan joq. Óleń arqyly teksergende «r», «ı» sóz basynda tipti kelmeıtin kórinedi, «ý» jalǵyz-aq «ýaqyt» degen sózde keletin kórinedi. Onda da qazaqtyń «uýaqytty» qysqartyp keı «uýaq» dep aıtatyndyǵynan nemese jazýdaǵylar «ýaqyt» degenge aınaldyrǵannan bolady. Qalaıda jalpy ereje bular týrasynda estilse, «y» jazý estilse «u» «jazý, estilmese jazbaý. Máselen: urý, uryqsat, durys, yrys, yrym, yrǵaq, yrjań, iri, irimshik degen sózderdiń basynda «u», «i» bar ekenine daý bolmas. Bolsa qalaı etemiz? – Árıne, óleńmen bolmasa basqa shara joq. «I» dybysy jalǵyz-aq «ıá» degen sózde keletin kórinedi. (Iákı de «ıá»-men tuqymdas). Onyń ózinde oqyǵandar bolmasa, jaı qazaqtar «já» dep aıtatyn kórinedi. «I» týraly jalpy ereje: estilse «y» jazylady, estilmese jazyl- maıdy. Daýly bolsa, óleń arqyly ashylady. Osymen emle erejesi týraly áńgime bitedi. 

---